צוזאַמענבראָך (המשך)

עמיל קאַלין

4

אַז די פּאַסאַזשירן פֿון דער לעצטער פֿאַרשפּעטיקטער באַן קיין ירושלים זענען אַרויסגעגאַנגען פֿון דער באַן-סטאַנציע, האָט זיי די שטאָט אויפֿגענומען אַ שטויביקע, אַ פֿאַרגליווערטע, פֿול מיט ערבֿ-שבתדיקער פֿוילקייט. די זון האָט קנאָיִש אָפּגעבאַקן די אַלטע שטיינער און אויך די מענטשן האָבן נישט אויסגעמיטן אירע פֿײַערדיקע ריטער. איך האָב געשלעפּט נאָך זיך אַ רענצל אויף רעדער, און אויפֿן רוקן — געטראָגן אַ רוקזאַק. מײַן גאַנץ פֿאַרמעגן איז באַשטאַנען פֿון עטלעכע מלבושים, געציילטע ביכער און דאָס נאָטיץ-ביכל. אַ חוץ דעם, האָב איך גאָרנישט מיט זיך פֿון דער דירה ניט גענומען.

דער אמת איז געוואָרן מײַן ערגסטער שׂונא: מיט עטרה האָב איך זיך צונופֿגערעדט, אַז מיר וועלן נעמען אַ „הפֿסקהלע‟. איך פֿאָר אויף אַ וואַקאַציע אין מידבר און דאָרט וועל איך אויך אַ ביסל שרײַבן, צו באַרויִקן די נערוון. דער מאַמען האָב איך דערציילט, אַז איך קלײַב זיך אַריבער צו איר אויף אַ ווײַל, און בײַ דער אַרבעט האָב איך אָנגעזאָגט, אַז איך נעם אַ נישט אָפּגעצאָלטע וואַקאַציע, כּדי צו זײַן לעבן מײַן ערנסט קראַנקער מוטער, בשעת זי גייט דורך שווערע מעדיצינישע באַהאַנדלונגען. איך האָב געהאַט קנאַפּע אילוזיעס, אַז מײַן אָפּטרעטן קיין ירושלים וועט אויפֿבינדן דעם פּלאָנטער, נאָר איך האָב זיך גענייטיקט אין צײַט און געהאָפֿט, אַז עס וועט זיך פֿאָרט געפֿינען אַן אויסוועג…

„בניני-האומה‟, די „נאַציע-בנינים‟, יענע גרויסאַרטיקע געבײַדע, אַן אַלטמאָדישער בעטאָן־קוב מיט אַ אויסדרוקלאָזן גלעזערנעם געזיכט אויף יענער זײַט גאַס, האָט זיך באַהאַלטן הינטער אַ הויכן פּלויט מיט שפּיציקע שטיינער פֿון דעם ירושלימער נעבעכדיקן אַרום. צו אים האָט געפֿירט אַ פֿינצטערער, אונטערערדישער דורכגאַנג. די ווענט, אָנגעזאַפּט מיט אַ געשטאַנק, אַ געמיש פֿון השתּנה און ניליע, האָבן געלאָזט אין זיך וויסן אויך שבת און יום-טובֿ. דער ליובאַוויטשער רבי האָט אַ גוטמוטיקער אַראָפּגעקוקט פֿון די גרויסע געלע אַפֿישן, וועלכע האָבן באַדעקט די ווענט, אויף די געציילטע פֿאַרבײַגייערס. ער איז געזעסן לעבן אַ ספֿר און האָט געהאַלטן די רעכטע האַנט אויפֿגעהויבן, ווי ער וואָלט באַגריסט עמעצן, וואָס האָט זיך ערשט אויסגעדרייט צו אים מיט דער פּלייצע. איבער זײַן „קנייטש‟־הוט איז געשטאַנען אָנגעשריבן: „הגיע זמן גאולתכם‟ [1]. נו, גוט, אַז ער זאָגט, וועט עס אָבער קיינמאָל צו שטאַנד נישט קומען, האָב איך געטראַכט צו זיך און ווײַטער געשלעפּט די וואַליזע. דאָס גרילצנדיקע סקריפּעניש פֿון אירע רעדער האָט אָנגעפֿולט דעם כּמעט-ליידיקן דורכגאַנג. די וואַליזע איז געוואָרן שווערער מיט יעדן טריט.

שׂדרות הרצל, די זון-באַשלאָגענע גאַס, וואָס פֿירט צום בנין, וווּ מײַנע עלטערן וווינען, איז געבליבן די אייגענע. די יאָרן האָב ווי אָנגעוווירן דאָ זייער האַפֿט. אויך די מענטשן זענען די זעלבע — פֿרומע ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, געטרײַע זעלנער אין גאָטס אַרמיי, מיט צעשויבערטע בערד און זיך הוידנדיקע לאַנגע פּאות, זענען געגאַנגען אַהין און אַהער. די פּאָלעס פֿון די שוואַרצע קאַפּאָטעס, געמאַכט פֿון אַ גראָבן צײַג, האָבן זיך אַ הייב געטאָן אין דער לופֿטן. קינדער מיט גרויסע יאַרמלקעס און פֿלאַטערנדיקע ציצית האָבן געלאַכט און זענען געלאָפֿן איינער נאָכן צווייטן. די ייִדענעס, איבערנאַטירלעך פֿעט, די רויטלעכע, שוויציקע פּנימער באַרעמלט מיט גראָבע גוידערס, מיט פֿאַרשמאַכטע, העלע שײַטלעך אויף די קעפּ, — האָבן געשלעפּט וועגעלעך מיט וויינענדיקע עופֿעלעך. די גלאַטע פֿרומע פּנימער זייערע האָבן שטום עדות געזאָגט, אַז זיי זענען פֿריצײַטיק פֿאַרוויאַנעט געוואָרן. די לופֿט איז געווען אָנגעזעטיקט מיט גאָטס געבאָט, מיט „שיוויתי‟, „ושמרתם‟, אוראַלטע דינים און חשבונות. ירושלים האָט זיך ביסלעכווײַז אײַנגעטונקען אין דער ערבֿ-שבתדיקער קדושה און קיינער איז נישט געווען ביכולת זי אַרויסראַטעווען.

דערנענטערנדיק זיך צו „אונדזער‟ געגנט, וווּ איך האָב פֿאַרבראַכט מײַנע ערשטע צוואַנציק יאָר, זענען די שוואַרץ-און-ווײַסע מונדירן געוואָרן שיטערער, ביז זיי זענען פֿאַרשוווּנדן. דאָ זענען די מונדירן פֿון גאָטס אַרמיי עפּעס מער פֿאַרביק, כאָטש זיי זענען פֿאָרט איינטאָניק. די פֿרויען פֿאַרלעצן גאָטס וואָרט אויף אַ מער קונציקן אופֿן; זיי טראָגן אויף די קעפּ אַלערליי פֿאַרביקע קאָנסטרוקציעס, אַבי עס זאָלן נישט אַרויסשפּרינגען די ווידערשפּעניקע האָר. זייערע קליידער זענען עטוואָס שמאָלער און די ווײַבערלעכע רונדיקייט וואַרפֿט זיך דאָ און דאָרט אין די אויגן.

האַרט לעבן אונדזער בנין האָב איך דערזען גיין דעם טאַטן. אַן אײַנגעקאָרטשטער, האָב איך אים שוין אַ לענגערע צײַט נישט באַטראַכט פֿון דער ווײַטנס. די יאַרמלקע האָט פּלוצעם אָנגעהויבן אויסזען צו גרויס פֿאַר זײַן קאָפּ. די פֿאַרבליבענע האָר אויפֿן פּליך און די באָרד זענען געוואָרן שיטערער, אָנגעוווירן די לעצטע שפּורן פֿון קאָליר און זענען איצט געלבלעך-ווײַס. די געלע הויט איז לויז געהאָנגען אויף די אָרעמס. דער רוקן האָט זיך אײַנגעבויגן נאָך אַ ביסל, אין פֿאַרגלײַך מיט פֿאַראַיאָרן. ער האָט געשטעלט לאַנגזאַמע, קליינע טריט. עס האָט געשטעקט אין זײַן גאַנג עפּעס קווענקלענדיקס, אומזיכערס. דאָס זעלבס-חשיבֿות פֿון אַ פּראָפֿעסאָר פֿאַר מאַטעמאַטיק איז זיך צעגאַנגען, ווי קיינמאָל גאָרנישט. גאָט האָט אויף קיינעם נישט קיין רחמנות. אַלע האָבן איין דין.

איך האָב זיך פֿאַרהאַלטן אַ ווײַלע, געוואַרט צו דערהערן ווי דער טאַטע וועט פֿאַרמאַכן די טיר הינטער זיך און ערשט דערנאָך בין איך צוגעגאַנגען צום אַרײַנגאַנג, אַרויפֿגעקלעטערט איין שטאָק און אַ קלונג געטאָן בײַ דער טיר, אויף וועלכער ס׳איז געשטאַנען — „גרינברג‟, — מיט קידוש-לבֿנה אותיות.

קיינער האָט נישט געענטפֿערט, אָבער דער טעלעוויזאָר האָט גערעדט בקולי-קולות. איך האָב אַ דריי געטאָן דעם שליסל אינעם שלאָסלאָך און די טיר האָט זיך געעפֿנט. עס האָט געשמעקט אין דער היים מיט טשאָלנט, געקעכטס, געבעקס, שטויב און צעהיצטע לײַבער אין אָפּגעטראָגענע מלבושים. מײַן מאַמע און די שוועסטער האָבן גערעדט אין קיך. דאָס וואַסער האָט געגאָסן פֿונעם קראַנט, אויף דעם טעלעוויזאָר־עקראַן האָט זיך באַוויזן אַ מאַנסביל, אָנגעטאָן אין אַ שווערן קאָסטיום מיט אַ מיקראָפֿאָן אין דער האַנט. איך האָב זיך באַמיט אַרײַנצושמוגלען אין מײַן צימער, אָבער די מאַמע האָט מיך דערהערט. „הערש? ביסט דאָ?‟, — האָט זי איבערגעשריגן די ערבֿ-שבתדיקע וואַקכאַנאַליע. „קום אַהער… גיב אָפּ שלום-עליכם, ווי אַ מענטש.‟

„מאַמע, איך וויל אויספּאַקן די וואַליזע‟, — האָב איך געזאָגט. כ׳בין אַרײַן אין צימער אָן שהיות און פֿאַרמאַכט די טיר.

איך ווייס נישט, צי איך בין אַנטשלאָפֿן געוואָרן, אײַנגעדרעמלט אַ ביסל אָדער געלעגן אומבאַוועגלעך מיט פֿאַרמאַכטע אויגן. עס איז מיר פֿאַרבליבן אַ בלויז אין זכּרון. אין אַ געוויסן מאָמענט האָב איך דערהערט טעמפּע טריט און געהאַט דאָס געפֿיל, אַז עמעצער קוקט אויף מיר פֿון אויבן. איך האָב אויפֿגעמאַכט די אויגן. די מאַמע האָט זיך אַראָפּגעבויגן איבער מיר און מיך באַטראַכט, ווי מע באַטראַכט אַ חולה.

„הערש, דו שלאָפֿסט אין מיטן טאָג? ביסט, חלילה, נישט געזונט?‟, האָט זי געפֿרעגט מיט אַ ציטער. עס איז מיר געוואָרן קלאָר, פֿון וועמען האָב איר געירשנט אַלע מײַנע פּחדנים.
„ניין, מאַמע, איך בין געזונט!‟ — האָב איך געפּרוּווט רעדן הויך, אָבער מײַן שטים איז אַרויסגעקומען טיף, ברוסטיק און פֿאַרשלאָפֿן.

די מאַמע איז נישט אָפּגעטראָטן:
„האָסט אָפּגעמאָסטן די היץ. ביסט רויט, ווי אַ פּאָמידאָר. דו האָסט היץ!‟

איך האָב זיך אויסגעדרייט מיטן פּנים צו דער וואַנט.
„ס׳איז מיר גאָרנישט. וואָס טויגן אַלע קשיות? מע טאָר שוין נישט שלאָפֿן?‟
„שבת קומט אַרײַן באַלד. ווילסט נישט אָנקלינגען עטרהן? זיך אָפּבאָדן? מע קען נישט אויפֿנעמען שבת-קודש אַזוי.‟
„גוט, גוט, אָט שטיי איך אויף‟, — האָב איך געמורמלט און ווידער פֿאַרמאַכט די אויגן.

די מאַמע איז אַרויסגעגאַנגען פֿונעם צימער. יאָ, „שבת קומט באַלד אַרײַן‟. דער זעלבער מונטערנדיקער לאָזונג, וואָס איז געווען אַ שטענדיקער גאַסט בײַ אונדז אין דער היים, יעדן ערבֿ-שבת, זינט איך געדענק זיך. שבת-קודש — אַזוי האָט מען אונדז אַרײַנגעשלאָגן אין קאָפּ פֿון קליינערהייט אָן, — איז פֿול מיט ליכט, רויִקייט, ליבשאַפֿט. אָפּהיטן אַלע דינים האָט געמיינט אַרײַנפֿאָכן אין אונדז אַ נשמה-יתרה, צוגעבן כּוח און אמונה, וואָס וועלן סטײַען פֿאַר נאָך זעקס וואָכעדיקע טעג. איין מינוט פֿאַר שבת? די שטוב איז געגאַנגען אויף רעדער. די מאַמע לויפֿט אַרום אָן אַ קאָפּ, די מאכלים ווערן שיִער נישט פֿאַרברענט. זי רוקט אַרײַן דעם טשאָלנט הענדעם-פּעהדעם אין אויוון אַרײַן און דרייט אָן דעם זייגער. דער טאַטע קען זיך נישט געפֿינען קיין אָרט. ער יאָגט אונדז אונטער און שרײַט מיט אַ בייזקייט פֿון חבֿלי-משיח. מיר, די קינדער, יעקבֿ-ישׂראל דער בכור, איך און די שוועסטער, פֿרוּוון מיט עפּעס העלפֿן, אָבער די פֿיס ווערן שווער, ווי מע וואָלט צו זיי צוגעטשעפּעט שטיינער, די הענט רירן זיך קוים, זענען ווי געליימט געוואָרן. אַלץ קומט אַרויס קאַפּויער. מיר פּלאָנטערן זיך צווישן די פֿיס פֿון די דערוואַקסענע. די באָבע איז אויך דאָ. זי שיט מיט עצות. די מאַמע, וואָס איז, בלויז לפּנים, שטאַרק מקפּיד אויף מיצוות כּיבוד-שוואָגערין, בײַסט זיך די ליפּן און זאָגט נישט אַרויס קיין וואָרט, כאָטש אַלע ווייסן, אַז ווי נאָר די באָבע-זיידע וועלן פֿאַרשוווּנדן ווערן פֿון יענער זײַט טיר, וועט זי שיטן פּעך און שוועבל אויף זייערע קעפּ.

„קינדער! גייט זיך באָדן שוין‟, — שרײַט אויס דער טאַטע נישט מיט זײַן קול.
„שבת קומט באַלד, גייט זיך באָדן!‟, — העלפֿט אים אונטער די באָבע.

די מאַמע שרײַט עפּעס פֿון קיך, אָבער די ווערטער ווערן צעשוווּמען.
„יעקבֿ! גיי זיך באַדן שוין!‟, — דונערט דער טאַטע אַ באַפֿעל.
„איך וויל נישט!‟

דער טאַטע כאַפּט אָן יענקעלען פֿאַרן אָרעם מיט געוואַלד און ציט אים אַרײַן אין באָדצימער. די טיר פֿאַרקלאַפּט זיך, די שלאַבעריקע קליאַמקע שפּרינגט שיִער נישט אַרויס.

„טו זיך אויס! גיי שוין אַרײַן אין וואַנע! לאָז דאָס וואַסער אַ ביסל לויפֿן פֿון דוש!‟ — קאָמאַנדעוועט דער טאַטע פֿון יענער זײַט טיר. יענקעלע צעוויינט זיך:
„דאָס וואַסער איז קאַלט!‟

די באָבע שטעלט זיך לעבן דער פֿאַרמאַכטער טיר און רופֿט זיך אָן:
„לאָז עס לויפֿן אַ ביסל!‟
„יעקבֿ, צוואָג אויס די האָר, גיך! איך האָב נישט קיין צײַט!‟ — שרײַט דער טאַטע.

יענקעלע וויינט.

„נתן-יוסף!‟ — שטעלט זיך די באָבע צו מיטן פּנים צו דער טיר, ווי בעתן דאַווענען בײַם כּותל-מערבֿי און ברעכט זיך די הענט. — „שלאָג נישט דאָס קינד, נתן-יוסף!‟

אַלע, אָן אַן אויסנאַם, מוזן אויסצוואַגן די האָר און גוט אויסרייניקן די אויערן און נעגל. שבת קומט באַלד אַרײַן און גאָט האָט פֿײַנט שמוציקע קינדער.

„באַלד וועט זײַן שבת!‟, — זאָגט דער זיידע אָן צום וויפֿלטן מאָל. — „ווער דאַרף רעדן אויפֿן טעלעפֿאָן?‟

פּלוצעם האָבן אַלע זיך דערמאָנען, אַז זיי מוזן עמעצן אָנקלינגען. אַ געלויף, אַ געפּילדער. שוין, שוין, גענוג רעדן אויפֿן טעלעפֿאָן. ליכט-בענטשן, ליכט-בענטשן. אַ באַקאַנט קול, וואָס איך געדענק נאָך פֿון די קינדער־יאָרן, זאָגט אין מיר: „פֿאַרשאָלטן ליכט-בענטשן, פֿאַרשאָלטן ליכט-בענטשן…‟

איך האָב זיך אויפֿגעהויבן און דערפֿילט אַ קאָפּ-שווינדל. די פֿיס זענען מיר געווען שווער. די מאַמע איז צוריקגעקומען מיט אַ ווײַס העמד. איך בין אַרײַן מיטן העמד אין באָדצימער און געלאָזט דאָס וואַסער זיך אָננעמען אין דער וואַנע, מע זאָל דערהערן אין קאָרידאָר, אַז איך באָד זיך, איין מאָל און פֿאַר אַלע מאָל. דאָס פּנים פֿון דעם מאַנסביל אין דעם פֿאַרפֿלעקטן שפּיגל איז געווען בלאַס, מיט אײַנגעפֿאַלענע באַקן, אַ געווירעטער שטערן, אַ רויטע שטעכיקע באָרד, אין וועלכער עס וואַרפֿן זיך דורך נישט ווייניק גרויע האָר. אַ פּאָר בלויע אויגן האָבן געקוקט אויף מיר מיד און אומעטיק. איך האָב אַראָפּגעבויגן דעם קאָפּ אונטערן קראַן, דאָס איז געווען מײַן מיקלאָמפּערשט „אויסצוואָגן די האָר‟. דערנאָך האָב איך אָנגעטאָן דאָס העמד. די קנעפּלעך האָבן זיך נישט געוואָלט פֿאַרשפּיליען. דאָס בײַכעלע האָט אַרויסגעשטאַרצט איבער דעם רימען.

איך בין אַרײַן אין קיך. צוויי ברענענדיקע ליכט זענען געשטאַנען אין די זילבערנע לײַכטערס, אַ ירושה פֿון דער באָבען. די מאַמע האָט אַרײַנגעקוקט אין אַ בוך, זיך צעשמייכלט, צוגעזשמורעט די אויגן, געקרימט די ליפּן פֿאַר אָנשטרענגונג און לסוף אויפֿגעגעבן.

„ווי הייסט דאָס בוך?‟ — האָט זי געפֿרעגט.

אויף דער גלאַנצנדיקער הילע פֿונעם בוך האָב איך דערזען מײַן ברודער, יעקבֿ, מיט אַלע פֿיר קינדער זײַנע און מיטן ווײַב. אַלע האָבן געהאַט איבערנאַטירלעך-ווײַסע ציין. זיי האָבן געשמייכלט גליקלעך.

„ביִיִנג דזשויִש אין ע טשענדזשינג וואָרלד‟, — האָב איך געלייענט אויף אַ קול. די מאַמע האָט געקוקט אויף דער שײַנענדיקער הילע, ווי אַ האָן אין „בני-אָדם‟. — „ווי הייסט דאָס בוך?‟ — האָט זי געפֿרעגט ווידער.
„זײַן אַ ייִד אין אַ וועלט וואָס בײַט זיך כּסדר‟, — האָב איך געענטפֿערט.
„וואָס בײַט זיך אַזוינס די גאַנצע צײַט? כ’פֿאַרשטיי נישט‟, — האָט די מאַמע געזאָגט און דערלאַנגט מיר דאָס בוך. — „וועגן וואָס שרײַבט ער?‟

איך האָב אויפֿגעמישט אַ פּאָר זײַטלעך און גענומען פֿאָרלייענען: „מיר לעבן אין אַ צײַט, ווען אַלץ בײַטן זיך כּסדר. יעדע ענדערונג ברענגט מיט זיך אומגעהײַערע שינויים. דאָס זײַן אַ ייִד אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן האָט פֿון תּמיד אָן פֿאָרגעשטעלט מיט זיך סײַ ערנסטע שוועריקייטן און סײַ גרויסע שאַנסן. דאָס לעבן ווערט אַלץ מער און מער טשאַלענדזשינג…‟, — איך האָב נישט געקענט געפֿינען דאָס פּאַסיקע וואָרט אויף ייִדיש. — „דאָס הייסט, עס פֿאָדערט פֿון אונדז נאָך און נאָך.‟
„נו, און וואָס שרײַבט ער ווײַטער?‟

איך האָב אַוועקגעלייגט דאָס בוך אויפֿן טיש.
„מאַמע, דאָס איז נישט קיין ליטעראַטור‟, — האָב איך איר געגעבן צו פֿאַרשטיין. — „אין דער אמתן, האָט דאָס בוך גאָר נישט קיין אינהאַלט. דאָס בוך געהערט צו דעם זשאַנער, וועלכן מע קען אָנרופֿן, זעלבסט-באַרימערײַ־ביכער. עס אַנטהאַלט עצות, וואָס זענען ווויל און פֿײַן פֿאַר דזשעיקאָב גרינבערג; אָבער אין דעם פֿאַל, איז דער מענטש גראָד נישט דזשעיקאָב גרינבערג, נאָר עמעצער אַן אַנדערער, — טויגן די עצות אויף כּפּרות.‟

דאָס מאַמעס פּנים האָט זיך אויסגעצויגן.
„קענסט נישט פֿאַרגינען‟, — האָט זי באַשטעטיקט. גלײַך דערנאָך האָט זי זיך דערמאָנט אין שבת-קודש. — „גייסט נישט דאַווענען?‟, — האָט זי געקוקט אויף מיר זײַטיק.

איך בין אַראָפּגעלאָפֿן פֿון די טרעפּ מיט אימפּעט. עס האָט מיך גענומען דערשטיקן אין דער אַלטער און נײַער היים. איך האָב שוין פֿאַרגעסן, וויפֿל הערשאַפֿט נעסטיקט אין דער מאַמען. אַ מזל,וואָס איך האָב מיטגענומען מיט זיך דעם טלית-און-תּפֿילין. איך האָב מורא באַקומען, אַז איך האָב זיי פֿאַרגעסן אין חולון. זיי זענען געלעגן דאָרט ווי אַ שטיין ערגעץ אויף אַ פּאָליצע. ווער האָט זיי אַרײַנגעלייגט אין וואַליזע? מסתּמא איך אַליין. מײַן אונטערבאַוווּסטזײַן האָט אַ שטאַרקע באַדערפֿעניש איבערצוקײַען און פֿאַרטראַכט זיך, אָן דעם איך זאָל וויסן וועגן יעדער סכּנה. איך בין געגאַנגען אַהין און אַהער אויף הערצל־גאַס, אָן אַ ציל. עס האָט אָנגעהויבן בלויען אין דרויסן. אויף יענער זײַט גאַס האָבן געוווינט וועלטלעכע ייִדן, דאָס רובֿ אַלטע, שוין אויסגעפּרוּווטע מיט גוטן און מיט בייזן. זיי האָבן זיך געשלאָגן מיט די ענגלענדער און אַראַבער, אויפֿגעשטעלט די מדינה, שווער געהאָרעוועט, אויפֿגעבויט, ברוקירט, אײַנגעפֿלאַנצט און איצט איז צאַנקט אין זיי דער טרײַב-קראַפֿט. זיי גייען אַרום מיט קליינע הינטעלעך, זיצן אויף בענק, באַטראַכטן דעם אַרום מיט שטרענגע בליקן פֿון מענטשן, וואָס שטייען מיד אויף דער וואַך. זיי זעען אויס איבערהויפּט עלנט. זייערע קינדער און אייניקלעך האָבן פֿאַרלאָזט ירושלים, זיך צעשפּרייט איבער דער גאַנצער וועלט. איצט וווינען זיי ערגעץ אין תּל-אָבֿיבֿ, אין אַ קיבוץ, אין מידבר, אין בערלין, לאָנדאָן, ניו-יאָרק, לאָס-אַנדזשעלעס, קאָפּענהאַגען. אַבי נישט אין ירושלים. איך האָב געהאַט אַ פֿאַרלאַנג צוגיין צו זיי, לאָזן זיי וויסן, אַז כ׳בין אַ פּאָלנער אַפּיקורס, פּונקט ווי זיי. זיי זאָלן מיך נישט אָנקוקן אַזוי. אמת, איך טראָג אַ ווײַס העמד, אַ יאַרמלקע אויפֿן קאָפּ און עס וואַקסט בײַ מיר אַ באָרד, אָבער איך קוק נישט אַרויס אויף משיחן. זײַן אָנקום שטעלט זיך מיר פֿאָר פֿאַר אַ גרויסער קאַטאַסטראָפֿע, אַזאַ ווי מיר זענען נישט מסוגל זי משׂיג צו זײַן. אַלץ איז אַ קינדערישע פֿאַנטאַזיע: משה רבינו איז געווען אַ געניאַלער ליגנער און נאָך אים זענען געקומען אָנצאָליקע דורות פֿאַרביסענע ייִדן, וואָס זענען געבוירן געוואָרן און אויסגעלעבט זייערע יאָרן מיט דעם „אַשר יורוך‟, אָבער איך האָב, פּונקט ווי זיי, איבערגעריסן די גאָלדענע קייט. פּראָקלאַמירט זעלבסשטענדיקייט, די אַנטשטייונג פֿון דעם „זיך‟. איך האָב פֿאַרלוירן די אמונה און איך געהער נישט צו קיינעם ניט. איך טראָג זיך אַרום מיט אַן אייביקער פֿרעמדקייט אין זיך.
ייִדן, אָנגעטאָן אין ווײַסע העמדער, מיט טלית-זעקלעך אין די הענט זענען מיר אַנטקעגנגעקומען און געוווּנטשן אַ גוטן שבת. איך בין פֿאַרבײַגעגאַנגען אַ שיל. די טיר איז געווען אָפֿן. אינווייניק האָט מען געלייענט „שיר-השירים‟. דער קדוש-ברוך-הוא האָט זיך באַהאָפֿטן מיט כּנסת-ישׂראל. דער גאַנצער חלל: ייִדן מיט טליתים, אַריבערגעוואָרפֿן איבער די אַקסלען, די בינע, דער אָרון-קודש, די בענק, די סידורים — אַלץ האָט זיך געבאָדן אין אַ ווײַסן, פֿאַרבלענדנדיקן ליכט. דאַכט זיך, אַז רבונו-של-עולם האָט ליב, אַ חוץ כּנסת־ישׂראל, אויך אַ סך קילאָוואַט, איז אַדורכגעלאָפֿן בײַ מיר אַ געדאַנק.

איך בין צוריקגעקומען אַהיים, געעפֿנט די טיר און אויסגערופֿן אין קאָרידאָר: „גוט שבת!‟ דער טאַטע איז געזעסן אויף דער סאָפֿע, פֿאַרהוילן הינטער אַן אויסגעשפּרייטער „בשבֿע‟, אַ צײַטונג, וואָס מע צעטיילט אומזיסט. ער האָט געענטפֿערט אויף מײַן „גוט-שבת‟ מיט עפּעס, וואָס איז געווען אַ געמיש פֿון אַ כאָרכל, טרוקענע הוסטעניש און הייזעריקע רייד. די מאַמע און די שוועסטער האָבן גערעדט שטיל אין קיך.

„וווּ האָסטו געדאַוונט?‟, — האָט די מאַמע געוואָלט וויסן. זי איז געשטאַנען האַרט פֿאַר מיר מיט די הענט פֿאַרלייגט אויפֿן בוזעם מעשׂה קאָמאַנדאַנטין.
„איך האָב געדאַוונט בײַ ר’ יוחנן‟, — האָב איך געזאָגט, אַוועקגעלייגט דעם טלית-זעקל אויפֿן טיש און דערפֿילט ווי איך האָב פֿאַרלוירן אַ פּאָר קילאָגראַמען.
„האָסט געדאַוונט מיט פֿײַווישן?‟, — איז די שוועסטער צוגעשטאַנען צו מיר.

די דרויסנדיקע טיר האָט זיך ווידער אַן עפֿן געטאָן. אַ מיטלוווּקסיקער, ברייטביינעריקער פּאַרשוין האָט זיך אַרײַנגעריסן אין שטוב מיט גרויס פּאַראַד; דער טלית האָט זיך אים קוים געהאַלטן אויף די אַקסלען, דאָס זעקל מיט זײַן נאָמען אויסגענייט מיט אַ גילדערנעם פֿאָדעם, האָט האַסטיק געטאַנצט אין זײַן רעכטער האַנט.

„ט’שבת, ייִדן. ט’שבת!‟, — האָט ער זיך פֿײַערלעך אָנגערופֿן. — „אונז זאָל’מיר האָבן אַ ליכטיקן שבת!‟
„אַ גוטן שבת, פֿײַוויש‟, — האָט די מאַמע אָנגעצויגן אַ ברייטן שמייכל אויפֿן פּנים. די שוועסטער האָט יוצא געווען מיט אַ קורצן בליק. זי האָט געוווּנטשן מיט אַ האַלבן מויל: „אַ גוטן שבת.‟ איר הויט האָט געהאַט אַ מאָדנע גלאַנץ. דאָס פּנים עטוואָס געשוואָלן און בלאַס, ווי נאָך אַ שלאַפֿקייט. פֿײַוויש, וועמען איך האָב געזען צום ערשטן מאָל אין לעבן, האָט געהאַט פּעך-שוואַרצע האָר, אַ גרויסן, רונדיקן קאָפּ, וואָס איז געלעגן גלײַך אויף דער פּלייצע. צוויי לאַנגע, צונויפֿגעוויקלטע פּאות האָבן זיך לעבעדיק געהוידעט פֿון ביידע זײַטן. די באַקן בײַ אים זענען געווען גלאַטע און פּוכקע, ווי בײַ אַ טאָק, בלויז אַ פּאָר לאַנגע האָר, וואָס האָבן זיך נישט געקליבן אויף אַ באָרד, האָבן אַרויסגעשפּראָצט פֿון זײַן גאָמבע. די שוואַרצאַפּלען אין די נאַסע, גרוי-געלע אויגן זײַנע, זענען געלאָפֿן נערוועז אַהין-און-אַהער, ווי בײַ אַ פֿאַריאָגטער חיה.

„נו, פֿײַוויש, ווי איז געווען?‟, — איז אַרויסגעקומען אַ הייזעריק בת-קול פֿון הינטער דער אויסגעשפּרייטער צײַטונג. דער טאַטע האָט פּלוצעם באַקומען לשון.
„אַ געשמאַקע קבלת-שבת, געשמאַקע חבֿרה. ר’יוחנן האָט געהאַלטן אַ געשמאַקע דרשה. ער האָט גערעדט פֿון אַ סך זאַכן. ער האָט אויך געמאַכט אַש-און-פּאָרעך פֿון די הײַנטיקע סײַענס. אַיעדן טאָג טראַכטן זיי, די סײַענטיסטן, אויס נײַע זאַכן, אַליין ווייסן זיי נישט וואָס זיי רעדן. אַיעדן טאָג באַקומט זיך בײַ זיי אַ נײַער דײַנעסאָר, אַ נײַע פּלאַנעט. אַבי נישט דערמאָנען דעם באַשעפֿער, מיט איין וואָרט…‟

פֿווײַוויש האָט גערעדט מיט אַזאַ ברען, אַז מע האָט געקענט מיינען, ער דרשנט גאָר פֿאַר אַ גרויסן עולם. ער האָט אַראָפּגעשלונגען צוריק די סלינע און ממשיך געווען:
„דער עיקר, זיי באַטראַכטן, כּלומרשט, דעם הימל מיט אַ ריזיקן בינאָקל, גרעסער ווי אַ בנין, און געפֿינען אַ שוואַרצע לאָך. זאָגט אַליין, ס’לייגט זיך דען אַזוינס אויפֿן שׂכל? זיי נעמען צוזאַמען אַ פּאָר אַלטע ביינער און נאַט אײַך! אַ פֿרישער דײַנעסאָר. אויכעט אַיעדן פֿרישן דײַנעסאָר געבן זיי אַ נאָמען. זיי דאַרפֿן דאָס צוליב ביזנעס. אַ סך פֿון זיי זענען גרויסע אָנטיסעמיטן אויכעט. זיי זאָגן דאָס אָפֿן, שעמען זיך נישט. אַלץ טוען זיי אויף צעפּיקעניש און דער מוח ווערט שוין צעמישט. זיי רעדן מיט גדלות און ס’אַרײַן אין דער מאָדע, אַז מע פֿאָלגט זיי בלינדערהייט.‟

מיר איז געווען שווער זיך אײַנהאַלטן. פּלוצעם האָב איך זיך געהערט זאָגן:
„נו, אויב אַזוי שטייט אין ספֿר פּראַלניק, טאָר מען נישט האָבן קיין שאלות.‟

פֿײַוויש האָט זיך אַ קאַפּעלע פֿאַרלוירן. ער האָט זיך, קענטיק, נישט געריכט אויף אַזאַ אָנפֿאַל שבת צו נאַכט. ער האָט זיך פֿאַרטראַכט אַ רגע, אַ גלעט געטאָן די צוויי-דרײַ הערעלעך, וואָס זענען אַראָפּגעהאָנגען פֿון זײַן קין, און געזאָגט:
„עט, דו ווייסט. און די וועלט… ווער האָט זי באַשאַפֿן? געוואָרן אַ וועלט פֿון זיך אַליין? אַן עקספּלאָזשען? און דער ווילנער גאָון? ער האָט געקענט אויף אויסנווייניק די גאַנצע תּורה און גמרא, ראשונים, אַחרונים, אַלע ספֿרים, וואָס מע האָט אָנגעשריבן ביז זײַן צײַט. נו, דאָס איז עפּעס וואָס לאָזט זיך נישט אויפֿקלערן על-פּי-שׂכל.‟
„יאָ, מע שפּרינגט צוריק פֿון דעם ווילנער גאָון, צו די אַחרונים, ראשונים, אַזאַ תּנאָ, יענער תּנאָ, משה רבינו. און אויב משה רבינו איז געווען, חס-ושלום, אַ פּאַטאָלאָגישער ליגנער? דעמאָלט צעפֿאַלט זיך דער גאַנצער בנין מיט איין קלאַפּ.‟
„הערש, גענוג! וואָס ביסטו אַזוי קריגעריש הײַנט?‟, — האָט זיך די מאַמע אָנגערופֿן שוין פֿון קיך.

פֿײַוויש האָט זיך אָבער נישט איבערגענומען. ער האָט ווײַטער געגלעט די דרײַ הערלעך. „די שוואָגערין זאָל זיך נישט בייזערן. אַזאַ שמועס איז טאַקע גוט, מאַכט דעם מוח שאַרפֿער.‟
„ס’אַ איפּכא מסתּברא‟, — האָב איך אונטערגעהאָלפֿן.
„יאָ, יאָ‟, — האָט פֿײַוויש צוגעשטימט און זיך אומגעקערט צו אונדזער איבערגעריסענעם שמועס. — „יאָ, מילא, אַ ליגנער, חס-ושלום, אָבער אַלץ האָט משה רבינו אָנגעשריבן ממש לפֿי־הגבֿורה, און פֿאַרגעס נישט, אַז דאָס גאַנצע פֿאָלק איז געשטאַנען דערבײַ און געווען אַן עדות. אַלע האָבן געזען, מיט די אייגענע אויגן, ווי משה קומט אַראָפּ מיט די לוחות פֿון באַרג סיני. אונדזערע נשמות זענען אויך געווען דערבײַ.‟
„נו, דאָס יאָ. ביסט גערעכט‟, — האָב איך אויסגעפֿילט מײַן ראָלע אין דער שפּיל.
פֿײַוויש האָט זיך צעשמייכלט. אַז סע קומט צו באַרג סיני, בלײַבן אַלע אָפּהענטיק. ער האָט דערלאַנגט דעם רעכטן קלאַפּ.

[1] די צײַט פֿון אײַער אויסלייזונג איז געקומען.

המשך קומט