דעם רבינס בײַטש (צווייטע מעשׂה)

מרדכי יושקאָווסקי

חנן איז געווען צווישן די „ייִנגערע‟ באַזוכער פֿון דער ייִדישער ביבליאָטעק. אַ ייִד בייַ די זעכציק, אַ זשוואַווער, מיט אַ גוטמוטיק פּנים, שמייכלענדיקע אויגן, תּמיד אין אַ גוטן געמיט, האָט ער ליב געהאַט זיך וויצלען און זאָגן אַ שאַרף וואָרט.

איין מאָל, קומענדיק אין ביבליאָטעק, האָט ער געבראַכט מיט זיך אַ פּעקל, זייער פֿאָרזיכטיק צעוויקלט דאָס געלבלעכע פּאַפּיר און מיר געוויזן אַ בײַטש, צונויפֿגעפֿלאָכטן פֿון דיקע לעדער-פּאַסן, מיט אַ הילצערנעם הענטל, אויף וועלכן עס זייַנען געווען דייַטלעך אויסגעקריצט צוויי אותיות „א מ‟.

— זעסט אָט די בייַטש? — האָט חנן געפֿרעגט, דאָס מאָל מיט אַן ערנסט פּנים, ניט ווי זייַן שטייגער איז. — דאָס איז די טייַערסטע זאַך, וואָס איך פֿאַרמאָג. ווען מע דערלאַנגט מיר אַלע אוצרות פֿון דער וועלט, וואָלט איך עס ניט אָפּגעגעבן. אַ דאַנק אָט דער בייַטש, לעבט מייַן משפּחה, וואָס באַשטייט פֿון דרייַ ברידער מיט די ווייַבער, קינדער, אייניקלעך, בסך-הכּל אַ געזינדל פֿון אַרום פֿופֿציק מענטשן. די בייַטש איז בייַ מיר אויסגעשטעלט אינעם בופֿעט, אויף דעם סאַמע בכּבֿודיקן פּלאַץ אין מייַן הויז.

חנן האָט, ווייַזט אויס, דערזען די גרויסע פֿאַרוווּנדערונג אויף מייַן פּנים, זיך צוגעזעצט און אָן לאַנגע שהיות זיך גענומען צו דערציילן זייַן פֿאַמיליע-געשיכטע:

— מייַן פֿאָטער האָט געהייסן שמואל. געבוירן איז ער אין אַן אָרעמער חסידישער משפּחה אין א גאַליציאַנער שטעטל. אַ מאָל איז עס געווען פּּוילן, הייַנט איז עס אוקראַיִנע. ווייסט דאָך דעם גורל פֿון יענע מקומות… — אַזוי האָט ער אָנגעהויבן זייַן דערציילונג.

צו דרייַצן יאָר איז שמואל, חננס פֿאָטער, געבליבן אַ קייַלעכדיקער יתום, אָבער דעמאָלט, אין די אָרעמע ייִדישע שטעטלעך, האָט מען זיך געפֿירט אַ ביסל אַנדערש ווי הייַנט. ווי זאָגט אַן אַלט ייִדיש ווערטל: צווישן ייִדן גייט מען ניט פֿאַרפֿאַלן ווערן. האָט מען דעם אָרעמען יתום ניט פֿאַרוואָרפֿן. מ׳האָט אים אַרייַנגענומען אין דעם רבינס בית-מדרש, געלאָזט דאָרטן שלאָפֿן, געגעבן עסן. ער איז געווען אַ שטאַרקער, געזונטער יונג, האָט ער אַרויסגעהאָלפֿן דעם אַלטן שמשׂ, געטראָגן וואַסער, געהאַקט האָלץ, געטאָן פֿאַרשיידענע אַרבעטן. אָבער יעדע פֿרייַע מינוט פֿלעגט ער זיצן אין אַ ווינקעלע פֿונעם בית-מדרש און זיך צוהערן, ווי דער רבי לערנט מיט זייַנע חסידים. ער פֿלעג פֿאַרגעדענקען יעדעס וואָרט, וואָס איז אַרויס פֿונעם רבינס מויל, געפֿילט גרויס התלהבֿות און כּבֿוד צום רבין און צו חסידות. ער פֿלעג קיינעם ניט שטערן, געווען אַ שטיל ייִנגל, געטאָן זייַן אַרבעט, און ווייניק ווער עס האָט זיך אַרומגעקוקט אויפֿן אָרעמען יתום.

אַזוי זייַנען אַדורך עטלעכע יאָר. איין מאָל בייַם לערנען האָט דער רבי געשטעלט אַ שווערע קשיא, און קיינער פֿון די חסידים האָט ניט געוווּסט קיין תּירוץ אויף דער קשיא. שמואל האָט זיך אָנגענומען מיט מוט און פֿון זייַן ווינקל פֿאַרענטפֿערט דעם רבינס שאלה. דער רבי איז נתפּעל געוואָרן און האָט אים גענומען צו פֿאַרהערן. דאָ איז מען מגלה געווען, אַז דער שטילער בחור-היתום איז ממש כּלי-מפֿואר, אַ קענער. דאַן האָט דער רבי אַרויסגענומען די דאָזיקע בייַטש מיט צוויי אויסגעקריצטע אותיות, וואָס זייַנען די ראשי-תיבות פֿונעם רבינס נאָמען, געגעבן שמואלן און געזאָגט דערבייַ:

— נעם דיר, בחור, אָט די בייַטש. זי וועט דיר ברענגען ברכה, און דורך איר וועסטו געשטויסן ווערן צום לעבן.

די דאָזיקע מעשׂה איז געוואָרן ברייט באַוווּסט צווישן אַלע חסידים פֿונעם רבין, און זינט דאַן האָט מען זיך באַצויגן צו דעם יונגן שמואלן מיט דרך-ארץ. בייַ יעדער געלעגנהייט האָבן די חסידים געבעטן אָנרירן דאָס הענטל פֿון דער בייַטש מיט די ראָשי-תּיבֿות פֿונעם רבינס נאָמען.

חנן האָט דערבייַ צאַרט אַדורכגעמאָסטן מיט זייַנע פֿינגער די בייַטש און געזאָגט:

— די בייַטש איז געווען אַ סך לענגער. אין משך פֿון יאָרן איז זי פּשוט אייַנגעטריקנט געוואָרן. איך מיין, אַז ס’איז פֿון איר אפֿשר אַ העלפֿט געבליבן. די געשיכטע, וואָס איך דערצייל דיר, איז דאָך פֿאַרלאָפֿן מיט אַ זיבעציק יאָר צוריק. און קענסט גלייבן, אָדער ניט, אָבער אַ דאַנק דער דאָזיקער בייַטש, האָט מייַן טאַטע זיך אַרויפֿגעאַרבעט. ער איז דאָך געווען געוווינט צו האָרעווען פֿון דער פֿריִער קינדהייט אָן. קודם, איז ער געווען אַ שמייַסער, דערנאָך אייַנגעהאַנדלט אַן אייגן פֿערדל, געווען אַ בעל-עגלה, און שפּעטער געוואָרן אַ פֿערד-סוחר. אין יענע יאָרן פֿלעגט מען וועגן אים זאָגן: דאָס גליק האָט אים צוגעשפּילט, און עס גייט אים ווי געשמירט. ער האָט חתונה געהאַט מיט אַ באַלעבאַטיש מיידל, געבויט אַ שיין הויז, געהאַט דרייַ זין. איך בין דער ייִנגסטער; אָבער אַזוי איז שוין דאָס ייִדישע מזל, אַז אַפֿילו ווען דאָס לעבן שמייכלט צו דיר און לאָזט דיך אַ לעק טאָן אַ ביסל האָניק, קען ניט אַלץ דורכגיין גלאַטיק, מוז אַרייַנפֿאַלן אינעם פֿאַס האָניק אַ לעפֿל דזשעגעכץ, — חנן האָט אַ שמייכל געטאָן מיט אַ ביטערלעכן בייַטעם.

אין 1939 האָבן די סאָוועטן „באַפֿרייַט‟ די מיזרח-גאַליציע, און שמואלס שטעטל האָט ניט אויסגעמיטן דעם דאָזיקן גורל. עס איז געווען סוף חודש סעפּטעמבער. אין איינעם פֿון די ערשטע טעג, נאָך דער אַזוי גערופֿענער סאָוועטישער „באַפֿרייַונג‟ איז שמואל צוריקגעקומען אַהיים נאָך אַ טאָג אַרבעט און האָט דערזען זייַן ווייַב מיט די דרייַ קינדער זיצן פֿאַרוויינט אין דרויסן אויף אַ פּאָר קלומעקעס. די פֿרוי, האָט כליפּענדיק, מיט גרויס צער דערציילט דעם מאַן, אַז אַ סאָוועטישער נ.ק.וו.ד-אָפֿיציר האָט געלייגט אַן אויג אויף זייער הויז, געבראַכט עפּעס אַ רוסישן דאָקומענט מיט אַ שטעמפּל און געמאָלדן, אַז דאָס הויז ווערט עקספּראָפּריִיִרט לטובֿת דער סאָוועטישער מאַכט, און האָט זיי געהייסן זיך אַרויסציִען אין משך פֿון אַ שעה צייַט.

דערהערט די ביטערע בשׂורה, איז שמואל אויפֿגעקאָכט געוואָרן און, ניט קוקנדיק אויף דעם, וואָס דאָס דערשראָקענע ווייַב האָט אים מיט טרערן געפּרוּווט אָפּצוהאַלטן, איז ער אַרייַנגעגאַנגען אין הויז און, דערזעענדיק דעם נ.ק.וו.ד-אָפֿיציר, אים אָפּגעשמיסן ביז בלוט מיט דער-אָ בייַטש. ווען ניט די סאָוועטישע מיליטער־לייַט, וואָס האָבן דערהערט דעם געוואַלד, אַרייַנגעקומען און שמואלן צונויפֿגעדרייט די הענט אויף אַהינטער, וואָלט ער דעם ענקאַוועדיסט אינגאַנצן געממיתט. יענער איז אַרייַן אין דער יוכע און גלייַך באַפֿוילן, מען זאָל שמואלן מיט דער גאַנצער משפּחה אַרויסשיקן קיין סיביר.

— איצט פֿאַרשטייסטו שוין, — האָט מיר חנן צוגעוווּנקען, ווידער גלעטנדיק די בייַטש, — וויִאַזוי אָט די בייַטש האָט אונדז אַרויסגעשטויסן צום לעבן, ווי דער רבי האָט נבֿואה געזאָגט. ווען מייַן טאַטע וואָלט מיט דער בייַטש ניט געשניטן לעבעדיקע שטיקער פֿון יענעם נ.ק.וו.ד-אָפֿיציר, וואָלט אונדזער גאַנצע משפּחה געבליבן אינעם שטעטל און געהאַט דעם זעלבן פֿאַרשאָלטענעם גורל, ווי אַלע אַנדערע ייִדן, וואָס זייַנען דאָרטן געבליבן.

חנן האָט זיך אָפּגעשטעלט, זיך פֿאַרטראַכט אויף אַ ווייַלע און ממשיך געווען:

— אפֿשר אַ חודש צייַט האָט מען אונדז געשלעפּט קיין סיביר מיט די באַנען. איך געדענק ווייניק-וואָס, כ’בין געווען זייער קליין; אָבער איך ווייס אַלץ פֿון דעם, וואָס מע האָט דערציילט אין דער משפּחה. מע האָט אונדז געבראַכט אין אַלטייַער קאַנט. דאָרטן האָט מען בייַ דער אויספֿאָרשונג געפֿרעגט דעם טאַטן, וואָס קען ער טאָן, וואָס איז זייַן פֿאַך? האָט ער געענטפֿערט:

— איך בין א קאָניוך, אַ בעל-עגלה. איך קען אָנטרײַבן אַ פֿערד און געוויזן דערבייַ זייַן בייַטש…

אַזוי האָט אונדז ווידער די בייַטש געשטויסן צום לעבן. מע האָט אונדז געשיקט אין אַ קאָלווירט אין אַלטייַ, אַ ווייַט פֿאַרוואָרפֿן דערפֿל. און דער טאַטע האָט דאָרטן געאַרבעט טאַקע ווי אַ קאָניוך, די מאַמע האָט געקאָכט פֿאַר די דאָרטיקע אַרבעטער. און דאַן, ווען אין די גרעסערע שטעט זייַנען מענטשן געשוואָלן געוואָרן פֿון הונגער, געפֿאַלן ווי פֿליגן, זייַנען מיר דאָרטן, אינעם דאָרף, געווען לכל-הפּחות זאַט, אויף וויפֿל מ׳האָט געקאָנט זייַן זאַט אין יענע באַדינגונגען. אָבער אַ שטיקל ברויט מיט קאַרטאָפֿל און א פּאָר ציבעלעס האָבן מיר געהאַט.

אין 1946, ווי געוועזענע פּוילישע בירגער, האָט מען אונדז דערלויבט צוריקצופֿאָרן קיין פּוילן. דאָרטן האָב איך זיך דרייַ יאָר געלערנט אין אַ ייִדישער שול. זינט דאַן בין איך פֿאַרליבט אין דער ייִדישער ליטעראַטור. בייַ דער ערשטער געלעגנהייט זייַנען מיר עולה געווען קיין ישׂראל. האַרבסט 1954 זייַנען מיר אָנגעקומען מיט דער שיף אין חיפֿהר פּאָרט, און מע האָט אונדז געשיקט אין דער ערשט-געשאַפֿענער מעבֿרה קרית-גתּ. די באַדינגונגען זייַנען געווען שוידערלעכע. איך דאַרף דיר ניט דערציילן, האָסט מסתּמא געלייענט וועגן דעם. אַרום און אַרום איז אַ וויסטעניש, ממש גאָרנישט, געוווינט אין געצעלטן… קיין שום אַרבעט איז ניט געווען. און עס איז ווידער געקומען צו הילף די בייַטש.

אין איינעם אַ טאָג האָט דער טאַטע גענומען זײַן בייַטש און געזאָגט: „איך פֿאָר קיין תּל־אָבֿיבֿ. איך דאַרף זיך זען מיט עמעצן‟. מיר האָבן זיך געוווּנדערט, ווייַל קיין שום קרובֿים אָדער באַקאַנטע אין תּל־אָבֿיבֿ האָבן מיר נישט געהאַט. אַלע אונדזעריקע זייַנען אומגעקומען אין דעם שטעטל אין גאַליציע.

שפּעטער האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז דער טאַטע איז געפֿאָרן קיין תּל־אָבֿיבֿ צו זוכן, צי ס’איז ווער-ניט-איז דאָרטן דאָ פֿון זייַן רבינס חסידים. און ער האָט געפֿונען אַ שילעכל, וווּ עס פֿלעגן זיך צונויפֿקלייַבן אַ פּאָר מנינים חסידים, וואָס יעדער פֿון זיי האָט זיך דורך וועלכן-ניט-איז נס געראַטעוועט און לעבן געבליבן. דער טאַטע איז געקומען אַהין און דערציילט די חסידים זייַן געשיכטע. ווי אַ באַווייַז, אַז ער זאָגט דעם ריינעם אמת, האָט ער זיי געוויזן די בייַטש מיט די אויסגעקריצטע ראשי-תּיבֿות פֿונעם רבינס נאָמען.

אין יענער תּל־אָבֿיבֿער שיל האָט מען גוט געוווּסט די מעשׂה מיט דער בייַטש. די חסידים זייַנען זייער נתפּעל געוואָרן, אויפֿגענומען דעם טאַטן ווי אַ לעבעדיקע בשׂורה פֿון זייער רבין, וואָס איז אַרויף אויף קידוש-השם אין איינעם מיט זייַן הויף. זיי האָבן באַשטימט דעם טאַטן ווי אַן אויפֿזעער פֿון זייער שיל. צו דער שיל איז געווען צוגעבויט אַ קליינע הייַזקע, און דאָרטן האָבן מיר געוווינט די ערשטע צייַט. אַזוי זייַנען מיר אַריבערגעפֿאָרן קיין תּל־אָבֿיבֿ, און אין יענער חסידישער שיל האָט מייַן טאַטע אָפּגעדינט ביז זייַן לעצטן טאָג. ער איז געשטאָרבן מיט א פֿופֿצן יאָר צוריק. ליגנדיק אויפֿן טויטן-בעט, פֿאַרן אויסהייכן די נשמה האָט ער מיר ממש אַרייַנגעשעפּטשעט אין אויער: „היט אָפּ די בייַטש. זי שטויסט צום לעבן…‟

המשך קומט