בוקאַרעשטער שריפֿטן (10)

עמיל קאַלין

קאַפּיטל צען

דאָס נײַע יאָר 1963 איז אָנגעקומען מיט אַ פּאַראַד. אין די הײַזער זענען געשטאַנען די „ווינטער-ביימער‟, באַפּוצט און באַהאָנגען מיט פֿילקאָליריקע ליכטעלעך. אין יעדער פֿאַמיליע האָט מען אויסגעקליבן איינעם אַ קרובֿ, וואָס האָט זיך פֿאַרשטעלט ווי „פֿעטער פֿראָסט‟. זײַן ראָלע איז געווען אַרײַנפֿאַלן אין שטוב, פּונקט פֿאַר דער פֿײַערלעכער סעודה, אָנגעטאָן אין רויטע מלבושים, צו דער גאָמבע איז צוגעקלעפּט אַ ווײַסע באָרד, און שענקען די קינדערלעך, וואָס שפּרינגען אַרום אים ווי קליינע לעמעלעך, ביליקע צאַצקעלעך.

איך בין אין ערגעץ נישט געגאַנגען. איך האָב באַגעגנט דאָס נײַע יאָר מיט אַ סאַלאַט „דע בעף‟ און אַ פֿלעשל פֿאַלשער שאַמפּאַן־ווײַן, וואָס מאַכט דערנאָך אַ שטאַרקן קאָפּ-ווייטיק. יעדנפֿאַלס, האָט זיך דער שיינער, פֿריילעכער ברוכים-הבאָים, מיט וועלכן בוקאַרעשט האָט אויפֿגענומען דאָס יאָר, שנעל אויסגעוועפּט געוואָרן. דאָס נײַע יאָר איז געוואָרן אַן אַלטע נײַעס באַלד נאָכן געבוירן ווערן.

אין די צוויי פֿרײַע טעג האָט מען כּסדר איבערגעגעבן אויף דעם ראַדיאָ די נײַ-יאָריקע רעדע פֿון דעם אַלגעמיינעם סעקרעטאַר פֿון דער רומענישער אַרבעטער־פּאַרטיי, גיאָרגע גיאָרגיִו דעזש, ביז עס האָבן זיך אײַנגעקריצט אין מײַן מוח גאַנצע שטיקער:

„דאָס יאָר, וואָס שליסט זיך אָט אַצינד, האָט זיך אויסגעצייכנט מיט פֿיל דערגרייכונגען און מערקווערדיקע פֿאָרשריט אין אַלע געביטן פֿונעם לעבן.
אין די פֿאַבריקן זענען אַרײַנגעבראַכט געוואָרן נײַע, מאָדערנע מאַשינען און וויסנשאַפֿטלעכע פּראָדוקציע־מעטאָדן. דער רעזולטאַט איז געווען — אַ וווּנדערלעכער אויפֿשטײַג אין דער פּראָדוקציע־ראַטע. דער לעבן־ניוואָ, סײַ פֿון די קוואַליפֿיצירטע אַרבעטער, סײַ פֿון די האָרעפּאַשניקעס, האָט דערגרייכט אַ העכערן, ביז איצט נישט באַקאַנטן סטאַנדאַרט. די שטעט ווערן אַלץ גרעסער און דאָס גערעטעניש אויף די פֿעלדער — רײַכער, געראָטענער. דאָס אַלץ איז פֿאַרווירקלעכט געוואָרן, אַ דאַנק די געניטע הענט, וואָס בויען אויף אומדערמידלעך און מיט אַ טיפֿן גלויבן אין סאָציאַליסטישער גערעכטיקייט, אונדזער באַליבט סאָציאַליסטיש היימלאַנד — די סאָציאַליסטישע רומענישע רעפּובליק‟.

אָדער:

„די סאָציאַליסטישע רומעניע רופֿט די מנהיגים פֿון אייראָפּע צו באַשטעטיקן, אַז די באַציִונגען צווישן די נאַציִעס מוזן זײַן באַזירט אויף די אַלמענטשלעכע ווערטן פֿון גלײַכקייט, יושר, שלום און קעגנזײַטיקן רעספּעקט. מיר דאַרפֿן דאָס טאָן הײַנט, כּדי צו פֿאַרזיכערן אַ ליכטיקע, דערפֿאָלגרײַכע צוקונפֿט פֿאַר די קומענדיקע דורות…‟

וואָס שייך מיר, האָבן די זאַכן זיך נישט געביטן אויף קיין האָר. דער טראַמווײַ, מיט וועלכן איך בין געפֿאָרן צו דער אַרבעט, איז געווען פּונקט אַזוי שמוציק ווי פֿריִער: דער דיל פֿונעם וואַגאָן איז געווען בלאָטיק, גליטשיק און פֿול מיט ציגאַר־רעשטלעך.
די געזעסן זענען ערטערווײַז געווען צעריסן, שטיקער ברוינע שוואָמען האָבן אַרויסגעשטאַרצט פֿון די צעשניטענע פּלאַסטישע איבערדעקן.

אַרויסקוקנדיק דורך די פֿענצטער, האָב איך געהאַט דעם אײַנדרוק, אַז אַ גרויע כמאַרע האָט זיך אַנידערגעזעצט אויף די בנינים און גאַסן. אין דער אמתן, האָט די פֿאַרסאַזשעטע שויב געמאַכט אַזאַ אילוזיע; נאָך גוט, וואָס כ׳האָב מער-ווייניקער געקענט פֿאַרשטיין, וווּהין איך האַלט מיטן פֿאָרן.

די פּאַסאַזשירן זענען געווען די זעלבע ווויל-באַקאַנטע בוקאַרעשטער געשטאַלטן: נישט וויכטיקע פֿונקציאָנערן, ווי אויף איין פּנים, אָנגעטאָן אין לאַנגע מאַנטלען, געמאַכט פֿון אַ גראָבן צײַג; באַלעבאָסטעס, וואָס פֿאָרן אויפֿן מאַרק און האַלטן פֿעסט די טאַשן אין די הענט, היטן זיי אָפּ, ווי דאָס אויגן אין קאָפּ; קעשענע-גנבֿים מיט „קלעפּיקע‟ פֿינגער, וועלכע זענען באַוואָרפֿן מיט אַרבעט אין דער ענגשאַפֿט; נישט-יונגע מענער, וואָס זייערע הענט געפֿינען זייער מנוחה-נכונה אויף אַ רייצנדיקן הינטן פֿון אַ געשמאַקער פֿרוי, און די געשמאַקע פֿרויען מיט פֿײַנע היטלעך און זויערע פּנימער, מאַכן זיך נישט־וויסנדיק, שלעפֿעריקע שילערס…

ווען דורך די שמוציקע שויבן האָט זיך דערזען די גרויסאַרטיקע, קוואַדראַט־געבײַדע פֿון „סקינטעאַ‟ [פֿונק] און לענינס קופּערנע סטאַטוע מיט אַ שטרענגער מינע, איז עס פֿאַר מיר געווען אַ סימן, אַז אָט בין איך אָנגעקומען צו מײַן סטאַנציע. אין מײַן ערשטער נסיעה אין יאָר 1963 האָב איך זיך פּלוצעם דערמאָנט, נאָך אַ שאָק מיט יאָרן, אַז פֿאַר דער מלחמה איז אויף דעם אָרט נישט געשטאַנען ניט די מאַסיווע געבײַדע און ניט לענינס סטאַטוע; דאָרט איז געווען דאָס אָרט פֿון פֿערד-פֿאַרמעסטן. ליידיק־גייערס און פּראָפֿעסיאָנאַלע גליקן-זוכערס האָבן דאָרט פֿאַרברענט נישט ווייניק צײַט און געלט. צווישן די ליידיק־גייערס איז געווען אויך מײַן פֿעטער חיים, אָדער ווי ער האָט זיך גערופֿן אין בוקאַרעשט — „קאַראָל‟, נאָכן רומענישן קעניג.

פֿעטער חיים האָט אין זײַן לעבן ניט געאַרבעט קיין איין טאָג ניט, כאָטש, ווי ס׳האָט זיך פֿאַרגעדענקט, האָט ער געהאַט פֿאַרענדיקט דעם מעדיצינישן פֿאַקולטעט. מ׳האָט גערעדט, אַז ער איז בײַגעווען אַ שווערע אָפּעראַציע און די איבערלעבונג האָט אים אין גאַנצן צערודערט. יעדנפֿאַלס, דאָס איז געווען די דערקלערונג, הלמאַי ער איז אַזאַ און נישט קיין אַנדערער.

איך אַליין מיין נישט, אַז אַזאַ פֿענאָמען נייטיקט זיך אין אַ באַזונדערער דערקלערונג. אונדזער פּלאַנעטע איז, אין לעצטן סך-הכּל, באַפֿעלקערט מיט אָן אַ שיעור נישט-טויגערס. ווי עס זאָל נישט זײַן, האָט מײַן טאַטע געהאַלטן, אַז מע מוז צוגעבן אַ „פֿאַרוואָס‟ צו מײַן פֿעטערס אויפֿפֿיר. איך האָב זיך דערמאָנט אין די אומצאָליקע זונטיק-קריגערײַען צווישן דעם טאַטן און זײַן ברודער. די שטענדיקע קריגערײַען האָבן קיינמאָל נישט געהאַט קיין אונטערשטע שורה.

מײַן טאַטע — אַן איבערגעשראָקענער סוחר און אַ תּכליתדיקער מענטש, וואָס יעדעס פֿאַרדינסטל איז אים אָנגעקומען מיט שווייס, איז זײַן צוגאַנג צום ענין געווען איבערהויפּט עקאָנאָמיש:

„חיימאָלע‟, — פֿלעג ער זאָגן, — „מאַך מיט קאָפּ! לאָז אָפּ די פֿערדעלעך דײַנע, עס וועט זעך ענדיקן מיט אָך-און-וויי, וועסט אָנזעצן דאָס לעצטן העמד פֿון לײַב!‟

פֿעטער חיים, וואָס איז געווען העכער פֿונעם ברודער מיט אַ קאָפּ, פֿלעג אויפֿהייבן די ברעמען און אַן עפֿן טאָן די אויגן, ווי ס׳וואָלט זיך אים ניט געגלייבט, אַז ער האָט געהערט אָט די ווערטער, וואָס זענען ערשט געזאָגט געוואָרן. דערנאָך האָט זיך באַוויזן אַ גוטמוטיקער שמייכל אויף זײַנע ליפּן און ער האָט גענומען אויסרעכענען אויף די פֿינגער די סיבות, הלמאַי איז אויפֿהערן צו גיין איצט אויף די פֿערד-געיעגן אַן אומזין:

„ערשטע זאַך, בין איך שוין אַ מבֿין דערויף. מײַן דעה האָט וואָג בײַ לײַט. איך קען שוין אַלע פֿערד און רײַּטער.

„צווייטע זאַך, מ׳דאַרף נישט געווינען יעדן טאָג. עס איז גענוג צו כאַפּן איין מאָל אַ גרויסן פֿיש — און פֿאַרטיק.

„דריטנס, איך האָב שוין אַרײַנגעלייגט אַ סך געלט. ס׳אַ שאָד די אינוועסטיציע זאָל גיין צום גרונט.

„פֿערטנס, אַ מאָל געווינט מען און אַ מאָל פֿאַרלירט מען, פּונקט ווי בײַ דיר מיט דײַן מיסחר‟.

מײַן טאַטע פֿלעגט זיך פֿאַרקרימען ווי עמעצער, וואָס האָט אײַנגעשלונגען אַ ביטערע פּיל: „חיימאָלע, אַז דו האָסט נישט קיין רחמנות אויף זיך אַליין, האָב כאָטש די מאַמע אין זינען. זײַ נישט קיין גזלן, נעם נישט בײַ איר געלט‟.

פֿעטער חיים איז געווען אַ גרויסער עקשן, זיך נישט גערירט פֿון אָרט. ער וועט די מאַמע רײַך מאַכן; זי און די גאַנצע משפּחה. דעמאָלט וועט מען רעדן צו אים אַנדערש. די הענט וועט מען אים קושן.

איך האָב זיך דערמאָנט אין דער באָבעס דירה אויף דודעשטי־גאַס, וווּ זי האָט געוווינט צוזאַמען מיטן פֿעטער — אַ שמוציקע, פֿײַכטע און פֿינצטערע דירה, האַלב אײַנגעזונקען אין דער ערד. ס׳האָבן צו איר אַראָפּגעפֿירט שמאָלע טרעפּ, וואָס זענען געווען תּמיד נאַס און גליטשיק. איך האָב זיך דערמאָנט, ווי מײַן באָבע פֿלעג זיצן אין אַ משוגענער היץ, אַ פֿאַרשוויצטע, מיט פֿאַרמאַכטע אויגן און דערציילן מיר די זעלבע מעשׂיות פֿון אירע קינדער־יאָרן נאָך אַ מאָל און ווידער אַ מאָל. פֿעטער חיים פֿלעג גיין אַהין און אַהער, ווי אַ לייב הינטער קראַטעס. פֿון צײַט צו צײַט איז ער אַרײַנגעפֿאַלן אין אירע רייד: „מאַמע, מע קען שוין די מעשׂה, זי איז שוין אויסגעוועפּט…‟.

ער האָט גערעדט נאָר וועגן פֿערד, רײַטער, קורסן, גרויסע געווינסן און פֿאַרלוסטן. וועגן די אייגענע געווינסן און פֿאַרלוסטן האָט ער נישט דערמאָנט מיט קיין וואָרט.
די באָבע האָט זיך נישט איבערגענומען דערפֿון, אויסגעוואַרט געדולדיק ער זאָל ווידער שטיל ווערן און ממשיך געווען צו דערציילט אויף איר צאַרט, הייזעריק קול די מעשׂה פֿון דעם אָרט, וווּ זי איז איבערגעריסן געוואָרן. די באָבע איז אַוועק נאָך פֿאַר דער מלחמה און מע האָט זי מקבר געווען אויפֿן אַלטן בית-עולם.

די אַלטע שטוב האָט מען אַראָפּגעריסן צוריק מיט יאָרן. די גאַס האָט זיך אַזוי שטאַרק געענדערט — נישט צו דערקענען. די באָבע האָט געוואָלט, אַז די משפּחה זאָל זיך האַלטן צוזאַמען, וואָס עס זאָל נישט געשען, אָבער נאָך מײַן פֿאָטערס פּטירה, האָט זיך די פֿאַרבינדונג מיטן פֿעטער חיים איבערגעריסן.

ווי אַלט דאַרף ער זײַן? נישט זייער אַלט. לויט מײַן חשבון דאַרף ער זײַן איצט אין די פֿריִע זעכציקער. כ׳האָב נישט קיין אַנונג, צי ער לעבט אָדער נישט און וואָס איז זײַן צושטאַנד… מאָדנע, עס איז מיר קיין מאָל נישט אײַנגעפֿאַלן אים צו זוכן אָדער זיך נאָכפֿרעגן נאָך אים. דאַכט זיך, אַז די שווערע מלחמה-יאָרן און אַ יאָרצענדליקער פֿון נויט האָבן אונדז בפֿירוש אָפּגעשיידט, און נישט פֿאַראייניקט — יעדער לעבט פֿאַר זיך.

דאָס וואָס עס איז געשען מיט מײַן משפּחה, איז געשען כּמעט מיט אַלע ייִדן, יעדנפֿאַלס, אין אונדזערע קאַנטן. אפֿשר אין ישׂראל אָדער אין ניו-יאָרן זענען די ייִדן פֿאַראייניקט. אפֿשר דאָרט האָבן זיי אַ ציל, אָדער עפּעס אַזוינס, וואָס זיי קאָנען אין דעם גלייבן. דאָ, אין רומעניע, אַזוי דאַכט זיך מיר, האָבן מיר זיך צעברעקלט: מיר האָבן נישט אויף וואָס צו האָפֿן. מיר ווילן נאָר איבערלעבן, זיך דורכשמוגלען דורכן לעבן — אָן אַ פֿאַרוואָס און אָן אַ פֿאַרווען. ייִדישקייט אינטערעסירט נאָר זקנים. די שילן זעען אויס ווי מושבֿ-זקנימס. נישטאָ קיין שבת, נישטאָ קיין יום-טובֿ. דאָס וואָס מ׳האָט נאָך נעכטן געהאַלטן פֿאַר וויכטיק, איז נישט ווערט הײַנט קיין אויסגעבלאָזענעם איי. און דאָך, שטעלט זיך די פֿראַגע: אין וואָס זשע גלייבן מיר? וואָס איז אונדזער האָפֿענונג?

אין ביוראָ האָט געהערשט אַ יום-טובֿדיקע שטימונג; די ביליקע וויצן און ווויל באַקאַנטע חכמהלעך האָבן אָפּגעטראָטן דעם וועג פֿאַר מער האַרציקע רייד: קאָלעגן האָבן זיך באַגריסט און געוווּנטשן אַ „גוט יאָר‟, פֿול מיט פֿרייד און סאַטיספֿאַקציע פֿון די קינדער. די שמועסן זענען געווען לעבעדיקע און לײַכטע, ווי אַ פֿרילינג-ווינטל, כאָטש ס׳האָט נאָך געהאַלטן אין סאַמע ווינטער.

אַ קאָלעגע האָט זיך נאָכגעפֿרעגט בײַ מיר ווי איך האָב פֿאַרבראַכט די פּאָר וואַקאַציע־טעג: „מיט דער משפּחה‟, — האָב איך געענטפֿערט קורץ און דער שמועס איז גיך אַוועק אויף אַנדערע סטעזשקעס.

האַלב צען האָט דער דירעקטאָר צונויפֿגערופֿן די אַרבעטער אויף אַ באַנקעט. דער עולם האָט זיך געוויצלט, גענאַשט האַרטע בייגעלעך און געטרונקען דעם שרעקלעכן מאַראַנצן-זאַפֿט, געמאַכט פֿון אַ סאָרט קלעפּיקן סיראָפּ. דער דירעקטאָר איז אַרײַנגעקומען און עס איז געוואָרן פּלוצעם שטיל. איינער האָט אַרויסגעלייענט פֿון „סקינטעאַ‟ די נײַ-יאָריקע רעדע פֿון דעם אַלגעמיינעם סעקרעטאַר, גיאָרגיִו דעזש. יעדער האָט געפּרוּווט מאַכן אַן אָנשטעל, אַז ער באַטראַכט יעדעס וואָרט מיטן געהעריקן ייִשובֿ-הדעת און רעספּעקט.

דער דירעקטאָר האָט געהאַט אַ געשוואָלן פּנים און אַ פּאָר רויטע אויגן, ווי ער וואָלט זיך נאָר וואָס אויפֿגעכאַפּט פֿון אַ האַרטן שלאָף. דאָס איז נישט קיין נאָווינע.
עס איז ווויל באַוווּסט, אַז מענטשן מאַכן אַן איבעריקן כּוס אין די דאָזיקע פֿרײַע טעג. אַז עס איז געקומען זײַן צײַט צו רעדן, האָט ער שוין אויסגעזען אין גאַנצן ניכטער. ער האָט באַשריבן באַריכות זײַנע אייגענע דערגרייכונגען און געשילדערט מיט לעבעדיקע פֿאַרבן ווי די איצטיקע פֿירערשאַפֿט האָט געאַרבעט מעשׂים אין דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר און פֿאַרוואַנדלט דעם פֿאַרלאַג אין אַ קוואַל פֿון אַ הויך-ראַנגיקער ליטעראַטור, וואָס איז לחלוטין פֿיייִק צו באַשרײַבן די רעאַליטעט פֿון אונדזער נײַער עפּאָכע. זײַן שטים איז געוואָרן העכער:

„אונדזער ליטעראַטור מוז האַלטן אין זינען דעם פּשוטן מענטשן, דעם אינדיווידואַל. זי טאָר זיך נישט רעכענען מיט די אינטערעסן פֿון די געלט-גיריקע מאַגנאַטן, ווי אין דער קאַפּיטאַליסטישער ליטעראַטור…‟.

דערמיט האָט ער פֿאַרענדיקט זײַן קורצער רעדע.

וואָס שייך מײַן ווייניקייט, האָב איך געדאַרפֿט זיך ווײַטער מוטשען מיטן ייִדן און זײַן שפּאַנישער בירגער-קריג. דערצו האָב איך באַקומען אַ נײַע אויפֿגאַבע — איבערזעצן אַ ריי מיזרח-דײַטשישע פּאָעטן פֿאַר אַ ברייט-פֿאַרנעמיקער אַנטאָלאָגיע פֿון „פּראָלעטאַרישער פּאָעזיע‟. איך האָב אַ בלעטער געטאָן די מיזרח-דײַטשישע פּאָעזיע־ביכער און זיך אָנגעטראָפֿן אויף אַ ליד, געשריבן פֿון עפּעס אַן אָדע:

מיט אײַזערנעם ווילן, מיט שטאָלענעם קראַפֿט
מיטן פֿרילינג קומען
האָב איך דיר מײַן לאַנד אַ געשענק געבראַכט
אויף די פֿאַרהאַרטעוועטע הענט
אין די צעשויבערטע האָר
אין מײַן שטילן אָטעם
טו איך פֿאַר אַלעמען טראָגן
אַ שטילן געזאַנג
אַ פֿײַף פֿון אַ ווינט
און די ווערטער
פֿליִען איבער פֿעלדער
איבער וועלדער אין די הערצער

מיט די מיזרח-דײַטשישע דיכטערס און דעם ייִד, דעם מסוכּנעם נודניק, האָב איך פֿאַרבראַכט צוויי חדשים, אפֿשר מער. צוביסלעך האָט זיך באַקומען בײַ מיר אַזאַ זאַך, וואָס ווערט גערופֿן בײַ לײַט „שטייגער‟ — אַ סטאַבילע סיטואַציע. עס איז מיר נישט געגאַנגען איבעריק גוט, אָבער אויך נישט לחלוטין שלעכט — אַ שטייגער.

לויט „ראַדיאָ בוקאַרעשט‟ איז אַלץ געווען וווּנדערלעך, אַז בעסער קען נישט זײַן, כאָטש אין דרויסן איז געווען… ווי תּמיד. די רייען אין דער „אַלימענטאַרע‟ [1] אויף קאַלאַראַש־גאַס זענען נישט געוואָרן קורצער, אַבי נישט לענגער. איך האָב זיך געלערנט ליב האָבן בעבעלעך מיט אַ רויטן סאָוס. דאָס איז גוט, ווײַל אַזעלכע קאָנסערוון האָבן זעלטן אויסגעפֿעלט.

די טראַמווײַען און אויטאָבוסן זענען געווען פֿולגעפּאַקט, געפֿאָרן מיט פּאַסאַזשירן, הענגען אויף די אָפֿענע טירן, נאָר כאָטש געפֿאָרן. די מענטשן בכלל האָבן נישט באַקומען מער שׂכל און דאָך, זענען זייערע מוחות נישט געוואָרן אין גאַנצן פֿאַרטשאַדעט און פּאַרטעמפּט. מײַן נײַער שטייגער האָט פֿאַרמאָגט איין גרויסע מעלה: אַזאַ ווי ער איז, אַזאַ האָב איך אים אָנגענומען און זיך צו אים צוגעוווינט.

איין אָוונט איז אָבער געקומען דער נײַער שטייגער צו אַן אומדערוואַרטן סוף. עס האָט געוואַרט אויף מיר אַ גאָר נישט אָנגענומענער סורפּריז: אַז איך האָב זיך אומגעקערט פֿון דער אַרבעט, האָב איך דערזען אויף דער טיר אַ צוגעקלעפּטע מעלדונג פֿון דער ביוראָ פֿון פֿאַרלאָזטע אייגנטומען. אין דער מעלדונג איז געשטאַנען:

„גאַס: מאַטעי באַסאַראַב, נומ׳ 12, דירה נומ׳ 6. די דאָזיקע וווינונג דאַרף אומבאַדינגט באַפֿרײַט און איבערגעגעבן ווערן אין דעם רשות פֿון פֿאָלק נישט שפּעטער פֿון 21סטן מערץ 1963‟.

אונטן איז געשטאַנען אַן אומקלאָרער אונטערשריפֿט פֿון איינעם אַ „יוליו טודאָרעסקו‟…