פּראָזאַיִקער און דראַמאַטורג. געבוירן אין טעלעכאַן, ווײַסרוסלאַנד. באַקומען אַ טראַדיציאָנעלע דערציִונג. ייִדיש האָט אים געלערנט זײַן טאַטע, אַן אַרענדאַר. אין 1908 איז ער אַריבערגעפֿאָרן מיט די עלטערן קיין וואַרשע, וווּ ער איז געוואָרן אַ לערן-ייִנגל אין אַ שלאָסער-וואַרשטאַט. זיך פֿאַרנומען מיט זעלבסטבילדונג, שטודירט די רוסישע, פּוילישע און דײַטשישע ליטעראַטור. אין וואַרשע מאַכט ער זײַנע ערשטע פּרוּוון אין פּאָעזיע און פּראָזע, ווײַזט זײַנע ערשטע שאַפֿונגען י.־ל. פּרצן, וועלכער דערמוטיקט אים צו שרײַבן ווײַטער.
סוף 1912 ווערט ער גערופֿן אין אַרמיי און דינט אויף קאַווקאַז, וווּ ער באַטייליקט זיך אין די ערשטע שלאַכטן בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה. אין אַ שלאַכט שוין אין די קאַרפּאַטן־בערג ווערט ער פֿאַרוווּנדעט און פֿאַלט אַרײַן אין געפֿאַנגענשאַפֿט. עס איז אים געלונגען צו אַנטלויפֿן פֿונעם לאַגער קיין וואַרשע און פֿון דאָרטן קיין רוסלאַנד. בשעתן בירגער־קריג גייט ער אַוועק אין דער רויטער אַרמיי. אין 1921 קומט ער אָן קיין מאָסקווע, וווּ ער ווערט אַ סטודענט פֿונעם ליטעראַטור־אינסטיטוט.
זײַן ערשטע דערציילונג „רגעס‟ דרוקט ער אין מאָסקווער „עמעס‟ (1921). די מלחמה־מאָטיוון ווערן די הויפּט־טעמע אין זײַנע ווערק. ער דרוקט זײַנע דערציילונגען אין מאָסקווער זשורנאַל „שטראָם‟, אין מינסקער „שטערן‟ און ווערט אָנערקענט ווי איינער פֿון די גרונטלייגער פֿון דער סאָוועטישער פּראָזע. גאָדינער האָט צוויי מאָל באַזוכט ביראָבידזשאַן און געשאַפֿן אַ גרעסערע דערציילונג „ביראָבידזשאַנער‟ וועגן די ערשטע איבערוואַנדערער. גרויס מײַסטערשאַפֿט באַווײַזט ער אין זײַן קרוין־ווערק „דער מענטש מיט דער ביקס‟, וווּ ער שילדערט די געשעענישן אין דער ערשטער וועלט־מלחמה און בירגערקריג. אין סאַמע אָנהייב פֿון דער מלחמה אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד אין 1941 גייט ער פֿרײַוויליק אַוועק אויפֿן פֿראָנט. דערנאָך קעמפֿט ער אין די רייען פֿון די פּאַרטיזאַנער. גאָדינער איז אומגעקומען אין יאָר 1942.
די דערציילונג „די הייליקע אומשולד פֿון דער שקלאָווער לבֿנה‟ איז אײַנגעשלאָסן אינעם ערשטן באַנד פֿון ש. גאָדינערס ווערק, אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע אין 1933 דורכן פֿאַרלאַג „עמעס‟.
די הייליקע אומשולד פֿון דער שקלאָווער לבֿנה (אויסצוג)
איך האָב אַנומלט געטראָפֿן אַ שקלאָווער ייִדן אויף אַרבאַט [1], סאַמע לעבן אַרײַנגאַנג אין וואַכטאַנגאָוו־טעאַטער, און ער האָט מיר זייער רירנדיק דערציילט וועגן זײַן שקלאָווער לבֿנה, וואָס האָט אים קיין מאָסקווע געבראַכט צו טרײַבן.
דער ייִד איז געזעסן בײַ אַ מאָסעלעפּראָם־שופֿלעדל [2] מיט פּאַפּיראָסן און געהאַלטן אַ ספֿר אין די הענט.
אַלע מאָסקווער מאָסעלעפּראָם־הענדלער האַלטן ביכער אין די הענט און לייענען. דאָס צעבײַטן זיי די לאַנגע שעהען, וואָס זיי דאַרפֿן זיצן לעבן זייערע שופֿלעדלעך, אויף איינציקע ווײַלעס פֿרייד און אומעט, ווייטיק און בלאַסע ליכט, וואָס שײַנט צו זיי פֿון די זײַטלעך אַרויס.
אויף די מאָסקווער גאַסן איז אָפֿטער רעדנדיק און שטויביק, און זעלטענער — ליכטיק און זוניק. און אין די ביכער שרײַבט מען וועגן לבֿנות אין דער רעכטער זײַט און פֿון דער לינקער זײַט, וועגן פֿרייד און מי און מענטשלעכע מאַטערנישן, וואָס שפּאַרן פֿון זייערע לעבנס אַרויס, ווי טשוועקעס פֿון אַ זאַק. איז קיין וווּנדער ניט וואָס מע לייענט. נאָר מײַן ייִד איז געווען אַן עלטערער מענטש און אויך ער האָט געלייענט. האָט מיך פֿאַראינטערעסירט צו זען, וועגן וועלכע לבֿנה ער לייענט. איך האָב זיך צו אים דערנענטערט און געזען, — ער קוקט זיך אײַן אין זײַנעם אַ ספֿר — דער ייִד האָט געהאַלטן אַ „חק לישׂראל‟ אין די הענט.
קיינעם האָט זיך דערווײַל ניט אײַנגעגעבן צו דערגיין ביזן גרונט די סודות פֿון הינטערבאַוווּסטזיניקן מענטשלעכן געדאַכט. אַמאָל מאַכט זיך, אַז איר דערזעט אַזוינס, וואָס איר האָט שוין איין מאָל געזען ערגעץ וווּ, דאַכט זיך, — אין אַן אַנדער לעבן, אויף אַן אַנדער וועלט, וווּ זײַט געווען אפֿשר מיט טויזנטער יאָר צוריק. און כאָטש איר ווייסט זיכער, אַז איר לעבט סך־הכּל אַ יאָר דרײַסיק און פֿריִער זײַט איר אין ערגעץ ניט געווען, קאָנט איר זיך דאָך ניט באַפֿרײַען פֿונעם אויסטערלישן געפֿיל פֿון צוויי מאָל לעבן אין באַזונדערע וועלטן.
דער ייִד האָט געהאַלטן זײַן „חק ישׂראל‟ אין די הענט, און מיר האָט זיך אויסגעדאַכט, אַז דאָס זיצט מײַן אייגענער טאַטע און איך האָב געוואָלט אויסשרײַען: „טאַטע, ווי קומסטו אַהער?‟
מײַן טאַטע איז געווען אַן ערלעכער פֿישער, אַ פֿאַרהאַרטעוועטער האָרעפּאַשניק, וואָס פֿלעגט אין פֿאַרנאַכטן מיט דער נעץ אַרויספֿאָרן אויף דער אָזערע פֿיש כאַפּן. מײַן טאַטע איז געווען אַ פֿרומער ייִד און פֿלעגט אָפֿט זיצן אין שבתים־נאָכמיטאָגן מיטן „חק לישׂראל‟ אין די הענט אויף דער פּריזבע פֿון זײַ דאָרפֿישער שטוב. דאָס איז אָבער געווען אַן אַנדער לעבן, אויף אַן אַנדער וועלט, וואָס איז שוין אונטערגעגאַנגען. מײַן טאַטע איז איין מאָל אין אַ פֿאַרנאַכט מיט דער נעץ אין דער אָזערע אַוועק און צוריק ניט געקומען. אפֿשר האָט אים אַ פֿיש דערשלונגען, און אפֿשר האָט אים דער שטורעם צום וויסטן ברעג צוגעוואָרפֿן, צו יענעם ברעג, הינטער וועלכן, לויט מײַנע דעמאָלטיקע קינדערשע פֿאָרשטעלונגען, האָט זיך געענדיקט די וועלט און אָנגעהויבן יענע וועלט. איז מעגלעך, אַז מײַן טאַטע איז פֿון יענער וועלט געקומען און אַנידערגעזעצט זיך דאָ אויף אַרבאַט, סאַמע בײַם אַרײַנגאַנג אין וואַכטאַנגאָוו־טעאַטער האַנדלען מיט מאָסעלפּראָם־פּאַפּיראָסן און ווידעראַמאָל אַרײַנקוקן אין זײַן „חק ישׂראל‟?
איך האָב קינדווײַז מײַן טאַטן ליב געהאַט. איך האָב זיך שוואַך פֿאָרגעשטעלט, ווער מײַן באַשעפֿער איז, אָבער מיר איז גענוג געווען, וואָס ער האָט מיר באַוויזן די שענסטע לבֿנה אויף דער וועלט. ער האָט מיך איין מאָל אין פֿאַרנאַכט מיטגענומען מיט זיך אין דער אָזערע אַרײַן. ער האָט מיר באַוויזן, ווי די לבֿנה האָט זיך אויפֿגעהויבן פֿון איין ברעג אַ בלאַסע און שוואַכע און איז אין איר וועג געוואַקסן און געקלאָרט זיך, און די אָזערע האָט פֿון איר ליכט און העלן שײַן אָנגעקוואָלן, זיבן בונטע קוואַלן זיך אָנגעמאָסטן און פֿון סאַמע אויסן אַראָפּגעוואָרפֿן אויף זיך אַ זילבערנעם שאַל, וואָס האָט אויסגעזען, ווי אַ שליאַך, אַן אויסגעשפּרייטער איבער איר. עס איז אַזוי שיין געווען, אַז עס האָט זיך מיר אַזש געוואָלט פֿון שיפֿל אַרויסשפּרינגען און אַוועקשפּאַנען איבערן זילבערנעם שליאַך מיט די באָרוועסע פֿיסלעך צו דער לבֿנה און איבערנעכטיקן דאָרטן. נאָר מײַן טאַטע האָט געלאַכט פֿון מיר, ווײַל אין דער אמתן, האָט ער געזאָגט, איז לבֿנה ווײַט און דו וועסט זי ניט דערלאַנגען, און וועט באַלד אַ שוואַרצע אין דער אָזערע אַרײַנפֿאַלן און דערטרונקען ווערן. און טאַקע: צו האַלבער נאַכט האָט זי זיך אָנגעהויבן קוילערן אַראָפּ, ווי די אָזערע וואָלט זי צו זיך מיט שטריק געצויגן. זי איז געוואָרן רויטער און טונקעלער, מײַן לבֿנה, זי איז פֿון די כּוחות אויסגעגאַנגען און פֿאַרזשאַווערט געוואָרן און אַ פֿאַרזשאַווערטע אין דער אָזערע אַרײַנגעפֿאַלן און דערטרונקען געוואָרן. עס האָט מיך דעמאָלט בײַם האַרצן פֿאַרקלעמט, ווי איך וואָלט אַ ליבע מתּנה פֿון טאַש פֿאַרלוירן, און איך האָב אין דער שטיל געוויינט. נאָר מײַן טאַטע האָט מיך געטרייסט: מאָרגן וועט זי ווידער זײַן. און אויף מאָרגן איז זי ווידער געווען און איך בין געלאָפֿן צום ברעג קוקן, ווי זי גייט אויף, העלט און קוועלט, פּוצט אויס די אָזערע אין אַ זילבערנעם שאַל און ווערט פֿאַרטונקלט און פֿאַרזשאַווערט און דערטרינקט זיך אין דער אָזערע. און אַזוי אַלע נאַכט. דערפֿאַר האָב איך ליב געהאַט מײַן טאַטן. נאָר אויב עס האָט זיך איצט אַרויסגעוויזן, אַ מײַן טאַטע איז פֿון דער אָזערע צוריקגעקומען און אַנידערגעזעצט זיך דאָ אויף אַרבאַט מיט פּאַפּיראָסן האַנדלען, וואָלט איך אים פֿײַנט געקראָגן און ניט געוואָלט זיך קענען מיט אים. בין איך צום ייִדן נענטער צוגעגאַנגען, געבעטן בײַ אים אַ פּעקל „עקסטראַ‟ און דערווײַל גוט באַקוקט אים, דעם ייִדן, צי ער איז מײַן טאַטע אָדער ניט.
ניין, דאָס איז ניט מײַן טאַטע. דאָס איז גלאַט אַזוי אַ ייִד. אַ פֿײַנער ייִד. אַ שקלאָווער ייִד. ער האָט געקאנט זײַן אויף דער אָזערע — זיצט ער דאָ, אויף אַרבאַט. האָב איך אים ניט ליב, ניט פֿײַנט. נאָר אַוועק פֿון אים איז מיר שווער: ער האָט בײַ זיך אין בוזעם־טאַש זײַן שקלאָווער לבֿנה, און האַנדלען האַנדלט ער מיט פּאַפּיראָסן.
דער ייִד טראָגט אויפֿן לײַב אַ גרויע „זעפֿיר‟־אויבערהעמד, מיט אַ קאָלנערל, מיט אַ געשטריקט שניפּס, מיט אַ געווענטענע קאַמזעלקע אויף דער אויבערהעמד און אַן אַלפּאַגענעם שוואַרצן רעקל אויף דעם קאַמזעלקעלע. אויף דעם קאַמזעלקעלע הענגט בײַ אים אַ שוואַרץ שנירעלע, און אויפֿן שנירל — אין טאַש — אַ דיקער זילבערנער זייגער מיט טאָפּלטע קאָפּערטעס. דאָס אַלפּאַגענע רעקל קליידט אים צו דער באָרד. די באָרד האָט צוויי שפּיצן און גלאַנצט מיט דער זעלבער זײַדענער שוואַרצקייט, מיט וועלכער דאָס אַלפּאַגענע רעקל שײַנט אַרויס. די באָרד האָט זיך איר חשיבֿות און רויִקייט: דאָס איז דעם ייִדס „באַלאַנס‟. ווען מע שערט אים אָפּ די באָרד, וואָלט ער געוויס זײַן רו פֿאַרלוירן און וואָלט זיך אַ מטורפֿער איבער די מאָסקווער גאַסן אַרומגעטראָגן, און אַזוי זיצט ער זיך דאָ אַ רויִקער, און אַ שקלאָווער לבֿנה שלאָפֿט זיך בײַ אים אין בוזעם־טאַש.
עס איז אַ גאַנצע מעשׂה, וויאַזוי ער קומט קיין מאָסקווע. עס הייבט זיך אָן מיט אַ ווײַב און מיט אַ זאַק. ער איז געלעגן אין זאַק, האָט אים דאָס ווײַב געשיקט אַן אײַנלאַדונג פֿון זאַגס [3], איז ער אַרויסגעקראָכן פֿון זאַק. און איצט זוכט ער אַ כּלה.
— יאָ, מאָלט אײַך אויס, אַז מע טרעפֿט זי מיט אַ מענטשן צו זיבעצן יאָר. סך־הכּל מיט פֿערצן יאָר צוריק איז עס געווען. מע שפּאַצירט. מע רעדט וועגן „יעווגעני אָניעגין‟ [4]. מע גייט צוזאַמען אויף „שולמית‟ און בר־כּוכבא‟ [5]. מע זינגט צוזאַמען אליקום צונזערס לידלעך. און די לבֿנה, מײַן ליבער פֿרײַנד, איז אומעטום די זעלבע. אַז מע קען אַ ביסל דיגדוק מיט העברעיִש — ניט שייך —אַ ביסל —טאַקע גרונטאָוונע — און מע לייענט זיך אָן מיט „אַהבֿת־ציון‟, און זי איז אויך ניט גאָר פֿאַרגרעבטע און באַנעמט אַן איידעלן געפֿיל — פֿאַרליבט מען זיך. וואָס מיינט איר, מע האָט די ליבע פֿון אויסלאַנד געבראַכט צו פֿירן? ס׳איז אַ סבֿרא, אַז ס׳איז גאָר אַ געטלעכער פֿונק, אָט די דאָזיקע סאַמע ליבע — פֿאַרליבט מען זיך. און אַז טאַטע־מאַמע ווילן ניט — נעמט מען זיך פֿאַר די הענט און מע אַנטלויפֿט פֿון שקלאָוו.
ווערט ער בוכהאַלטער און זי היט אים ווי אַן אויג אין קאָפּ און האָט אים אַ זון. עס ווערט ניט אַזוי גיך דאָס אַלץ, מײַן ליבער פֿרײַנד, — דאָס לעבן ווערט זיך אויך, עס לאָזט זיך ניט — עס ווערט זיך און עס גייט אַוועק אַ צענדליק יאָר, ביז דאָס ווערט. און אַ יאָר זיבן גייט אַוועק נאָך דעם. אַז מע לעבט אָפּ זיבעצן יאָר צוזאַמען, ווערט מען אַ ביסל קילער איינע צו די אַנדערע, און עס הייבט אָן שטעכן דער האָבער אין אַ געוויסן אָרט. באַטראַכט אַ ייִדענע צו פֿינף און דרײַסיק יאָר, אַז זי וויל ניט מער קינדלען. אפֿשר ווילט איר וויסן, וויפֿל האָט זי עס אַזוי אָנגעקינדלט פֿאַר זיבעצן יאָר? צוויי. מער איז ניט געווען און מער וויל זי ניט און מער דאַרף זי ניט. וויי פֿאַראַן — גענונג! זי וויל אַן אַקושערקע ווערן. און ער איז אַ בוכהאַלטער און פֿאַרנעמט זיך זײַן בכּבֿודיקע שטעלע און האָט פֿון דער זײַט אויך.
ס׳איז אַלץ גאַנץ געוויינטלעך, מײַן ליבער פֿרײַנד. אַ מענטשנס לעבן — איז אָדער עס באַשטייט פֿון חמורישע קלייניקייטן מיט אַ גאָט אין הימל, אָדער עס באַשטייט פֿון חמורישע נאַרישקייטן מיט אַ שד אין דער נשמה. בײַ איר האָט זיך באַזעצט אַ שד אין דער נשמה: זי וויל אַקושערקע ווערן. נאָר אַז מע לעבט אָפּ מיט אַ מענטשן בײַ אַכצן יאר און מע האָט מיט אים אַ פּאָר קינדער פֿון זעכצן און פֿופֿצן יאָר, צעגייט מען זיך ניט, ווי אַ פּאָר צעווערטלטע שכנים. אין אונדזערע הייליקע ספֿרים שטייט געשריבן: „אשה גרשת בדעתה ובלא דעתה‟ — אַ פֿרוי קאָן אָפּגעגט ווערן סײַ מיט איר גוטן ווילן, סײַ אָן איר גוטן ווילן. נאָר די חכמים אונדזערע האָבן זיך געכאַפּט: — ס׳הייסט, און ווי איז, אויב ס׳וועלן זיך געפֿינען פּאַרכעס, וואָס וועלן פֿאַרלאַנגען אַלע פֿינף יאָר אַ פֿרישע בתולה, אי דעמאָלט ווי? האָט מען אײַנגעשטעלט: „לא בדעתה‟ — אָן איר גטן וויסן, — נאָר אַ פֿרעגט טאָן בײַ איר דאַרף מען, — צי וויל זי יאָ, צי וויל זי ניט זיך גטן. איך האָב בײַ איר אַ פֿרעג געטאָן. זי האָט ניט געוואָלט זיך גטן. זי האָט געוואָלט אַקושערקע ווערן. — נאַרעלע, — האָט זי געזאָגט, — איך וויל עפּעס טאָן, אַז ניט וועט מיר אומעטיק זײַן, איז דאָס וועל איך טאָן? דער גוטער יאָר ווייסט, וואָס אַ מענטש קאָן פֿון לאַנגווײַל אָפּטאָן! — און אַליין שמייכלט זי צו מיר מיט עפּעס אַ מאָדנעם געלעכטערל — אַ גרינעם אַזאַ מיט פֿוילע ווערעמלעך — צום ערשטן מאָל האָט זי דעמאָלט צו מיר אַזוי געלאַכט — אַ חצופֿיש געלעכטערל! נאָר… איך וועל אײַך ניט פֿאַרהאַלטן: אַזוי ווי כ׳בין בוכהאַלטער און קען דײַטש, האָב איך אויסגעשריבן פֿון דײַטשלאַנד אַ שאַפֿקעלע ביכלעך אויף אַקושערסטווע און זיך אַנידערגעזעצט מיט איר קנעלן גינעקאָלאָגיע — אַגבֿ, האָב איך זיך אַליין אַ טראַפּנדל פֿאַראינטערעסירט דערמיט גאָר פֿון דער פֿילאָסאָפֿישער זײַט — איז אַ גאַנץ טיפֿער ענין אָט דאָס מער און פֿרוכפּערן זיך, — און בקיצור, כ׳האָב זי פֿאַרטיק געמאַכט און זי איז מיט מזל אַקושערקע געוואָרן.
יאָ, ער איז אַ שקלאָווער. שקלאָווער האָבן אויף קיין זאַך אין דער וועלט קיין מורא ניט. זיי קאָנען שפּילן אין אַלע אַקטן אויף דער סצענע פֿון לעבן. זאָל זײַן מיט מזל אַקושערקע, כאָטש ער האָט עס ניט געדאַרפֿט — אָן דעם האָט ער אויך געהאַט שעפּן פֿולע שיסלען און ניט ווייניק געטאָן פֿאַר מענטשן אויך, — ס׳האָט פֿאַר אַלעמען געקלעקט. נאָר ס׳איז איר אומעטיק געוואָרן, האָט ער איז געהאָלפֿן נעמען אַ „זאַבאַווע‟ [4] אין די הענט. און איצט… איצט קאָן ער מיט פּאַפּיראָסן האַנדלען. ער קאָן אַ קאָנדוקטער זײַן אויפֿן טראַמווײַ. אַ קאָנדוקטער איז שווער — מע דאַרף שטיין אַכט שעה אויף די פֿיס, און דאָס איז אים שווער. ער איז אַ „פּאָלנע ניעגאָדניק‟ [5] (אַ גאַנצער ניט־טויגער), האָט די קאָמיסיע אויסגעפֿונען.
אַ לאַנגווײַליקע לבֿנה, די שקלאָווער. נאָר אויף אַרבאַט ווערט טונקל. איך זיץ און איך רייכער, און דער ייִד רייכערט מיר פֿאַר די אויגן מיט זײַן פֿאַרזשאַווערטער שקלאָווער לבֿנה…
[1] אַרבאַט — איינע פֿון די צענטראַלע גאַסן אין מאָסקווע
[2] מאָסעלעפּראָם — מאָסקווער אונטערנעמונג פֿאַר איבעראַרבעטן די ווירטשאַפֿט־פּראָדוקציע
[3] זאַגס — אַן אינסטיטוציע, וווּ עס ווערן רעגיסטרירט בירגערלעכע אַקטן
[4] „זאַבאַווע‟ (רוס.) — פֿאַרווײַלונג
[5] „פּאָלנע ניעגאָדניק‟ (רוס.) — אַ גאַנצער נישט־טויגער
Yiddish Branzhe 