איין טאָג פֿון ישׂראליק גאָלדוואַסערס לעבן

בער קאָטלערמאַן

ס’איז געווען גאָר אַ געוויינטלעכער אָקטאָבער-טאָג, ווען די תּשרי-יום-טובֿים זײַנען שוין אַריבער, אָבער די קעלטן — נאָך ניט אַראָפּגעפֿאַלן אויף דער האַרבסטיקער ערד. ישׂראליק גאָלדוואַסער, אַ מאָגערער בחור פֿון אַ יאָר פֿופֿצן, האָט שפּאַצירט דורך דער סווענטאָיאַרסקאַ-גאַס אינעם סאַמע האַרצן פֿונעם וואַרשעווער קוואַרטאַל מוראַנאָוו. נאָר וואָס אָנגעקומען פֿון זײַן היימשטעטל אָסטראָוו-מאַזאָוועצק, אַ הונדערט וויאָרסט פֿון דאַנען און כּמעט אָן פּויליש אין מויל, האָט ער זיך שוין געפֿילט אין וואַרשע ווי אַ פֿיש אין וואַסער. באַזונדערס האָט ער ליב געהאַט די סבֿיבֿה פֿונעם קראַסינסקי-פּאַרק, אַנטקעגן דער גערער ישיבֿה „מתיבֿתּא‟ — דאָ האָט ער איצט געוווינט און געקנעלט תּורה, איינער צווישן אַ האַלב טויזנט אַזעלכע ווי ער קליינשטעטלדיקע יאַטן. ישׂראליק אָבער האָט זיך ניט באַגנוגנט בלויז מיטן ייִדישן מוראַנאָוו, אַ פּאָר מאָל האָט ער שוין געפֿאָרשט אויך די מער ווײַטע געגנטן.

קיין „מתיבֿתּא‟ האָט אים געשיקט זײַן באָבע מלכּה, וואָס האָט אים אויסגעהאָדעוועט צוזאַמען מיטן שוין פֿאַרשטאָרבענעם זיידן מרדכי ע”ה, אַ פֿאַרברענטן גערער חסיד, זינט די קלענערע יאָרן זײַנע, נאָך דעם ווי זיין טאַטע נעבעך, נתן דוד, איז אַוועק קיין אַמעריקע צוגרייטן אַ באָדן פֿאַר ווײַב-און-קינד און, נישט אויף אונדז געזאָגט געוואָרן, פּלוצעם געשטאָרבן. דער באָבען האָט זיך ניט זייער געוואָלט אָפּלאָזן דאָס אָרעמע קינד איינעם אַליין אין אַ גרויסער שטאָט, דאָך לערנען מוז מען זיך! זי האָט אים אָבער טאַקע געשיקט מיט אַ צעטעלע אין די גוטע הענט פֿונעם געוועזענעם אָסטראָווער רבֿ ר’ מאיר דן פּלאָצקער, אַמאָל ישׂראליקס אייגענער מלמד און הײַנט — אַזאַ אָקאַזיע! — דער נײַער ראָש-ישיבֿה אין „מתיבתּא‟.

נאָר צוריק צו יענעם אָקטאָבער-טאָג, יאָר 1924. אַדורכשפּאַצירנדיק אויף סווענטאָיאַרסקאַ לענגויס דעם קראַסינסקי-פּאַרקס גראַטע, האָט ישׂראליק פֿאַרקערעוועט בײַם ראָג אויף לינקס, צו נאַלעווקי. טשיקאַווע טעאַטער-אַפֿישעס אויף די סלופּן האָבן פֿאַרבעטן אויף שלום אַשס „מאָטקע-גנבֿ‟ אין „צענטראַל‟ שבת בײַ טאָג. „ווי קען מען גיין אין טעאַטער אויף שבת?‟ האָט אַ טראַכט געטאָן ישׂראליק, וואָס איז נאָך קיינמאָל ניט געווען אין טעאַטער, הגם אַ פּאָר זײַנע פֿרײַנד האָבן שוין יאָ פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון דעם־אָ פֿאַרבאָטענעם פֿרוכט.

די נאַלעווקי-גאַס איז געווען בעסער פֿון אַלע טעאַטערס צוזאַמען: לאַנגע מענטשלעכע מענגעס האָבן זיך געצויגן אין קעגנזײַטיקע ריכטונגען מיט רעש און געטומל, וואָס האָט זיך פֿאַרשטאַרקט דווקא איצט אין די מיטיק-שעהען. עס זײַנען אַרײַן און אַרויס פֿון פֿילצאָליקע קראָמען און קרעמלעך מענטשן און סחורות; עס האָבן אַלאַרמירט בעלי-עגלות און אויטאָמאָבילן; צעטומלטע פּויערים מיט זעק אויף די רוקנס האָבן זיך געדרייט צווישן די שטאָטישע; גאַסן-הענדלערס בײַ זייערע קעסטלעך קאַרטאָפֿליעס און קיישלעך בובליטשקעס האָבן אויסגעשריגן דעם גאָרגל; עמעצער האָט אינגיכן פֿאַרענדיקט זײַן דאַווענען מינחה אויפֿן וועג פֿון אַ שטיבל; די טראַמווײַ-רעדער האָבן געהאַלטן אין אַרײַנרײַסן זיך אין דעם אַלגעמיינעם קאָנצערט מיטן הויך פּישטשענדיקן קוויטש.

ישׂראליק האָט מאַנעוורירט אינעם רעשנדיקן המון מיט דער זיכערקייט פֿונעם אַלטבאַזעסענעם תּושבֿ, וואָס ווייסט גענוי וווּהין ער גייט. זײַן ציל איז געווען בײַם אָנהייב גאַס, אויפֿן ראָג נאַלעווקי-דלוגאַ. דאָרטן האָט זיך געטורעמט איבער אַלע אַנדערע געבײַדעס דער זיבנשטאָקיקער סימאָנס פּאַסאַזש מיטן עלעקטרישן ליפֿט, וווּ עס האָט זיך געפֿונען די באַרימטע ביכער-קראָם פֿון הערש ווײַנטראַוב. אָ, ווײַנטראַובס קראָם! ישׂראליקן האָט ממש געצויגן מיט גוואַלד צו די ביכער-פּאָליצעס, צו די הילעס מיט די נעמען — מלך ראַוויטש, אורי־צבֿי גרינבערג, משה בראָדערזאָן, פּרץ מאַרקיש, צו די ביכלעך מיט מאָדנע טיטלען „מעפֿיסטאָ‟, „די קופּע‟, „נאַקעטע לידער‟… קוקנדיק זיך אײַן אין די מאָדנע קוביסטישע אותיות, האָט ער געפֿלעגט אַ דרייסט-חוצפּהדיקע אידעע, וואָס האָט זיך געדרייט ביי אים אין קאָפּ פֿון די פֿרימאָרגן-שעהען אָן און פֿאַרכאַפּט איםאַלץ מער און מער

ער האָט געגלעט בײַ זיך אין קעשענע מיט די שפּיץ פֿינגער אַ טוץ פֿאַרוויקלטע בלעטלעך פֿאַרפֿילט מיטן קינדערישן כּתבֿ פֿון אַ תּלמיד. נאָך אַ שטיקל פֿאַרווײַלעניש צווישן די ביכער-פּאָליצעס האָט ישׂראליק אָנגענומען אַ באַשלוס. אַנטשליסנדיק איז ער אַרויס פֿון דעם ווײַנטראַובס קראָם, די הענט אין די קאַפּאָטע-קעשענעס, אַריבער די גאַס און זיך געלאָזט אויף לעשנאָ, צו דער קאָנטאָר פֿון „קולטור-ליגע‟. הלוואַי זאָל ער טרעפֿן דאָרטן פּרץ מאַרקישן, דעם מחבר פֿון דער שאָקירנדיק-שוידערלעכער „קופּע‟, וואָס איז צוזאַמען מיט עטלעכע אַנדערע „קולטור-ליגיסטן‟, שרײַבער און מאָלער, אַריבער לעצטנס פֿון קיִעוו קיין וואַרשע.

נאָר מאַרקיש איז ניט געווען אויף לעשנאָ. דעם שעמעוודיקן בחור האָט באַגריסט אַ מאַן מיטן גלאַט געגאָלטן קאָפּ און מידע אויגן. ער איז געזעסן בײַם טיש, וואָס האָט ניט פֿאַרדעקט זײַן בכּבֿודיקן וווּקס. עס איז דאָך שײַע זינגער, איינער פֿון די רעדאַקטאָרן פֿונעם נײַעם מאָדערניסטישן זשורנאַל „ליטעראַרישע בלעטער‟! ישׂראליקס פֿאַרבאָרגענער חלום איז געווען צו דערזען זײַנע לידלעך אויף די זײַטן פֿון אָט דעם זשורנאַל, אפֿשר אונטער אַן אַנדער נאָמען מע זאָל זיך חלילה ניט דערוויסן אין דער היים און אין דער ישיבֿה. צי זײַנען זיי אָבער ראוי? הלוואי זאָל איך קענען פֿאָרלייענען עמעצן דאָ אַ ליד צי צוויי! האָט ער עס טאַקע געזאָגט אויף אַ קול? זינגער רוקט אָפּ די פּאַפּירן אויפֿן טיש און אָט — ישׂראליק לייענט שוין פֿאָר זײַנע לידער פֿאַר דעם געניטן ליטעראַטאָר און דער פֿײַער פֿון שעמעוודיקייט פֿאַרברענט אים פֿון אינעווייניק. אוי, ווי נאַריש קלינגען זײַנע אויסגעמוטשעטע שורות, ווי נאַיִוו… נאָר זינגער קוקט אויף אים מיט אינטערעס און לייגט אים פֿאָר, ער זאָל תּיכּף-ומיד צוגיין צו מלך ראַוויטשן, דעם מיטרעדאַקטאָר פֿונעם זשורנאַל, וואָס איז אַ ביסל קראַנק הײַנט, אָבער זיכער וועט ער מיט פֿאַרגעניגן אויסהערן דעם יונגן פּאָעט. „וואַרט אָפּ,‟ — זאָגט זינגער און שרײַבט עפּעס אַ צעטעלע. — „נאַט אײַך, גיט עס איבער מלכן‟.

ישׂראליק פֿאַרלאָזט דעם צימער, לענט זיך אָן אויף אַ וואַנט אינעם פֿינצטערן קאָרידאָר און צעוויקלט דאָס צעטעלע, אויף וועלכן עס שטייט געשריבן מיט זינגערס האַנט: „מיט דעם דאָזיקן ישיבֿה-בחור דאַרף מען זיך פֿאַרנעמען‟. ווי אַ שיכּורער לויפֿט ישׂראליק אין דער פֿאַרקערטער ריכטונג — אויף נאָוואָליפּקי, לויטן אַדרעס, וואָס זינגער האָט אים אָנדיקטירט. דאָרטן, אויף נאָוואָליפּקי, געפֿינט ער דאָס הויז מיט אַן אימפּאָזאַנטן פֿאַסאַד און פֿליט אַרויף איבער די אומצאָליקע טרעפּלעך אויפֿן בוידעם-שטאָק, וווּ עס וווינט ראַוויטש, עפֿנט די פֿאָרשטוב-טיר און דערזעט אַ גלאַטע ווײַסע וואַנט אַנטקעגן מיט אַ פּאָרטרעט אין גערעמל אינעם סאַמע צענטער — אַ מאַן אין אַ פּאַרוק און אָן אַ באָרד, אונטערגעחתמעט מיט איין וואָרט: שפּינאָזאַ.

ישׂראליק ווערט ווי פֿאַרשטאַרט אויף אַ רגע, ווי ער זאָל געווען צונויפֿזאַמלען זײַן גאַנצן מוט און אַריבער אַן אומזיכטבאַרע שוועל, וואָס שייך אַ ישיבֿה-בחור מיט דעם־אָ כּופֿר, דעם־אָ עבֿודה-זרהניק פֿון די וועלטלעכע ייִדן? דאָ אָבער דערהערט זיך דאָס קול פֿונעם בעל-הבית פֿונעם צווייטן צימער. „ווער איז דאָס? קומט שוין אַרײַן!‟ שרײַט ראַוויטש פֿון זײַן בעט. ישׂראליק מאַכט עטלעכע אומזיכערע טריט און מיט אַ ציטערדיקער האַנט גיט אים איבער זינגערס צעטעלע. „נו, לאָמיר זען‟, זאָגט ראַוויטש מיט אַ גוטמוטיק שמייכעלע, קוקט אַדורך דאָס צעטעלע און טוט אַ גלעט מיט דער צווייטער האַנט זײַן קורץ געדיכט בערדל. און ישׂראליק הייבט אָן לייענען זיינע לידער, לייענען אויף אויסנווייניק, די בלעטלעך בלײַבן אין זײַן קעשענע, און די ווערטער פֿליסן בײַ אים ווי וואַסער.

ראַוויטש ליגט מיט פֿאַרמאַכטע אויגן, ווי שלאָפֿנדיק, און רײַסט אים ניט איבער. פּלוצעם וועקט ער זיך אויף דערהערנדיק די ערשטע שורות פֿון איינעם אַ ליד. מיט אַ האַנט ווײַזט ער אים זיך אָפּשטעלן. „אָט אַזוי‟, — זאָגט ער זייער ערנסט, — „אַזוי זאָלט איר שרײַבן! איך קאָן אײַך נישט געבן קיין רעצעפּט, ווײַל קיין רעצעפּטן זײַנען נישטאָ. פֿאָלגט נאָך דעם געפֿיל, וואָס אײַך דיקטירט געבן אַזאַ בילד…‟ — און גיט צו: „הערט קלאָר אײַער אייגענע שטים… מײַדט אויס השפּעות, הערט זיך גוט צו צו זיך אַליין, און שרײַבן דאַרפֿט איר, און לייענען אויך אַ סך, זייער אַ סך…‟

דאָס ליד, וואָס האָט „אויפֿגעוועקט‟ ראַוויטשן, האָט זיך געעפֿנט מיט די פֿאָלגנדיקע שורות:
צי האָט מײַן זייגער הײַנט אין פֿיבער-גלי געצינדן?
עס הייבן ווײַזערס זיך: צען מינוט נאָך צען
ווי הענט וואָס הייבן זיך: אַן אומגליק איז געשען!
ווער האָט מײַן זייגער הײַנט אין פֿיבער-גלי געצינדן?..

זײַן ערשט פּאָעטיש ביכל — אַ באַשיידענע, אָבער אַן אַמביציעזע זאַמלונג, וואָס איז אַרויס אין אַ צענדליק יאָר אַרום אין דער אָסטראָווער דרוקערײַ (יענע ליד, פֿאַרשטייט זיך, איז אַרײַן אויך) — האָט ישׂראליק אָנגערופֿן „מיט זיך אַליין‟, אַ ווידערקול נאָך ראַוויטשס ווערטער: „הערט זיך גוט צו צו זיך אַליין‟. דער ישיבֿה-בחור ישׂראליק גאָלדוואַסער, וואָס האָט זיך אַרויפֿגעקלעטערט צו ראַוויטשס נאָוואָליפּקער בוידעם-דירהלע, איז אַרויס דעמאָלט „אָנגעשטעקט‟ אויפֿן גאַנצן לעבן מיט ליטעראַטור.