אַ געבוירענע אינעם בעסאַראַבער שטעטל זגוריצע, האָט יענטע מאַש (פֿון דער היים רויטמאַן) באַקומען דאָרט אַ ייִדישע און אַלגעמיינע דערציִונג. אָפּגעלעבט אַ לעבן אינעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, געאַרבעט ווי אַ בוכהאַלטערין, האָט זי אָנגעהויבן שרײַבן פּראָזע ערשט אין די 1970ער יאָרן, נאָכן עולה זײַן קיין ישׂראל.
ס׳האָט גענומען אַ לאַנגע צײַט ביז די זכרונות פֿון איר שטעטל און דער עיקר, די איבערלעבענישן פֿון איר סיבירער פֿאַרשיקונג (1941־1948) האָבן זיך בײַ איר אויסגעצײַטיקט און די שרײַבערין איז אַרויס מיט לשון. ס׳האָט אָנגעהויבן שפּרודלען פֿון איר דאָס גאַנצע חיות פֿון איר בעסאַראַבער שבֿט און ס׳איז געקומען אויף דער שײַן איר אויטענטישער שרײַבער־טאַלאַנט. דאָס איבערגעלעבטע איז בײַ איר אַרויסגעקומען ביסלעכווײַז. צום ערשט, דאָס איבערגעקומענע אין דער טײַגע, דאָס קאַשמאַרישע, וואָס האָט אַזוי שטאַרק געדריקט אויף איר געמיט (‟טיף אין דער טײַגע‟, 1990, ישׂראל־בוך). דערנאָך דאָס וואָס זי און אירע לאַנדסלײַט האָבן דורכגעמאַכט בעת זיי האָבן משנה־מקום געווען מיט זייער עליה קיין ישׂראל („משנה־מקום‟, 1993, לייוויק־פֿאַרלאַג).
און דאַן קומט דאָס דריטע בוך, „בעסאַראַבער מאָטיוון‟, וואָס איז פֿול מיט נאַסטאַלגישע דערינערונגען פֿון איר היים. יענטע מאַש גיט דאָ שילדערונגען פֿון די פּערסאָנאַזשן, פֿון זייערע טווּנגען, פֿון זייערע גורלות.
לייענט אַן אויסצוג פֿון דער דערציילונג „ידיעס הפּרימעריע‟, פֿונעם בוך „בעסאַראַבער מאָטיוון‟ (פּרץ־פֿאַרלאַג, תּל־אָבֿיבֿ, 1998)
יענטע מאַש
„ידיעס הפּרימעריע‟ [1]
קיין היימלאָזע, אָנהיימיקע אין פֿולן זינען פֿון וואָרט, פֿון די וואָס וואַלגערן זיך אויף די גאַסן און טראָגן הײַנט דעם נאָמען „האָמלעס‟, זײַנען בײַ אונדז אין שטעטל נישט געווען. זאָל זײַן אַ געלעכערטער, אַ געלאַטעטער, פֿון שטרוי געמישט מיט פּאַפּשוי־שטעקענעס און צוגעפּרעסט מיט שטיינער, דער ווינט זאָל אים נישט אַוועקטראָגן, אַ וועלכער ס׳אי ניט איז, נאָר אַ דאַך איבערן קאָפּ האָבן אַלע געהאַט. קיינער איז בײַ אונדז אין דרויסן נישט געשלאָפֿן, סײַדן אַ צעבאַלעוועטער, צעפּעסטעטער יונג, וועמען ס׳האָט געפּאַרעט דער מאַמעס פּערענע אין די הייסע זומערנעכט, האָט ער אויסגעשפּרייט אַ רעדנע אויפֿן גאַניק אָדער אויף אַ סטערטע שטרוי, גענומען זיך דורכשמועסן מיט די שטערן און באַשלאָסן בײַ זיך, אַז אַ נײַער בײַראָן שטייט אויף אויף דער וועלט.
נאָר נישט גראָד וועגן די פֿאַרבלאָנדזשעטע נשמות און בעלי־חלומות וויל איך הײַנט דערציילן. זיי האָבן בײַ אונדז דערגרייכט די שטערן, ווי די מערהייט אין שטעטל, דורך רויך און פֿײַער. הײַנט וועל איך דערציילן וועגן צוויי עלנטע נפֿשות, וואָס האָבן, קען זײַן, בײַ זיך אַפֿילו געלעבט אין פֿריידן און נישט אָנגעהויבן פֿאַרשטיין אין וואָס אייגנטלעך באַשטייט זייער אַנדערשקייט, זייער ניט־ענלעך זײַן צו די איבעריקע.
דאָס זײַנען געווען „אָכטעך‟ מיטן „נעגער‟. אָכטעך האָט מען אים גערופֿן, ווײַל ער איז נישט בכּוח געווען אַרויסצוריידן נישט קיין למד און נישט קיין רייש. פֿון דאַנעט איז צו דרינגען, אַז זײַן אמתער נאָמען בײַ ייִדן איז געווען אַלטער, אַלטערל און צו מאָל אַפֿילו אַלטערל דער משוגענער. דער „נעגער‟ ווידער, אַלטערלס סובלאָקאַטאָר, איז געווען סתּם אַ שוואַרצער קאָטער, וואָס האָט על פּי נס אויסגעמיטן דעם גורל פֿון אַנדערע באַשעפֿענישן פֿון זײַן מין, וואָס זענען, צו זייער וויסט מזל, אויף דער וועלט געקומען פֿאַרטיק געשטעמפּלטע מיטן פּסול־פּגם־שוואַרצהויטיקע.
אַז ס‘איז באַשערט אָבער צו לעבן, האָט אַלטערל אין אַ פֿרײַטיק־צו־נאַכטס, נאָך דער פֿײַנער און געשמאַקער סעודה וואָס סורקע די נגידיתטע האָט אים דערלאַנגט אין קיך, נישט מחמת חלילה זי האָט זיך געמיאוסט אים אַרײַנצולאָזן אין גרויסן עסצימער, נאָר ווײַל אַלטערל אַליין פֿלעגט זיך אַלע מאָל אײַנעקשנען און בשום אופֿן נישט וועלן אַריבערטרעטן די שוועל פֿון „זאַל‟, ווי ער פֿלעגט אָנרופֿן דאָס צימער. ער האָט פֿיל מער הנאה פֿון עסן אין קיך, פֿלעגט ער זאָגן, און נישט אין דער חפֿיצה פֿונעם גבֿיר און באַזונדערס פֿון זײַנע געלערנטע זין, וואָס קוקן אויף אים ווי אויף אַ משונה־ווילדער בריאה און לאָזן נישט דורך די געלעגנהייט זיך צו פֿאַרווײַלן אויף זײַן חשבון.
ווי געזאָגט, נאָך דעם פֿולן טעלער יויך מיט פֿאַרפֿל, פֿלייש מיט קאַרטאָפֿל־קוגל און אַ פּאָרציע מערן־צימעס ווי זײַן קאָפּ די גרייס, איז אַלטערל אַ זאַטער און צופֿרידענער אַרויסגעגאַנגען אין הויף און שוין גענומען שטעלן זײַנע שווער געוואָרענע טריט אַהיים, צום געלעגער אויפֿן בוידעמשטיבל פֿונעם אַלטן בית־מדרש, האָט ער פּלוצעם דערהערט אַ שוואַך מיאַוּקען ווי פֿון אַ נאָר־וואָס געבוירן קעצעלע. ווי איבערגעזעטיקט און פֿול מיט נחת־רוח ער איז נישט געווען, האָט אים פֿון דעסטוועגן אַ צופּ געטאָן בײַ דער נשמה — שבת אויף דער וועלט און גאָטס אַ באַשעפֿעניש גייט אויס פֿאַר הונגער און פֿון קעלט! ער איז נאָכגעגאַנגען נאָכן קול און נישט אָפּגעלאָזט ביז ער האָט טאַקע געפֿונען צווישן דעם הויכן ווילדגראָז אַ קליין שוואַרץ קעצעלע, וואָס האָט שוין קיין כּוח נישט געהאַט צו פּישטשען.
אַלטערל האָט עס אויפֿגעהויבן, אַרײַנגעלייגט אין דער פּאָלע פֿון זײַן רעקל, זיך אַ ווײַלע געייִשובֿט און צוריק אָנגעקלאַפּט אין טיר פֿון גבֿירס שטוב.
— וואָס איז געשען, אַלטערל? — האָט סורקע זיך געוווּנדערט.
— גיט מיר אַ ביסל מילך, אויב ס׳איז אײַך נישט קיין עבֿירה.
— אַלטערל, דו ביסט חלילה אַרויס אַ הונגעריקער פֿון מײַן שטוב? און ווער עסט עס בײַ ייִדן מילך נאָך אַזאַ פֿעטער יויך מיט פֿלייש?
— סורקע ס׳איז נישט פֿאַר מײַנעטוועגן. כ׳האָב דאָ געפֿונען אַ קעצעלע, גייט עס אויס פֿון הונגער. ס׳אַ גאָטס רחמנות אויף דרינעם.
— מ׳האָט שוין, ווײַזט אויס, ווידער אַרויסגעוואָרפֿן די קעצלעך בײַ די שכנים. אַלע מאָל די זעלבע געשיכטע.
— ניין, נאָר דאָס איינע שוואַרצע האָט זיך דאָרט געוואַלגערט.
— נו, יאָ, אַוודאי. די ווײַסע און די שיינע לאָזן זיי לעבן און טאָמער מאַכט זיך אַ שוואַרצס, דערטרענקט מען עס אָדער מע לאָזט עס אויסגיין צווישן די מיסטגראָזן.
— אָבער וואָס איז עס שולדיק? מ׳האָט עס דען געפֿרעגט ווי אַזוי עס וויל געבוירן ווערן? מיך האָט מען אויך נישט געפֿרעגט, אַנדערש וואָלט איך זיך געווען אויסגעקליבן אַ גבֿיר פֿאַר אַ טאַטן, אײַך, סורקע, פֿאַר אַ מאַמע, און אַ סך, אַ סך בכידער. עך, ווען איך זאָל האָבן הײַנט אַ בכודער!
סורקע האָט אַ קוק געטאָן אים אין די אויגן און אָפּגעקערעוועט דעם בליק פֿון אים. זי איז צוגעגאַנגען צום מילכיקן שאַפֿקעלע, אָנגעגאָסן אַ פֿלעשעלע מילך און אים דערלאַנגט. אַלטערל, ווי זײַן טבֿע שטענדיק, האָט קיין דאַנק נישט געזאָגט, גענומען דאָס פֿלעשעלע און זיך געלאָזט גיין, האָט זי אים אומגעקערט:
— ט׳האָסטו אַ פּלאַטשיק שעלעכל, ווי אַזוי אַנדערש וועט עס קענען בײַ דיר לעקן די מילך? און נאַ דיר אויך אַן אַלט לײַבל וועסטו האָבן וואָס אונטערצושפּרייטן, אין די נעכט איז נאָך גענוג קאַלט… אוי, רבונו־של־עולם, — האָט זי אַ זיפֿץ געטאָן נאָכן פֿאַרמאַכן די טיר. — איך זאָל נישט זינדיקן מיט די רייד — איין שלימזל ציט צום צווייטן. און ער ווייסט נישט נעבעך, דער שוואַכקעפּיקער, אַז ער טוט דעם קעצל גאָר אַ קליינע טובֿה מיטן אָפּראַטעווען אים דאָס לעבן.
אַלטערל האָט אײַנגעטונקען די בלינדע אייגעלעך אין דעם שעלעכל מילך און זיך נישט באַרויִקט ביז ער האָט נישט דערזען דאָס פּיצל ראָזע צינגעלע טועם זײַן פֿון גאָטס גנאָד. זײַן לעבן האָט מיט אַ מאָל באַקומען אַ זינען. ער איז אויסגעוואַקסן בײַ זיך אין די אויגן. פּלוצעם איז ער פֿאַראַנטוואָרטלעך געוואָרן פֿאַר אַ לעבעדיק באַשעפֿעניש.
אַ גאַנצן טאָג האָט אַלטערל געאַרבעט — געטראָגן וואַסער פֿון דער קערנעצע, אַ ליי אַ פּאָרל וואַסער, געפֿאָלגט אַ גאַנג, אָנגעהאַקט שפּענער, געגאַנגען צום שוחט מיט אַן עוף וכדומה אַנדערע נישט איבעריק שווערע אַרבעטן, מ׳האָט אים שטענדיק געצאָלט מזומן, אויף באָרג האָט ער נישט געוואָלט אַרבעטן. און ווען מע פֿלעגט פֿאַרפֿירן מיט אים אַ שפּאַס און אים פֿרעגן צו וואָס טויג אים אַזוי פֿיל געלט, ער וועט שוין באַלד קענען, ווי חיים סיראָטאַ, אָנהייבן לײַען געלט אויף פּראָצענטן, פֿלעגט ער זיך פֿאַרקרימען און ווײַזן די געלע שטשערבאַטע ציין זײַנע:
— ניין, איך וועל קיין מאָל נישט זײַן ווי חיים „סערעקוץ‟ (אַ צונאָמען אויף רומעניש וואָס האָט באַדײַט „נעבעכל‟), איך וועל פּראָצענטן נישט נעמען. און ווי אַ ראיה — ווען ס׳האָט זיך אים צונויפֿגענומען אַ היפּשע סומע געלט, האָט ער עס אויסגעביטן אויף אַ האַרטן הונדערטער און זיך געעפֿנט אַ שפּאָרקאַסע טאַקע בײַ סורקען, וועמען ר׳האָט געטרויט מער פֿון אַלעמען אין שטעטל.
— סורקע, איך לייג אײַן בײַ אײַך מײַן געלט און פֿאַר די פּראָצענטן וועל איך אײַך טראָגן וואַסער.
זינט אַ שטיקל צײַט האָט ער זיך אַרומגעדרייט מיטן געדאַנק, אַ טרוים — חתונה האָבן. אין זײַן שוואַכזיניקייט האָט ער זיך מיט אַלעמען געטיילט, פֿאַר יעדן זיך אויסגערעדט דאָס האַרץ.
— נו, און אַ כּלה האָסטו זיך שוין אויסגעקליבן?
— יאָ. מײַן כּלה וועט זײַן קכעכוצע.
— ווער? קלערוצע פֿון יאַס? די־אָ שיינהייט, וואָס קומט יעדן זומער אין די פֿעריען אַהער צו אירע פֿרײַנד? כאַ־כאַ־כאַ! — האָט מען געקײַכט פֿון געלעכטער. — ער איז גאָרנישט קיין יאָלד, ווי איר קוקט אים אָן, ער ווייסט וואָס גוט איז. נו, און די כּלה איז מסכּים מיט דיר חתונה האָבן?
— יאָ. זי האָט מיר צוגעזאָגט. זי האָט מיר נאָר געהייסן זיך אָפֿטער וואַשן, סע זאָל זיך פֿון מיר נישט פֿילן, העלף איך פֿרײַטיק מענדל בעדער בײַם הייצן די באָד און ער לאָזט מיך דערפֿאַר זיך אָפּבאָדן און וואַשן דאָרט מײַן גרעט.
— און וואָס זאָגן עפּעס די מחותּנים, די עלטערן אירע? זיי האָבן גאָרנישט קעגן דעם שידוך?
— ווער פֿרעגט זיי דען? זי איז דער עיקר און זי האָט מיר צוגעזאָגט חתונה האָבן מיט מיר. איך האָב איר שוין אַפֿילו צונויפֿגעשכעלט אַ לידל: — די זון גייט אויף / די זון גייט אונטעך / איך האָב דיך ליב / זומעך און ווינטעך.
חבֿרה פּריקאַשטשיקעס האַלטן זיך בײַ די זײַטן און פּראָוואָצירן אים איבערחזרן דאָס לידל מיט זײַן ציטעריק ווײַבעריש קולעכל.
— לאָזט אים צו רו, — נעמט זיך אָן אַלע מאָל אַן אַנדערער פֿון די בעלי־בתּים. — הערט אויף חוזק מאַכן פֿון אַ שווער געטראָפֿענעם, מע דאַרף האָבן אַ ביסל גאָט אין האַרצן.
אַלטערל האָט קיין מאָל נישט געליטן פֿון הונגער. פֿאַרקערט. יעדער טיר איז אָפֿן געווען פֿאַר אים. מ׳האָט קיין מאָל נישט געוואַרט ער זאָל בעטן, אַליין האָט מען אים דערלאַנגט עסן און אים אַפֿילו געבאַלעוועט, קען מען זאָגן. אַבי וואָס האָט ער נישט געוואָלט אַפֿילו פֿאַרזוכן. מילכיקס, למשל, האָט ער אין מויל נישט גענומען. מ׳האָט אים אַ מאָל, אין אַ שבֿועות, פֿאָרגעלייגט אַ פֿריש באַטעמט בייגעלע מיט קעז, האָט ער עס אײַנגעבראָכן, אַ קוק געטאָן און עס אומגעקערט — מיט קעז עסט ער נישט — און דערנאָך אויפֿגעהויבן אַ זויערע פּאָמידאָר, וואָס האָט זיך געוואַלגערט אויף דער גאַס און זיך געקוויקט מיט איר.
האָבן ווײַבער טאַקע געשטוינט און געוווּנדערט, ווען אַלטערל האָט פּלוצעם אָנגעהויבן בעטן אַ ביסל מילך אָדער אַ שטיקל קעז. קיינער האָט אים אָבער נישט געפֿרעגט: הלמאַי והיתּכן און ווען איינע האָט אים שוין יאָ געפֿרעגט, האָט ער איר גלײַך געענטפֿערט: — ס׳איז נישט אײַער עסק. מ׳האָט אים אָפּגעשוויגן, געוויינטלעך. וואָס נאָך האָט מען געקאָנט טאָן?
[1] ידיעות פֿון שטאָטראַט
Yiddish Branzhe 