מעשׂיות פֿון הינטער… דער ביבליאָטעק

מרדכי יושקאָווסקי

אין די אָנהייב 1990ער יאָרן האָב איך געאַרבעט אין אַ ייִדישער קולטור־אָרגאַניזאַציע, וואָס האָט זיך געפֿונען אין אַן אַלטן בנין אין צענטער פֿון תּל־אָבֿיבֿ. אין דער זעלבער געבייַדע איז אויך געווען אַ ייִדישע ביבליאָטעק, און עלטערע ייִדן פֿלעגן קומען אַהין אויסטוישן די ביכער. כּדי אַרייַנצוגיין אין דער ביבליאָטעק, האָט מען געדאַרפֿט אַדורכגיין דעם צימער, וווּ איך בין געזעסן.

פֿון מאָל צו מאָל האָט עמעצער פֿון די באַזוכער זיך געווענדט צו מיר:

— איר האָט אַ ביסל צייַט? מע מעג כאַפּן אַ ייִדיש וואָרט מיט אײַך?..

מע האָט געזען אין די אויגן פֿון יענע עלטערע ייִדן, ווי זיי לעכצן זיך אַדורכצורעדן אין ייִדיש, דערהערן דאָס אייגענע קול, וואָס ברענגט אַרויס די סאַמע נאַטירלעכסטע פֿאַר זיי שפּראַך. עס איז ניט אַזוי וויכטיק געווען די טעמע פֿונעם געשפּרעך, דער עיקר, צו רעדן ייִדיש און שעפּן דערפֿון אַ ביסל נחת.

איך האָב זיך דאָרט אָנגעהערט מיט אַ שלל געשיכטעס, איינע פֿאַרכאַפּנדיקער פֿון דער אַנדערער. אין אַ געוויסן מאָמענט האָט זיך מיר אָנגעהויבן דאַכטן, אַז דער דאָזיקער עלטערער עולם שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מין לעבעדיקע און אָטעמדיקע ביבליאָטעק, ווייַל דאָס לעבן פֿון יעדן איינעם איז געווען ווי אַן אָפֿן בוך, וואָס נאָר דער גורל אַליין איז געווען מסוגל אָנצושרייַבן…

אייניקע פֿון יענע ייִדן און זייערע געשיכטעס האָבן זיך ממש אייַנגעקריצט אין מייַן זכּרון, און ניט איין מאָל האָבן זיי אויפֿגעוועקט מייַן עולם-הדימיון. איך פֿלעג ניט זעלטן זיך פֿרעגן: וואָס איז בשותּפֿותדיקס אין זייערע לעבנס-געשיכטעס? וועלכע סודות אַנטפּלעקן זיי, און וואָס בלייַבט נאָך אַלץ פֿאַרהוילן? און וואָס קען מען פֿון זיי אָפּלערנען? אויפֿן זינען פֿלעגן אַמאָל קומען די שורות פֿון איציק מאַנגערס סאָנעט „אַלטע ייִדן‟:

אַלטע ייִדן אין בית־מדרש לערנען: גאָט.
זיי צערטלען זייערע בערד, זיי קנייטשן זייערע שטערנס:
„מיר זוכן דיך מיט קינדער-ייִנגלשע לאַמטערנס.
מיר אַנען דיך, און דו פֿאַַרבלייַבסט אַ סוד…‟

עס האָט זיך אַזוי געוואָלט אַנטפּלעקן דעם סוד, און אויף עפּעס אַ מאָדנעם אויפֿן האָט דאָס וואָרט „סוד‟ זיך איבערגעפֿלאָכטן מיט אַן אַנדער וואָרט — „נס‟. מערסטנס פֿון יענע מענטשן זייַנען געווען געראַטעוועטע פֿונעם חורבן, און דער פֿאַקט אַליין, אַז נאָך דעם, וואָס זיי האָבן דורכגעמאַכט און לעבן געבליבן, האָבן זיי נאָך געפֿונען אין זיך גייַסטיקע כּוחות ווייַטער אָנצוגיין מיטן לעבן. דאָס אַליין האָט שוין געקאָנט באַטראַכט ווערן ווי אַ נס.

אָבער, אַ חוץ אָט דעם בשותּפֿותדיקן נס, האָט יעדער איינער פֿון זיי פֿאַרמאָגט אויך זייַן פּערזענלעכן נס, וואָס האָט צומאָל אויסגעזען אויסטערליש, ממש אויף דער גרענעץ צווישן רעאַליטעט און אומזין.

דער האָן

אין דער ביבליאָטעק פֿלעג אַרייַנקומען אַ ייִד פֿון גבֿעתּיים, אַ באַשיידענער און אָנגענעמער מענטש. געהייסן האָט ער יהודה. אַלע יאָרן אין ישׂראל האָט ער אָפּגעאַרבעט ווי אַ לערער, אַ געוויסע צייַט אָנגעפֿירט מיט אַ שול. געשטאַמט האָט ער פֿון אַ קליין גאַליציאַנער שטעטל בייַם דניעסטער-טייַך, אין דער געגנט פֿון דער שטאָט קאָלאָמיי.

דער ייִִד האָט מיר דערציילט, אַז ער האָט אָנגעזאַמלט אַ גרויסע קאָלעקציע פֿון הענער — געמעלן, פֿיגורקעס און סטאַטועטן פֿון פֿאַרשיידענעם קאָליר, פֿאַרשיידענער גרייס און שטאָף — פֿון האָלץ, פּאָרצעלייַ, גלאָז, אַלערליי סאָרטן שטיינער. ער אַליין האָט דאָס גאַַנצע לעבן געמאָלט הענער. יעדעס ווינקל אין זייַן הויז איז געווען פֿול מיט הענער. איין מאָל אין אַ שמועס האָט ער מיר אַנטפּלעקט דעם סוד פֿון זייַנע הענער…

אין יוני 1941 אַ פּאָר טעג פֿאַרן אָנגריף פֿון דייַטשלאַנד אויף ראַטן-פֿאַרבאַנד האָט יהודה פֿאַרענדיקט דאָס ערשטע לערן־יאָר אינעם פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט אין לעמבערג, וווּ ער האָט שטודירט. אויף זומער-וואַקאַציעס איז ער צוריקגעפֿאָרן אין זייַן היים-שטעטל. אָנהייב יולי האָבן די נאַציס אָקופּירט דאָס שטעטל. נאָך אַ סך חדשים פֿון מאַטערנישן און שוידערלעכע יסורים אין דער געטאָ און אַרבעטס־צוואַנג-לאַגער האָט מען די ייִדן פֿונעם שטעטל, בעת אַ סעלעקציע צעטיילט אויף עטלעכע גרופּעס און פֿאַרשפּאַרט אין גרויסע שפּייַכלערס. זינט דאַן האָט יהודה מער זייַנע עלטערן און די איבעריקע קרובֿים ניט געזען. אַ גאַנצן מעת־לעת איז ער אַזוי אָפּגעשטאַנען מיט הונדערטער אַנדערע מענער, אייַנגעפּרעסט ווי הערינג אין אַ פֿאַס. אויף מאָרגן האָט מען זיי אַרויסגעפֿירט פֿונעם שפּייַכלער און געטריבן אין דער ריכטונג פֿון דער אייַזנבאַן-סטאַציע. אַהין האָט מען אויך געבראַכט טויזנטער ייִדן פֿון דער גאַנצער געגנט. דער אַרום איז פֿאַרהילכט געוואָרן מיט אַ גרויליקן געמיש פֿון שיסערייַ, געוויין, האַרצרייַסנדיקע געשרייען, זידלערייַען פֿון דייַטשן און זייערע אָרטיקע העלפֿער און הינט־בילערײַ.

טויזנטער ייִדן האָט מען אַרײַנגעטריבן אין די לאַסט-וואַגאָנען. יהודה מיט אַ פּאָר זייַנע פֿרייַנד האָבן גלייַך פֿאַרשטאַנען, וווּהין וועט די באַן זיי אַלעמען ברענגען…

עס איז געווען פֿרילינג 1942, און דאַן האָט שוין דער מלאך-המוות צעטראָגן איבער דעם גאַליציאַנער ייִדנטום דאָס בלוטיקע וואָרט „בעלזשעץ‟.

ס׳רוב ייִדן אינעם וואַגאָן זייַנען געווען אַזוי גייַסטיק אויסגעשעפּט, אַז מע האָט פּשוט גלייַכגילטיק געשוויגן, ניט רעאַגירט, ניט גערעדט איינער צום אַנדערן. יהודה מיט אַ פּאָר זייַנע פֿרייַנד האָבן באַמערקט אינעם וואַגאָן אַ פֿענצטערל מיט אייַזערנע קראַטעס. ניט געקוקט אויף אַלע ספֿקות, האָבן זיי באַשלאָסן אויסברעכן די קראַטעס און פּרוּּוון אַרויסצושפּרינגען דורכן שמאָלן פֿענצטערל.

מיט די לעצטע כּוחות האָבן זיי עס געטאָן און איינער נאָכן אַנדערן זייַנען זיי פֿונעם וואַגאָן אַרויסגעשפּרונגען אינעם סאַמע לויף פֿון דער באַן. עס איז געווען שפּעט אין אָוונט אַרײַן און דאָס פֿינצטערניש האָט זיי אייַנגעשלונגען און פֿאַרהוילן אין זײַן שוואַרצן בגד.

גאַנץ קאַיאָר איז יהודה געקומען צו זיך. ער איז געליגן אין אַ קוקורוזע-פֿעלד, ניט ווייַט פֿון דער באַן-ליניע, אַ פֿאַרוווּנדעטער, פֿאַרבלוטיקטער, ממש אַ גוסס. פּלוצעם האָט ער דערהערט לעבן זיך ווי עס קרייעט אַ האָן. דאָס קול פֿונעם האָן איז געווען אַזוי נאָענט און דייַטלעך, אַז עס האָט אים צוריקגעבראַכט צום לעבן. דער בחור האָט קוים פֿאַרשטאַנען, אַז דער האָן שטייט ממש לעבן אים. יהודה האָט דערפֿילט, אַז זייַן פּנים איז געשוואָלן, ער איז אַפֿילו ניט מסוגל אויפֿעפֿענען די אויגן. אָבער דער האָן האָט ניט אויפֿגעהערט צו קרייען. עס האָט זיך געדאַכט, אַז דאָס קרייען ווערט וואָס אַ מאָל האַסטיקער, העכער, נערוועז. אין אַ געוויסן מאָמענט האָט דער האָן שוין ניט געקרייט, נאָר ממש געשריִען אין אַ מין טירוף. מיט גרויסע שוועריקייטן האָט יהודה צוגעעפֿנט די צוויי אויגן-שפּאַרונעס און פֿאַרשטאַנען, אַז עס טאָגט שוין און ער מוז זיך באַהאַלטן אינעם וואַלד, אַניט וועלן קומען די פּויערים און אים מסרן פֿאַר די נאַציס.

זינט דעמאָלט אָן איז ער געווען זיכער, אַז יענער האָן האָט אים געראַטעוועט דאָס לעבן. ער האָט אים אָפֿט געזען אין זייַנע חלומות, יענעם מלאך־הגואל אין אַ געשטאַלט פֿון אַ האָן, וואָס האָט געקרייט איבער אים, ביז ער האָט ניט אויפֿגעמאַכט די אויגן…

אַזוי האָט ער טאַקע שפּעטער אָנגעשריבן אויף העברעיִש אין זייַנס אַ ליד:

ווען איך בין אַ קינד געווען,
האָב איך מיט ציטערדיקע הענט
מייַנע חטאָים אויף דיר אַריבערגעטראָגן.
אָבער דאָס מאָל, מייַן האָן, ביסטו מער ניט מייַן כּפּרה…
האָסט מיך אויסגעלייזט פֿון ביטערן טויט,
ביסט מייַן רעטער, מייַן מלאך־השומר.
מיט דייַן קול האָסטו דעם גזר פֿון מיר אָפּגעווענדט,
מיט אַלע כּוחות האָסטו מיך צום לעבן געוועקט.

המשך קומט