באָריס סאַנדלער
די טעקע „אויף מאַלע וואָס…‟
נאָכן ערשטן יאָר פֿון מײַן אַרבעט אין „פֿאָרווערטס‟ האָב איך באַמערקט אַ מאָדנע זאַך: שוין עטלעכע עלטערע שרײַבערס בשעת אַ טרעפֿונג מיט מיר, האָבן צום סוף פֿון אונדזער שמועס דערלאַנגט מיר אַ טעקע מיט אַ בקשה, כ׳זאָל עס האַלטן בײַ זיך.
עס האָבן מיר נישט אויסגעפֿעלט אין די טישקעסטלעך און אײַזערנע שאַפֿקעלעך כּל־מיני פּאַפּירן, פֿאָטאָגראַפֿיעס, בריוו און פֿאַרגעלטע כּתבֿ־ידן, געבליבן בירושה פֿון די פֿריִערדיקע זעקס רעדאַקטאָרן. אַרײַנגעקוקט אינעווייניק אין דער ערשט דערלאַנגטער טעקע, האָב איך דאָרט געפֿונען אַ פּאַק אויסשניטן פֿון דעם שרײַבערס אַרטיקלען, אָפּגעדרוקט אין דער צײַטונג אין פֿאַרשידענע יאָרן. יאָ, צו דער הינטערשטער זײַט פֿון דער קאַרטאָן־טעקע איז אַקוראַט צוגעטשעפּעט געווען מיט אַ שפּילקע אַ בילד פֿונעם מחבר, בדרך־כּל, אַ סך ייִנגער, ווי ער האָט אויסגעזען איצט.
— צו וואָס גיט איר עס מיר? — האָב איך נישט געקאָנט נעמען אין טאָלק אַרײַן.
— אויף מאַלע וואָס… — איז געווען דער קורצער ענטפֿער. דער אַלטער שרײַבער האָט, נעבעך, געקוקט אויף מיר מיט אויגן, ווי ער וואָלט דערלאַנגט אַ פּראָשעניע אין דער הימל־קאַנצעלאַריע. צי האָב איך אים געקאָנט אָפּזאָגן.
די צײַט איז געגאַנגען און דאָס טישקעסטל, וואָס כ׳האָב עס ספּעציעל אויסגעליידיקט פֿאַר אַזעלכע טעקעס „אויף מאַלע וואָס‟, איז פֿול געוואָרן.
אין אַ טאָג רוף איך אַרײַן דעם „פֿאָרמאַן‟ [1] איבער די זעצערס פֿרײַנד קאַץ. ער האָט אָפּגעאַרבעט אין דער צײַטונג נישט איין צענדליק יאָר און ווייסט דאָ וועגן אַלע און וועגן אַלץ, און נאָך אַ טשוטעלע. דערצייל איך און ווײַז אים די שרײַבערישע „גניזה‟ בײַ מיר אין שרײַבטיש. גיט ער אויף מיר אַ קוק מיט אַ כיטרע פּרישטשור פֿון אַן אַלטן בחור־הזעצער און זאָגט דורך אַ שמייכל:
— שוין זשע ווייסט איר נישט?.. ס׳איז אַ פּטירה־טעקע… — דערזען מײַן צעמישטקייט, האָט ער דערקלערט ווײַטער מיט אַן אַפּיקורסישן גלײַכגילט: — איר זײַט אַ נײַער מענטשן, האָבן זיי אײַך צוגעשטעלט סחורה, איר זאָלט האָבן פֿון וואַנען צו נעמען, ווען איר וועט דאַרפֿן שרײַבן וועגן זיי אַן אָביטשוערי־נאָטיץ… [2]
[1] פֿאָרמאַן (ענג.) — בריגאַדיר
[2] אָביטשוערי (obituary)־נאָטיץ — נעקראָלאָג
אַ וויספּע אין ימען פֿון צײַט
הײַיאָר ווערט אָפּגעמערקט דער 60סטער יאָרטאָג זינט ס׳האָט אין מאָסקווע דערזען די ליכטיקע שײַן דער ייִדישער זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟. אין שײַכות מיט דער דאַטע, איז מיר אויפֿגעקומען אַ דערמאָנונג, פֿאַרבונדן מיטן פֿײַערן דעם 25סטן יוביליי פֿונעם זשורנאַל, אין 1986 — ברייט, מיט אַ רוסישן ראַזמאַך און סאָוועטישער געמאַכטקייט, וואָס האָט פֿאַר דער וועלט ממש געשריִען: „קוקט, ווי די ייִדישע סאָוועטישע שרײַבערס פֿײַערן זייער שׂימחה!‟.
קיין געסט האָבן נישט אויסגעפֿעלט, געקומען צו דער פֿײַערונג פֿון ישׂראל, פֿאַראייניקטע שטאַטן, פֿראַנקרײַך, אורוגווײַ, אַרגענטינע, פּוילן… — אָנגעזעענע „חבֿרים‟, מערסטנס לינקע אַקטיוויסטן, איידער שרײַבערס, וואָס נישט יעדער פֿון זיי האָט טאַקע געהאַט פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיטן הויפּט־רעדאַקטאָר.
מיך, ווי אַ „יונגן שרײַבער‟ און גראַדואַנט פֿון די „העכסטע ליטעראַטור־קורסן‟ — אַ לעבעדיקן עדות פֿון דעם גרויסן היסטאָרישן אויפֿטו, האָט מען אויך געבראַכט צו פֿירן פֿון קעשענעוו. ווי עס זאָל נישט געווען אויסזען און פֿאַרטײַטשט ווערן, האָט פֿאַר מיר אָט דער פֿײַערלעכער צוזאַמענטרעף אָפּגעשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע; קודם־כּל, ווײַל כ׳האָב זיך פּערזענלעך באַקענט מיט מענטשן, געקומען פֿון דער „אַנדערער זײַט ייִדישער גאַס‟. צווישן זיי איז געווען אויך די דיכטערין דאָרע טייטלבוים.
ס׳האָט אונדז צונויפֿגעפֿירט בײַ אים אינעם האָטעל־צימער לעאָניד שקאָלניק, וואָס איז ערשט מיט קנאַפּע צוויי יאָר פֿריִער געשטעלט געוואָרן אין שפּיץ פֿון דער צײַטונג „ביראָבידזשאַנער שטערן‟. אויך אין זײַן קומען קיין מאָסקווע האָט געשטעקט אַ געוויסער פּראָפּאַגאַנדע־קונץ — פֿאָרט די אָנגייענדיקע ייִדישע צײַטונג פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט! צוריק גערעדט, האָט שקאָלניק, פֿון זײַנע ערשטע רעדאַקטאָרישע טריט גלײַך געוויזן, אַז ער איז נישט „ווערגעליסעס ליאַלקע‟ און וועט אַנטוויקלען די צײַטונג לויט זײַן אייגענעם פֿאַרשטאַנד. אַזוי איז שקאָלניק אַרײַן אין דער לאַנגער פֿײַנט־ליסטע פֿונעם מאָסקווער הויפּט־רעדאַקטאָר. ווי זאָגט אָבער דאָס ווערטל: אַ קניפּ אין דער באַק, אַבי די פֿאַרב זאָל שטיין.
דאָרע טייטלבוימס לידער האָב איך קיין מאָל נישט געלייענט. זי האָט געוווינט אין פּאַריז, און כאָטש געהערט האָט זי צו די „לינקע‟ קרײַזן, האָט מען אירע לידער אינעם זשורנאַל נישט געדרוקט. די מערבֿדיקע ייִדישע ליטעראַטור האָט ווערגעליס אָפּגעשאַצט אויף זײַן אייגענער שקאַלע.
אַ שלאַנקע, אָנגעטאָן אין אַן עלעגאַנטן קאָסטיום, האָט זי אויסגעזען העכער, נישט בלויז צוליב די הויכע אָפּצאַסן אויף די שיך, נאָר צוליב דער הויכער פֿריזור, כּסדר פֿאַרדעקט מיט אַ העלער פֿאַטשיילע, קונציק פֿאַרבונדן אויפֿן נאַקן. ס׳האָט זיך געשאַפֿן אַן אײַנדרוק, אַז זי גייט אַרום מיט אָנגעדרייטע אויף ביגודי האָר. צווישן אַלע געסט איז זי געווען די איינציקע פֿרוי און זיך געהאַלטן באַזונדער, ווי בכּיוון געוואָלט אַרויסווײַזן, אַז זי איז נישט פֿון דעם „רעשיקן קרעמל‟.
אַלע געסט — סײַ פֿון אויסלאַנד און סײַ פֿון אינלאַנד, האָט דער שרײַבער־פֿאַראיין, וואָס האָט געדעקט אַלע הוצאָות פֿאַרן ייִדישן טראַסק, באַזעצט אין דעם גרעסטן און שענסטן מאָסקווער האָטעל „ראָסיִאַ‟. צו שקאָלניקן אין צימער זײַנען מיר געקומען נאָך דער טרעפֿונג אינעם צענטראַלן הויז פֿון סאָוועטישע שרײַבערס, אָרגאַניזירט דורך דער „אויסלענדישער קאָמיסיע‟ בײַם שרײַבער־פֿאַראיין. באַזונדערס האָט זיך פֿאַרגעדענקט דער אויפֿטריט פֿונעם רוסישן שרײַבער אַנאַטאָלי אַלעקסין. ער האָט פֿלאַמיק גערעדט וועגן דער ברודערלעכער משפּחה פֿון סאָוועטישע פֿעלקער, בתוכם דער ייִדישער באַפֿעלקערונג. אין די אָנהייב 1990ער, אָנגעשראָקן פֿון די שוואַרץ־מאהקע סטראַשונקעס, אין וועלכע דער כאָר פֿון די סאַמעראָדנע רוסישע שרײַבערס האָט זיך הויך געהערט, איז אַלעקסין, פֿון דער היים גאָבערמאַן, אָרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל.
פֿון יענער ווײַטער טרעפֿונג אין שקאָלניקס האָטעל־צימער האָבן זיך בײַ מיר פֿאַרהיט אייניקע פֿאַרצייכענונגען, וואָס העלפֿן מיר איצט אויפֿצושטעלן יענע פּאָר שעה.
דאָרע האָט זיך גלײַך פֿון דער טיר געלאָזט צום פֿאָטעל. זיך אַראָפּגעלאָזט אויף דער ווייכער זיץ אַ מידע, ווי זיך אײַנגעבראָכן. זי האָט שווער אָפּגעזיפֿצט:
— מאָסקווע איז שיין, נאָר שוין נישט פֿאַר מיר…
שקאָלניק, ווי דער גאַסטגעבער, האָט איר אָנגעגאָסן אַ גלאָז וואַסער און צוגעגעבן:
— באָרזשאָמי! די בעסטע מיניראַל־וואַסער אין לאַנד…
אין אַ מינוט אַרום, גלײַך ווי דאָס וואַסער וואָלט זי טאַקע אָפּגעפֿרישט און אויפֿגעמונטערט מיט אַלע זײַנע מינעראַלן, האָט שוין איר קול געקלונגען פֿול מיט ווײַבערישן חן.
— כ׳האָב דאָך אויך אַ שטיקל שײַכות צו דער איצטיקער שׂימחה. מײַן מאַן, הערשל־מאיר, איז געווען, דאַרפֿט איר וויסן, אַ פּראָפֿעסאָר פֿון מעדיצין און אַן אָנגעזעענער מאַרקסיסט. אַ גרויסער פֿרײַנד פֿון ראָטן־פֿאַרבאַנד, איז ער נישט איין מאָל פֿאַרבעטן געוואָרן אַהער זיך צו באַטייליקן אין פֿאַרשיידענע אינטערנאַציאָנאַלע סימפּאָזיומס. ממש אינעם זעלבן יאָר, ווען דער זשורנאַל איז אַרויס, האָט הערש־מאיר, לויִ אַראַגאָן און פּאָל ראָבסאָן, זיך געטראָפֿן מיט סוסלאָוון [1] און גערעדט מיט אים וועגן דער ייִדישער קולטור; אַז מע דאַרף זי אויפֿשטעלן און שטיצן… אַז אַזאַ זאַך וועט זײַן אַ וויכטיקער אויפֿטו, כּדי צו פֿאַרבעסערן די באַציִונגען מיטן מערבֿ…
זי האָט זיך אַ רגע פֿאַרטראַכט, און מיר ביידע האָבן „דזשענטלמעניש‟ איר געהאָלפֿן מיט אונדזער שווײַגן.
— מיט הערשל־מאיר האָבן מיר אָפּגעלעבט אין איינעם אַכט און דרײַסיק יאָר אין פֿולער האַרמאָניע אין אַלע הינזיכטן… ער האָט אפֿשר מער ווי אַ סך אַנדערע געסט פֿאַרדינט צו זײַן דאָ אויף דער שׂימחה… נישט דערלעבן, נעבעך… ער האָט ליב געהאַט צו דערציילן אַ משל וועגן אַ ייִד — אַן אַלטן, אַ קראַנקן, נאָר אַ גרויסן חכם, און אַז לעבן אים אין אַ וויגעלע איז געשלאָפֿן אַ ברעקל. פּלוצעם ברעכט אויס אַ שׂרפֿה! וועמען לויפֿט מען ראַטעוועט? קודם־כּל דאָס קינד, דעם המשך, נישט דעם קלוגן זקן… אַזוי איז אויך מיט אונדזער ייִדיש…
פֿאַרן פֿאַרלאָזן שקאָלניקס צימער און זיך אויפֿהייבן צו איר צימער, האָט דאָרע אויף מײַן בקשה אַרײַנגעשריבן אין מײַן נאָטיץ־ביכעלע אירע אַ ליד:
מעת־לעתן
ווי פֿייגל
פֿון אָפּגעברענטע נעסטן,
וואַנדערן
היימלאָזע
צו די וואַרעמע לענדער
פֿון נעכטנס,
און פֿאַלן מידע אַראָפּ
אויף וויספּעס
אין ימען פֿון צײַט.
מער מיט דאָרע טייטלבוים האָב איך זיך שפּעטער נישט געטראָפֿן. שוין קיין מאָסקווע איז זי געקומען אַ קראַנקע, נאָך אַ כעמיע־טעראַפּיע. די אַלע ווײַטערדיקע יאָרן האָט זי געקעמפֿט מיט איר טייטלעכן ראַק. אין 1992 איז זי געשטאָרבן.
סוסלאָוו, מיכאַיִל (1902־1982) — דער הויפּט־אידעאָלאָג אין דער קאָמוניסטישער רעגירונג
דאָס געוויין פֿונעם קראַנקן קינד
דעם טויט האָב איך צום ערשטן מאָל אין מײַן לעבן אויפֿגענומען מיטן געהער. די שווערע טרויעריקע קלאַנגען פֿון מוזיק זײַנען אַרויסגעקומען פֿון דעם ראַדיאָ — אַ גרויסער שוואַרצער טעלער אויף דער וואַנט. איך בין דעמאָלט אַלט געווען דרײַ יאָר. כ׳האָב געמאָזלט. די מאַמע האָט זיך מיט מיר אַרומגעטראָגן איבער דער שטוב. כ׳האָב ביטער געוויינט. דערקוטשעט, נישט נאָר ווײַל כ׳בין קראַנק געווען, כ׳האָב געפֿילט, אַז די קלאַנגען פֿון דער מוזיק דרינגען אין מיר אַרײַן, ווי מע וואָלט זיי טראָפּנווײַז אַרײַנגעלאָזט אין מײַנע אויערן, אויסער מײַן ווילן, און זיי צעגיסן זיך איבער מײַן גופֿל, גרייכן צו מײַן האַרץ, וווּ עס ליגט זיך פֿאַרטײַעט אַ קליין ווערעמל און קוויקט זיך מיט די דאָזיקע טראָפּנס.
כ׳האָב אַוודאי נישט געקאָנט וויסן, אַז געשפּילט האָט מען אין דעם ראַדיאָ טשײַקאָווסקיס זעקסטע סימפֿאָניע, ריכטיקער, דעם פֿינאַל פֿון זײַן לעצט ווערק. פּונקט ווי כ׳האָב נישט געקאָנט וויסן, אַז באַגלײַך מיט מיר וויינען איצט מיליאָנען מענטשן איבער דער גאָרער וועלט — ס׳איז דאָך געשטאָרבן סטאַלין…
שפּעטער מיט יאָרן האָב איך נישט איין מאָל געהערט און אַליין געשפּילט אינעם סימפֿאָנישן אָרקעסטער דאָס גרויסע ווערק פֿון פּיאָטר איליטש טשײַקאָווסקין, און תּמיד מיט די ערשטע קלאַנגען פֿון דעם לעצטן טייל, האָט אין מיר אָנגעהויבן וויינען דאָס קליינע קראַנקע קינד.
די ראָגאָווס
מײַן פֿרוי און איך האָבן זיך באַקענט מיט דוד און נינע ראָגאָוו גאָר אין גיכן נאָך אונדזער באַזעצן זיך אין ניו־יאָרק, און שוין זינט דעמאָלט געוואָרן גוטע־פֿרײַנד. אייגנטלעך, ווייס איך נישט קיין איין מענטש, וואָס וואָלט אַ מאָל געזאָגט אַ קרום וואָרט וועגן אָט דעם פּאָרפֿאָלק; נאָך מער: איך האָב במשך פֿון די אַלע יאָרן, ביז דודס טויט אין 2007, נישט געזען, אַז די ראָגאָווס זאָלן וועגן עמעצן „אַ דריי טאָן מיט דער נאָז“. וואָס יאָ, דוד, אַ באַקאַנטער ייִדישער אַקטיאָר, האָט ליב געהאַט אויך אויסער דער בינע אימפּראָוויזירן — אויסשפּילן אַ פּאַראָדיע, זיך גוטמוטיק אַ וויצל טאָן וועגן אַן „אָנגעבלאָזענעם אינדיק“, אַ באַקאַנטן פֿונקציאָנער אויפֿן פֿעלד פֿון ייִדיש. ער פֿלעגט עס מאַכן לעבעדיק, שטעכיק, אָבער נישט בייז. מ’האָט געדאַרפֿט אין אַזעלכע מינוטן אַ קוק טאָן אויף נינען, ווי ס’האָט אין אירע אויגן געפֿינקלט ליבע און גליק.
אייגנטלעך, האָט ער עס דאָך געטאָן, קודם־כּל, צוליב איר — צו מאַכן איר פֿריילעך אויפֿן האַרצן. פֿון איר האָט ער געוואַרט אַן אָפּשאַצונג, ווײַל זי איז געווען דער גרעסטער מבֿין פֿון זײַן אַקטיאָרישער אַרבעט; צו מאָל פֿלעג איך הערן, ווי זי זאָגט אים אַרײַן: „האָסט איבערגעטריבן מיט דײַנע קאָזשלקעס!“ זי האָט געמעגט אַזוי זאָגן, ווײַל דעם אַקטיאָרישן פֿאַך האָט זי געוווּסט נישט נאָר פֿון זייער לאַנגיאָריק משפּחה־לעבן. אַליין אַ תּלמידה פֿון משה ראַפֿאַלסקי, דעם באַקאַנטן רעזשיסאָר און פּעדאַגאָג, דעם גרינדער פֿונעם ייִדישן מלוכישן טעאַטער אין מינסק, האָט נינע אין דעם טעאַטער נישט איין יאָר געשפּילט. די טעאַטראַלע בינע האָט זיי טאַקע צונויפֿגעפֿירט און שוין געפֿירט איבערן לעבן — בעת דער מלחמה אין נאָוואָסיבירסק, וווּהין דער טעאַטער איז עוואַקויִרט געוואָרן; ווײַטער, ווי פּליטים, אין מינכן, וווּ זיי פֿלעגן אויפֿטרעטן אין די ייִדישע פּליטים־לאַגערן, און נאָכן קומען קיין אַמעריקע — פֿאַרן אָרטיקן ייִדישן טעאַטער־עולם.
אין מײַנע אויגן האָבן די ראָגאָווס אויסגעזען ווי איין גאַנצקייט. ווען כ’האָב פֿאַרבעטן דודן זיך צו באַטייליקן אין מײַן ראַדיאָ־פּראָגראַם „די פֿאָרווערטס־שעה“ אויף WEVD, וווּ ער פֿלעגט יעדע וואָך פֿאָרלייענען אַ דערציילונג אָדער אַ קאַפּיטל פֿון אַ גרעסער ליטעראַריש ווערק, איז צוזאַמען מיט אים תּמיד געקומען נינע. מיר פֿלעגן זיצן זאַלבע דריט אין סטודיאָ, מיט די הערעלעך אויף די אויערן און זיך צוהערן צו דודס לייענען. כ’האָב אויפֿגעכאַפּט אויף איר פּנים ווי זי איז אַרײַנגעטאָן אינעם טעקסט און רעאַגירט אויף יעדן קלאַנג פֿון זײַן שטים. קיין צווייפֿל איז בײַ מיר נישט געווען, אַז אין דער היים האָבן זיי געאַרבעט איבערן טעקסט אין איינעם.
נינע איז געווען אין די יונגע יאָרן אַ שיינע פֿרוי — אַ הויכע, אַ שטאַלטנע, מיט צוויי גרויסע שוואַרצע אויגן. אַזאַ מין פּנים האָבן ליב צו מאָלן מאָלערס, האָב איך אַ טראַכט געטאָן, קוקנדיק אויף אירע אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס. ווען כ’האָב עס נינען געזאָגט האָט זי מיר געענטפֿערט מיט אַ ווייכן שמייכל: „איר האָט פּונקט געטראָפֿן“. דעמאָלט האָט זי מיר „אַנטפּלעקט דעם סוד“, אַז די געשטאַלט פֿון אַ פֿרוי אויפֿן באַרימטן דענקמאָל לזכּרון די העלדן פֿון וואַרשעווער געטאָ, האָט דער סקולפּטאָר נתן ראַפּאָפּאָרט „געמאַכט פֿון איר“. ראַפּאָפּאָרט האָט זיך באַפֿרײַנדעט מיט די ראָגאָווס אין דעם זעלבן נאָוואָסיבירסק, וווּהין ער איז אַנטלאָפֿן פֿון פּוילן נאָך דער דײַטשישער אינוואַזיע. זי שטייט מיט אַ ביקס אין די הענט הינטער דער צענטראַלער פֿיגור.
נינע איז געבליבן אַ שיינע פֿרוי אויך אויף דער עלטער. וועגן אַזאַ שיינקייט זאָגט מען, אַז זי קומט אַרויס פֿון האַרצן און צעגיסט זיך אויפֿן פּנים. נאָכן פֿאַרלירן זייער איינציקע טאָכטער, לילי, איז גאָר אין גיכן געשטאָרבן אויך דוד. נישט אויסגעהאַלטן, נעבעך. אין יענע שווערע חדשים נאָכן טויט פֿון אירע נאָענטסטע מענטשן האָב איך פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס דער קינסטלער ראַפּאָפּאָרט האָט אויסגעקליבן פֿאַר דער געשטאַלט פֿון זײַן סקולפּטור דווקא נינעס פּנים.
נינע און דוד האָבן זייער ליב געהאַט צו פֿאַרברענגען אַ וואָך אויף אַ שיף, זיך לאָזן אין אַ „קרוז“ איבערן אָקעאַן. איין מאָל האָבן מיר עס געטאָן צוזאַמען. אין אַ פֿאַרנאַכט, בעת אַן אונטערנעמונג אינעם פּרעכטיקן שיף־טעאַטער, האָט דער פֿאַרווײַלער געפֿרעגט פֿון דער בינע, צי ס’איז דאָ אינעם עולם אַ פּאָרפֿאָלק, וואָס האָט לעצטנס געפּראַוועט זייער „גאָלדענע חתונה“. ס’האָבן אויפֿגעהויבן די הענט אַ צוויי פּאָרפֿעלקער. מײַן פֿרוי און איך האָבן געוווּסט, אַז נינע און דוד האָבן ערשט אָפּגעמערקט דעם 63סטן יוביליי פֿון זייער צוזאַמענלעבן. האָט מײַן פֿרוי זיך נישט געשעמט און אויסגעשריִען פֿון אָרט: „און 63 איז גוט?“ דער פֿאַרווײַלער האָט באַלד געבעטן, אַז נינע און דוד זאָלן אַרויפֿקומען אויף דער בינע; און כּל־זמן זיי האָבן עס געטאָן האָט דער גאַנצער זאַל, שטייענדיק, זיי געפּאַטשט „בראַוואָ!“. ווען ס’איז שטיל געוואָרן, האָט דוד זיך אָנגערופֿן אויף ענגליש: „מײַן גאַנץ לעבן בין איך געווען אַ ייִדישער אַקטיאָר, געשפּילט פֿאַרשידענע ראָלעס, אָבער כ’האָב קיין מאָל נישט באַקומען אַזעלכע גרויסע אַפּלאָדיסמענטן און דערצו פֿאַר אַזאַ ראָלע ווי איצט…“
דער שליסל צום הימל
צענדליקער יאָרן נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט מען אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד אויסגעמיטן צו רעדן וועגן דעם העלדישן ייִדישן אָנטייל אויף די פֿראָנטן; וועגן די הונדערטער טויזנטער אומגעבראַכטע ייִדן אויף די פֿאַרכאַפּטע טעריטאָריעס; וועגן די טויזנטער ברידער־קבֿרים, וואָס מ׳האָט גוט געוווּסט, וועמענס געביין פֿוילט דאָרט, נאָר געמאַכט זיך שווײַגנדיק; און אַז מ׳האָט שוין יאָ אויפֿגעשטעלט אַן אָנדענק־שטיין, — נישט פֿאַרגונען די קרובֿים און לעבן־געבליבענע לאַנדסלײַט אָנצוּווײַזן אויף אים דעם ייִדישן ייִחוס, בלויז — „דערמאָרדעטע סאָוועטישע בירגער‟.
בײַ מ. צאַנינען אין זײַן דערציילונג „דער שליסל צום הימל‟ גייט די רייד וועגן אַ פּשוטער ייִדישער פֿרוי פֿון אַ פּויליש שטעטל; אַפֿילו איר מאַן רופֿט זי קיין מאָל נישט בײַם נאָמען, נאָר „אישה‟; אָבער זי ווייסט, אַז „די טויערן פֿון הימל זײַנען פֿון אײַזן און יעדער איינער מוז זיך אַליין פֿאַרדינען אויף אַ שליסן אויפֿצושליסן דעם שלאָס און אַהין אַרײַנקומען…‟
אין אַ קאַלטן פֿרימאָרגן האָט זי זיך פֿאַרבלאָנדזשעט און פֿאַרגאַנגען צו אַ גרויסן זאַמדגרוב, וווּ ס׳איז אַנומלטן פֿאָרגעקומען אַ בלוטיקע הריגה צווישן די רוסישע און פּוילישע חיילות, „ווי ביידע וואָלטן זיך אָפּגערעדט זיך אויסצושעכטן ביזן לעצטן און אַזוי פֿאַרענדיקן אַלע מלחמות אויף דער זינדיקער ערד.‟ און אויף ביידע צדדים, ווי ביטערע שׂונאים, האָבן זיך געשלאָגן און אומגעקומען ייִדישע זין.
אַן אָנגעשראָקענע איז די „אישה‟ געשטאַנען נעבעך און נישט געוווּסט וואָס צו טאָן. „פּלוצעם האָט זי פֿאַרשאַרצט די אַרבל פֿון איר בלוזע, זיך אַראָפּגעבויגן צו אַ טויטן און אויפֿגעקנעפּלט זײַנע הויזן. זי האָט זיך אײַנגעקוקט דאָ אין דעם לײַב, וואָס זי האָט געהאַלטן אין איר האַנט און דאָ אינעם פּנים פֿונעם טויטן, און געמורמלט ווי אַ מאַמע מורמלט איבער איר שלאָפֿנדיק עופֿעלע: ׳זאָרג זיך נישט, מײַן קינד, וועסט קומען צו קבֿר־ישׂראל׳. און זי האָט מיט דער האַנט פֿונעם טויטן פֿאַרדעקט זײַן אַנטנאַקעט לײַב…‟
און אַזוי איז זי געגאַנגען פֿון איין טויטן צום צווייטן, נישט געקוקט אויף זײַן מונדיר, און האָט געזוכט ייִדן, כּדי זיי זאָלן זוכה זײַן צו קומען צו קבֿר־ישׂראל.
דער אײַזערנער טויער פֿון סאָוועטישן רעזשים איז געפֿאַלן. צי האָט אָבער יעדער פֿון אונדז פֿאַרדינט זיך אַ שליסן צום הימל?
אונטערן אַלטן נוסנבוים
איך האָב זיך דערמאָנט: מײַן זיידע און איך דרייען זיך אונטער אַן אַלטן, ברייט צעצווײַגטן נוסנבוים, וואָס וואַקסט בײַ אונדז אין הויף. מיר זוכן אינעם גראָז אַראָפּגעפֿאַלענע ניס; דערנאָך וועט די באָבע מאַכן פֿון זיי געשמאַקע פּאַסן באַקלאַוואַ. איך נעם צונויף די ניס אין מײַן בוזעם, דער זיידע — אין די גרויסע קעשענעס פֿון זײַן רעקל. קיין געוועט איז צווישן אונדז, ווער ס׳וועט געפֿינען מער ניס, נישט אָנגעגאַנגען, נאָר יעדער האָט זיך צוגעאײַלט און גיך גענישטערט מיט די אויגן אין אַלע ווינקעלעך פֿונעם הויף. אין אַ רגע האָבן מיר זיך ביידע אַ וואָרף געטאָן אַרויסצוכאַפּן פֿונעם גראָז איין און דעם זעלבן נוס, און זיך צונויפֿגעבוצקעט מיט די קעפּ. דער זיידע און איך האָבן זיך צעלאַכט און זיך אויסגעצויגן אויפֿן קילן גראָז מיטן פּנים אַרויף.
אַ פּאָר ווײַלעס זײַנען מיר אַזוי געלעגן שטיל, אָנגעשטעלט די אויגן אין דער בלויקייט פֿון הימל.
— שיין איז גאָטס וועלטל! — האָט זיך מיט אַ זיפֿץ אָנגערופֿן דער זיידע.
— אונדזער לערער אין שול זאָגט, אַז קיין גאָט איז נישטאָ.
דער זיידע האָט אויסגעדרייט צו מיר דעם קאָפּ מיט דער באָרד אין איינעם.
— אַזוי גאָר? אָבער די וועלט איז דאָך דאָ!
— יאָ, — האָב איך פֿעסט באַשטעטיקט אין נאָמען פֿון מײַן לערער.
— אויב אַזוי, — האָט זיך צעשמייכלט דער זיידע, — איז אויך דאָ גאָט. אַנדערש וואָלט נישט געווען ווער ס׳זאָל די וועלט באַשאַפֿן.
אַ צופֿרידענער, האָט דער זיידע ווידער פֿאַרוואָרפֿן זײַן בליק העט־אַרויף, איבער דער קרוין פֿונעם נוסנבוים — צום הימל, ווי ר׳וואָלט געקאָנט באַקומען פֿון דאָרט אַ באַשטעטיקונג צו זײַנע ווערטער. איך האָב זיך אונטערגעהויבן און זיך אָנגעשפּאַרט אויף די עלנבויגנס. איך האָב אַ קוק געטאָן אויף מײַן זיידנס פּנים און זיך פֿאַרחידושט:
— זיידע, דו וויינסט?
— וואָס פּלוצעם?
— טרערן רינען בײַ דיר פֿון די אויגן…
— דאָס איז זייער טבֿע, — האָט ער גערעדט, האַלטנדיק די אויגן פֿאַרמאַכט, — אַז עס וויינט זיך, מיינט זיך…
מיט אַ מאָל האָבן זיך אים די אויגן־דעקלעך געעפֿנט, ווי אַ נוס וואָלט זיך צעשפּאַלטן. זײַנע שוואַרצאַפּלען האָבן זיך גיך פֿאַרברייטערט, זיך צעשווימען, ווי געוואָלט אַרומכאַפּן דעם גאַנצן אַרום מיט מיר אין איינעם. כ׳האָב דערפֿילט, אַז איך הייב אין זיי אָן זינקען…
מע וועט שוין קיין האָלץ נישט באַדאַרפֿן
(מײַן באָבעס דריטע און די לעצטע מעשׂה)
דער זומער 1987 איז אויסגעגאַנגען פֿון מסוכּנער היץ. די וואַקאַציע־וואָך האָבן מיר מיט מײַן פֿרוי באַשלאָסן צו פֿאַרברענגען אויף אַ שיף, זיך פֿאַרגינען אַזאַ ים־רײַזע פֿון אָדעס קיין באַטומי און צוריק. אונדזער בכור האָבן מיר מיטגענומען, און דער קלענערער זון, נאָך גאָר אַ פּיצל פֿאַר אַזאַ נסיעה, האָט געזאָלט בלײַבן מיט זײַנע באָבע־זיידע אין בעלץ.
געקומען צו מײַנע עלטערן, האָב איך געטראָפֿן די באָבען זיצן אינעם שאָטן פֿון הויז פֿאַרן אַרײַנגאַנג. ס׳האָט שוין פֿון אין דער פֿרי אָן געפּאַליעט די זון, אָבער די באָבע איז געזעסן אויף אַ באַנק, אָנגעטאָן אין איר בײַקענעם כאַלאַט מיט לאַנגע אַרבל, אויף די פֿיס זאָקן, און דער קאָפּ איז איר געווען אַרומגעוויקלט מיט אַ פֿאַטשיילע. זי איז שוין געווען אין אירע שווערע נײַנציקער. אַ קליינטשיקע און אַ פֿולבלעכע האָב איך זי געדענקט ווי אַ שטענדיק־באַוועגלעכע באַשעפֿעניש, וואָס דרייט זיך איבער אונדזער שטוב אַרום, און צו אַלעמען איז איר עסק, און אין אַלע שטוביקע אַרבעטן זײַנען אירע הענט פֿאַרטאָן; זי איז געווען אומעטום. אַפֿילו שפּעט פֿאַר נאַכט, ווען די באָבע פֿלעגט זיך צולייגן אויף מײַן געלעגער פּאָפּעריק, אונטערשפּאַרנדיק דעם קאָפּ מיט אַ האַנט, האַלב־דרעמלענדיק דערציילן מיר אַ מעשׂהלע, האָבן אירע קורצע פֿיס, קוים אַראָפּגעהאָנגען פֿונעם בעטל, זיך לײַכט געהוידעט אין דער לופֿטן, נאָך אַלץ זיך ערגעץ געאײַלט…
איצט אויף דער באַנק האָט די באָבע אויסגעזען ווי אַ קלומיק, אין וועלכן ס׳איז שוין צונויפֿגעקליבן אַלע זאַכן, וואָס זײַנען נייטיק איר אין וועג אַרײַן.
זי האָט גענומען מײַן האַנט און מיט דער ווייכער באַק זיך צוגעלייגט צו מײַן דלאָניע. כ׳האָב דערפֿילט איר קילבלעכן צוריר. די באָבע האָט איבערגעלעבט דעם זיידן אויף קנאַפּע צוואַנציק יאָר. אין איר אויסגערײַפֿטער זיקנה האָט זי געטראָגן אין זיך דעם חן פֿון אירע ייִנגערע יאָרן. פֿריִער האָב איך קיין מאָל נישט געטראַכט, אַז אויך אַ באָבע קאָן זײַן אַ שיינע פֿרוי. בשעתן רעדן, האָט זי זיך לײַכט געוויגט — אַ טבֿע, וואָס איז געבליבן פֿון אײַנוויגן אירע עופֿעלעך.
זי האָט מיר אָנגעוויזן מיט די אויגן, כ׳זאָל זיך צוזעצן אויף דער באַנק לעבן איר. מײַן האַנט האָט זי פֿון איר האַנט נישט אַרויסגעלאָזט.
— שוין. גענוג, — האָט זי שטיל געזאָגט, ווי אונטערגעצויגן אַ סך־הכּל צו אַ שמועס, געפֿירט מיט מיר נאָך פֿאַר מײַן קומען, — כ׳בין מיד פֿונעם לעבן. דערלעבט, דאַנקען גאָט, צו אייניקלעך, אוראייניקלעך און אַפֿילו צו אור־אוראייניקלעך… גענוג! ס׳איז מיר שווער געוואָרן…
— באָבע, — האָב איך זי געפּרוּווט צו מונטערן, — מירטשעם אין אַ וואָך אַרום קומען מיר פֿון די וואַקאַציעס, נעם איך דיך אויף אַ צײַט קיין קעשענעוו. ד׳האָסט אויך פֿאַרדינט וואַקאַציעס…
זי האָט צו מיר אויפֿגעהויבן די אויגן. כ׳האָב דערזען דעם קוק, וואָס איז מיר גוט באַקאַנט געווען פֿון קינדשאַפֿט אָן. ער פֿלעגט תּמיד צוזאָגן אַ געשמאַקן ביסן, אַ זיס וואָרט, אַ פֿריילעך לידעלע, אַ כּישוף־מעשׂהלע. אויך איצט האָט מיר דער באָבעס קוק עפּעס צוגעזאָגט.
— איך וויל דיר, באָרעלע, דערציילן אַ משל.
— יאָ, באָבע, כ׳הער…
און די באָבע האָט אָנגעהויבן:
— אַן אַלטע ייִדענע איז געקומען צום קבֿר פֿון איר מאַן און קלאָגט זיך פֿאַר אים, נעבעך, אַז זי איז קראַנק און עלנט, און אַז זי קומט אָפּ פֿון טאָג צו טאָג מיט שהי־פּהי… מיט איין וואָרט, ער זאָל לויפֿן בעטן פֿאַר איר. זיך אָנגעוויינט און אָנגעקלאָגט, גייט די ייִדענע צוריק אַהיים און שוין בײַם טויער פֿונעם בית־עולם כאַפּט זי זיך: אײַ, עפּעס פֿאַרגעסן צו זאָגן דעם מאַן! און דאָ ווערט שוין פֿינצטער, און זי קען זיך נישט אומקערן צום מאַנס קבֿר. זעט זי, עס גייט איר אַנטקעגן דער שמשׂ. דערפֿרייט זי זיך און בעט אים, ער זאָל צוגיין צו איר משהס קבֿר און דערמאָנען אים ער זאָל אויסבעטן פֿאַר איר האָלץ אויף ווינטער. אויפֿן אַנדערן טאָג פֿרעגט זי בײַם שמשׂ, צי ער האָט נישט פֿאַרגעסן צוגיין צו איר משהס קבֿר און דערמאָנען אים וועגן האָלץ. האָט זי דער שמשׂ באַרויִקט, אַז ער האָט געטאָן אַלץ ווי זי האָט אים געבעטן. פֿרעגט די אַלמנה: „וואָס זשע האָט אײַך מײַן משה געענטפֿערט?‟ — האָט איר דער שמשׂ געזאָגט: „אײַער מאַן האָט געענטפֿערט, אַז קיין האָלץ אויף ווינטער וועט איר שוין נישט באַדאַרפֿן!‟
דעם גאַנצן זין פֿון מײַן באָבעס משל האָב איך פֿאַרשטאַנען מיט אַ וואָך שפּעטער, ווען אומקערנדיק זיך פֿון אונדזער ים־רײַזע, האָב איך זיך דערוווּסט, אַז די באָבע איז מער נישטאָ. שטייט זי מיר תּמיד פֿאַר די אויגן, מײַן באָבע, אַזאַ, ווי כ׳האָב זי פֿאַרגעדענקט אין יענעם ווײַטן הייסן זומער־טאָג.
Yiddish Branzhe 