אויך אין חשכות פֿאַרגייט נישט די לבֿנה

באָריס סאַנדלער

די לבֿנה קוקט דורך אַ בריל, ווען די פֿינצטערניש איז אַזוי געדיכט, אַז מע קען זי שנײַדן מיט אַ מעסער.
יאַנקל יאַקיר

1
דער עלטערער לייטענאַנט פּאָפּאָוו איז געזעסן בײַם שווערן קאַנצעלאַרסקיע טיש, אויסגעדרייט צו אים באָקעם. מיטן לינקן עלנבויגן האָט ער זיך אָנגעשפּאַרט אינעם ראַנד, אונטערשטעלנדיק זײַן האַנטפֿלאַך מיט דינע לאַנגע פֿינגער דעם שפּיץ פֿון אַ פֿעדערמעסערל. ער איז איצט פֿאַרטיפֿט געווען אינעם רייניקן זיך די נעגל. געטאָן עס פֿלײַסיק און געניט, מיט אַן ערנסטער צורה, ווי זיך געהאַלטן בײַ געוויסע אינסטרוקציעס, באַשטעטיקט אין די העכסטע אינסטאַנצן, — אַזוי, ווי ער איז געוווינט צו טאָן אַלץ, וואָס האָט אַ שײַכות צו זײַן דינסט.

אַרומגעלעקט די אויסגערייניקטע נעגל אויף די פֿינגער, האָט ער לײַכט אָפּגעשפּיגן אין אַ זײַט, זיך אײַנגעקוקט אין זײַן אַרבעט, און עפּעס אומצופֿרידן זיך אַ מורמל געטאָן אונטער דער נאָז. זײַן קאָפּ האָט זיך פֿויל אויסגעדרייט צום פּאַרשוין, וואָס איז געזעסן אַנטקעגן טיש און עס נאָך אַ מאָל איבערגעחזרט, העכער:

— שווײַגסט שוין ווידער…

דער פּאַרשוין, וואָס איז ביז אַהער געזעסן אויף דער טאַבורעטקע ווי געוואָלט זיך אין איר אַרײַנקוועטשן גאַנצערהייט, ענלעך צו אַן אָנגעשראָקענעם קראָליק אין פּושקע בײַ אַ קונצנמאַכער, — האָט שווער אויסגעגלײַכט דעם רוקן, האַלטנדיק דעם קאָפּ נאָך אַלץ אַרײַנגעצויגן אינעם קאָלנער פֿונעם שוואַרצן סוועטער. אַ פֿיר געטאָן מיט דער דלאָניע איבערן פֿאַרשוויצטן קאָפּ, הויל אָפּגעשוירן, האָט ער טרוקן געענטפֿערט:

— כ׳האָב אײַך שוין אַלץ געזאָגט… וואָס ווילט איר נאָך?

דער עלטערער לייטענאַנט איז אַ רגע געזעסן פֿאַרחידושט. אַ פֿיר געטאָן מיטן קאָפּ אויף „ניין‟, און זיך עטלעכע מאָל צוגעסמאָטשקעט מיט דער צונג, ווי דערמיט געוואָרנט דעם פּאַרשוין אויף דער טאַבורעטקע, אַז יענער רעדט עפּעס נישט צו דער זאַך, — האָט ער זיך אָנגערופֿן:

— דו שטעלסט מיר פֿראַגעס? — ער האָט זיך צעלאַכט. צונויפֿגעלייגט דאָס פֿעדערמעסערל, האָט ער אַרויסגערוקט פֿונעם טיש אַ קעסטעלע און עס אַהין אַרײַנגעלייגט.

איצט האָט ער זיך שוין מיט ביידע הענט אָנגעשפּאַרט אינעם טיש, זיך אײַנגעקלאַמערט מיטן בליק אין דעם פֿאַרוואַקסענעם פּנים אַנטקעגן און געזאָגט:

— ביסט שוין דאָ אָט אַ חודש צײַט, און האָסט נאָך נישט פֿאַרשטאַנען, ווער סע שטעלט דאָ פֿראַגעס, און ווער מוז אויף זיי ענטפֿערן…

ער האָט נערוועז אַ טײַט געטאָן עטלעכע מאָל מיטן פֿינגער אין דער אייבערשטער קאַרטאָן־פּאַפּקיע מיטן אויפֿשריפֿט „ענין נומ׳ 5390‟.

— אָט ליגן זיי דאָ אַלע פֿיר בענד… דײַנע געזאַמלטע ווערק… ביסט דאָך אַ מײַסטער אויסצוטראַכטן מעשׂיות, אמת, בירגער זאַק?!

דערהערט זײַן פֿאַמיליע־נאָמען, האָט דער פּאַרשוין אויפֿגעציטערט, ווי אַלץ, וואָס ער האָט געהערט און גערעדט ביז אַהער, וואָלט געטאָן עמעצער אַן אַנדערער, נישט ער, דער ייִדישער שרײַבער יאַנקל זאַק. טאַקע אַזוי, כּמעט אַ חודש איז אַוועק זינט יענער נאַכט… זיי האָבן אַפֿילו נישט געדאַרפֿט נאָך אים פֿאָרן; דער „מקום‟, ווי די אָרטיקע ייִדן האָבן גערופֿן דעם „עמגעבע‟־הויז [1], האָט זיך געפֿונען אויף דער זעלבער גאַס, אַנטקעגן דעם הויף, וווּ יאַנקל מיט זײַן פֿרוי און טעכטערל האָבן זיך באַזעצט נאָכן אומקערן זיך פֿון דער עוואַקואַציע. דער סטאַרשינאַ, דער עלטערער צווישן די דרײַ שליחים־מיוחדים, וואָס זײַנען נאָך אים געקומען, האָט געהייסן יאַנקלען האַלטן די הענט הינטן און פּלוצעם בייז אויסגעשריִען: „אָן פֿאָקוסן! מיטן פּנים צו דער וואַנט!‟ — אַ האַרבער געשטאַנק האָט אַ שלאָג געטאָן אין פּנים נאָך איידער דער אַרעסטירטער האָט זיך אָנגעשפּאַרט מיט דער נאָז אין דער וואַנט…

דער גלעזערנער גראַפֿין, האַלב אָנגעפֿילט מיט וואַסער, האָט גערייצט דעם בליק. יאַנקל האָט מער גאָרנישט ניט געזען אויף דער ברייטער אויבערפֿלאַך פֿון דעם מגושמדיקן טיש — נישט די פֿיר בענד, אין וועלכע ס׳האָט אײַנגעשפּאַרטערהייט געפּיקט דער לאַנגער פֿינגער פֿונעם אויספֿאָרשער, ווי אַ שוואַרצע קראָ פּיקט אַ פּגירה מיטן שנאָבל; נישט די עטלעכע בייגעלעך פֿאַרגעלט פּאַפּיר, גרייט אײַנצוזאַפּן אין זיך די אַקוראַט אויסגעטינטלטע ווערטער — אַ שורה נאָך אַ שורה פֿון יאַנקל זאַקס ענטפֿערס; נישט דער אײַנגעהויקערטער טישלאָמפּ — ערשט עטלעכע מינוט צוריק אויסגעלאָשן געוואָרן; די היץ פֿון אים האָט יאַנקל נאָך אַלץ געפֿילט אויף די איבערגעטריקנטע ליפּן. זי, די היץ, איז אַרײַנגעקראָכן דורך די נאָזלעכלעך אין גאָרגל אַרײַן, אַז יאַנקל האָט נישט געקאָנט אָפּרײַסן די צונג פֿונעם אָפּגעבריטן גומען.

דער אויספֿאָרשער פּאָפּאָוו האָט דעם דורשטיקן בליק יאַנקלס איבערגעכאַפּט. אַראָפּגענומען דאָס גלעזערנע פֿאַרשטעקל פֿונעם גראַפֿין, האָט ער פּאַוואָליע, אַז קיין טראָפּן זאָל חלילה נישט פֿאַרלוירן גיין אויסער דער גלאָז, זי אָנגעפֿילט ביזן סאַמע ראַנד מיט וואַסער. אַוועקגעשטעלט דעם גראַפֿין און פֿאַרשטעקט אים צוריק, האָט ער זיך אָנגערופֿן, טײַטנדיק מיטן פֿינגער אין דער גלאָז:

— וואַסער, ברודערל, איז זייער אַ וויכטיקער לעבנס־פּראָדוקט. דו דאַרפֿסט עס גוט וויסן, ביסט דאָך געווען דרײַ מיט אַ האַלב יאָר אין אַ קישלאַק… [2] — ער האָט פּאַמעלעך אונטערגעהויבן די גלאָז וואַסער, ווי ער וואָלט זיך געקליבן זאָגן אַ טאָסט, — מיר האָבן זיך געשלאָגן מיט די פֿאַשיסטן, און אַזעלכע ווי דו האָבן זיך דאָרט געפֿונען אַ וואַרעם סידעלע…

יאַנקל האָט נישט אָפּגעפֿירט קיין אויג פֿון דער גלאָז. ס׳האָט אים פֿאַרלייגט די אויערן, ווי די ווערטער וואָלטן זיך געקאָנט צעשמעלצן אין דער אָנגעגליטער שטיקנדיקער היץ אַרום אים…

— אין פּאַלעסטינע, וווּהין דו האָסט זיך געקליבן אַנטלויפֿן מיט דײַנע פֿרײַנדלעך, איז אויך אַן אויסכאַפּעניש אויף וואַסער…

די זון האָט געברענט, אויסגעזען ווי אַ מאַמעליגע, ערשט אַרויסגעוואָרפֿן פֿון דעם פֿאַרשׂרפֿטן טשוהון־טעפּל גלײַך אויפֿן טיש. פֿון הימל האָט אויפֿן טאָל געשיט פּריסיק, און ער, יאַנקל זאַק, אַ גמרא־ און רש״י־ייִנגל, דערלעבט צו זען אַ שפּראָציקל פֿון אַ וואָנצע אויף דער ליפּ, לויפֿט צו דער קערניצע מיטן סקריפּענדיקן זשוראַוול לעבן איר, ווי אַ ניקאָלײַעווסקער סאָלדאַט אויף דער וואַך מיט אַ לאַנגער ביקס אַרויפֿגעלייגט אויפֿן אַקסל. ער כאַפּט זיך אָן פֿאַרן לאַנגן דראָנג מיטן הילצערנעם עמער, ענלעך צו אַ דייזשקע און צוגעטשעפּעט מיט אַ קורץ שטיקל קייט צום עק דראָנג, און שטופּט אים אַרײַן אינעם ברייטן שוואַרצן גאָרגל פֿון דער קערניצע — טיפֿער און טיפֿער ביז עס הערט זיך אַ הילכיקער פּליעסק. לאַנג נישט געוואַרט, שלעפּט ער שוין דעם דראָנג אַרויף, דער זשוראַוול גלײַכט זיך פּאַמעלעך אויס און ברענגט דעם עמער צוריק אויפֿן ראַנד פֿון דער קערניצע. די וואַסער גיסט זיך איבערן שווערן הילצערנעם עמער. די זון־שטראַלן שפּיגלען זיך אין אים אָפּ, באָדן זיך און פּליעסקען זיך אינעם קאַלטן וואַסער. יאַנקל איז שוין גרייט צוצופֿאַלן צום ראַנד פֿון עמער. נאָר פּלוצעם וואַקסט לעבן אים אויס גערטרודע. זי לאַכט און טינקט אײַן דאָס פּנים אינעם עמער… און מיט אַ מאָל גיט גערטרודע אַ שפּרינג אונטער. ווי אַ מאַלפּע כאַפּט זי זיך אָן פֿאַרן דראָנג מיט הענט און פֿיס. דער עמער גליטשט זיך אַרויס פֿון יאַנקלס הענט און פֿאַלט צוריק אין דער קערניצע אַרײַן, נאָכשלעפּנדיק נאָך זיך דאָס מיידל. גערטרודע קוועלט און איר קלינגעוודיקער געלעכטער ווערט אײַנגעשלונגען אין דעם זומפּיקן פֿינצטערניש… ער הייבט אָן שרײַען, רופֿן: „גערטרודע… גערטרודעעעע…‟

יאַנקל האָט דערפֿילט ווי אַ וואַרעמע פֿליסיקייט רינט אים אַראָפּ פֿונעם קאָפּ איבערן שטערן, נאָז, באַקן. עטלעכע טראָפּנס האָבן זיך פֿאַרפּלאָנטערט אינעם געדיכטן בערשטעלע וואָנצעס. ער האָט אַ פֿיר געטאָן מיט דער צונג איבער דער אייבערשטער ליפּ… ס׳איז נישט שווייס און נישט בלוט… וואַסער…

— היי, בירגער זאַק…

דער אויספֿאָרשער פּאָפּאָוו איז געשטאַנען לעבן אים. די גלאָז האָט ער נאָך אַלץ געהאַלטן אין דער האַנט, אָבער קיין וואַסער איז שוין דאָרט נישט געווען.

— ניט שלאָפֿן!..

יאַנקל האָט ווידער דורכגעפֿירט מיט דער דלאָניע איבערן קאָפּ און פּנים. מיט דער פֿײַכטער האַנט זיך אַ רײַב געטאָן אַרום דעם האַלדז. צי האָט ער אײַנגעדרעמלט, צי געחלשט… נאָר פֿאָרט פֿונעם טאַבורעטל נישט אַראָפּגעפֿאַלן. די ערשטע צײַט, בעת די פֿאַרהערן, פֿלעגט ער זיך איבערקערן און בלײַבן ליגן אויפֿן צעמענטענעם דיל. צו מאָל, זיך צעשלאָגן דעם שטערן, די נאָז…

פּאָפּאָוו האָט זיך אָנגעבויגן צו אים, ווי געוואָלט זיך איבערצײַגן, אַז די וואַסער פֿון דער גלאָז האָט ער נישט אומזיסט אויסגעגאָסן יאַנקלען אויפֿן קאָפּ. אַרײַנקוקנדיק אים אין די אויגן, האָט ער אַ פֿרעג געטאָן:

— ווער איז די גערטרודע?

אַ קאַלטער גרויל איז זיך משונה־גיך צעלאָפֿן איבערן לײַב און אַ שלאָג געטאָן אין די שלייפֿן: „פֿון וואַנען ווייסט ער דעם נאָמען?‟

פּאָפּאָוו איז געווען גענוג געניט אין זײַן פֿאַך ער זאָל נישט געווען באַלד באַמערקן, אַז זײַן פֿראַגע האָט געטראָפֿן פּונקט אין ציל אַרײַן. זײַן בליק איז געוואָרן שאַרפֿער און דינער, זיך אַרײַנגעשטאָכן אין יאַנקלס שוואַרצאַפּלען. יאַנקל האָט געפּרוּווט אָפּצופֿירן דעם קאָפּ. ער איז צו שוואַך אויסהאַלטן דעם ווייטיק פֿון עקבערן אים דעם מוח… שוין זשע האָט זיך עס דעם אויספֿאָרשער אײַנגעגעבן?

יענער איז גיך צוגעגאַנגען צום טיש און פֿאַרנומען זײַן אָרט. אײַנגעטונקען די פּען אינעם טינטערל, איז זײַן האַנט געבליבן הענגען אין דער לופֿטן, ווי געוואַרט אַ קאָמאַנדע. יאַנקל האָט טיף אָפּגעאָטעמט, געפּרוּווט אָפּהאַלטן דאָס האַרצקלאַפּעניש. אַזוי פֿלעגט מיט אים שטענדיק געשען אין די קורצע רגעס, איידער די פּען האָט זיך צוגערירט צום ווײַסן בייגעלע פּאַפּיר און אים אַוועקגעטראָגן נאָך זיך — אַן אות נאָך אַן אות, אַ וואָרט נאָך אַ וואָרט — אַ ווירבל. אין די געשטריקטע שורות האָבן זיך פֿאַרווירקלעכט זײַנע געדאַנקען, אָדער פֿאַרקערט, די שורות האָבן אַרויסגעצויגן פֿון זײַן מוח די מחשבֿות, וואָס ער, דער שרײַבער יאַנקל זאַק, איז שוין נישט געווען בכּוח אײַנהאַלטן און טראָגן אין זיך. אַזוי, אַפּנים, איז דער באַשאַפֿער שוין נישט מסוגל געווען מער צו טראָגן אין זיך די וועלט און האָט זיך באַפֿרײַט פֿון איר…

— איך וואַרט, זאַק! — האָט זיך געהערט פֿון יענער זײַט טיש, — ווער איז די גערטרודע, אַ דײַטשקע? פֿון ווען אָן קענסטו זי?.. רעד, שווײַג נישט!…
— זי… גערטרודע… — האָט יאַנקל אָנגעהויבן שטאַמלען. שווייס און פּחד האָבן זיך צונויפֿגעשמאָלצן און גיך צעגאָסן זיך איבער זײַן פּלייצע מיט דינע ריטשקעלעך אַראָפּ צום געזעס… — זי האָט געהייסן גיטעלע…

דער אויספֿאָרשער האָט אים איבערגעשלאָגן:

— דו הייבסט שוין ווידער אָן צו דרייען זיך מיטן תּחת אויף אַן אָל?!
— ניין, בירגער אויספֿאָרשער… איך זאָג דעם אמת. איר ייִדישער נאָמען איז גיטעלע…
— וואָס פֿאַרבינדט דיך מיט דער דײַטשקע גערטרודע? ענטפֿער! — האָט דער אויספֿאָרשער זיך אײַנגעקלאַמערט אין דעם נאָמען, שוין ווי אין אַ פֿאַקט, — דײַנע פֿרײַנדלעך, וואַלטמאַן, מאַווציִער, בריווקין און שטערן האָבן מיט איר אויך געהאַט קאָנטאַקטן?
— ניין… איך האָב זיך מיט איר געטראָפֿן נאָך לאַנג פֿאַר דעם ווי כ׳האָב מיט זיי זיך באַקענט…
— איז עס געווען נאָך פֿאַר דער מלחמה? ווען פּינקטלעך און אויף וועלכער טעריטאָריע? ענטפֿער, זאַק, אָן פֿאָקוסן!

יאָ… טאַקע פֿון די פֿאָקוסן האָט זיך אַלץ אָנגעהויבן…

די ציגײַנערישע צירק־קיביטקע, אַ פֿור מיט אַ געצעלט פֿון אויבן, פֿאַרלאַטעוועט מיט קאָלירפֿולע שטיקלעך שטאָף, איז אַרײַנגעפֿאָרן אין זייער שטעטל מיט רעש און זשום. די קיביטקע האָט באַגלייט אַ הויכער יונגאַטש מיט אַ צעקנייטשטער הוט אויפֿן קאָפּ און אַ גרויס אוירינגל אין רעכטן אויער. אויף דער לינקער באַק איז בײַ אים ווי אויסגעצופּט געוואָרן אַ שטיק פֿלייש. ער האָט געפֿירט אויף אַ קייט דעם בער — אַ מאָגערע חיה, די פֿעל ערטערווײַז אָפּגעריבן, האָט דער בער אומצופֿרידן געברומט און דאָך זיך געהאָרכיק נאָכגעשלעפּט. דער ציגײַנער האָט געשענקט אין אַלע זײַטן אַ ברייטן שמייכל, אָבער צוליב דעם שראַם, האָט דאָס פּנים זײַנס זיך פֿאַרקרימט אין אַ גרימאַסע. פֿונעם אויפֿגעהיצטן עולם איז אַרויס אַ קלאַנג, אַז דאָס האָט זיך צום ציגײַנער צוגעלייגט דער בער.

דער קנאַק, דאָס אייבערשטע פֿון שטייסל פֿון דעם אומדערוואַרטן צירק־אַרײַנפֿאָר איז געווען נישט דער ציגײַנער און אַפֿילו נישט דער בער, נאָר דאָס מיידל, וואָס איז געשטאַנען אויפֿן פֿערדס רוקן, איבערגעדעקט מיט אַ רויט פּליושן קיליעמל אָנשטאָט דעם זאָטל…

יאַנקל האָט איצט דאָס מיידל קלאָר געזען פֿאַר זיך און איז גרייט געווען עס צו באַשרײַבן מיט אַלע פּיטשעווקעס. אַראָפּגעלאָזט די אויגן צום דיל, האָט ער אָנגעהויבן צו פֿירן מיטן אָנווײַז־פֿינגער אין דער געדיכטער פֿײַכטער לופֿט, און זיך אונטערמרוקען מיט די צעטרעשטשעטע ליפּן: „אַ גרינגפֿיסיקע מיט אַ קליין פֿאַרטעכל, וואָס האָט אַן אויסגעהעפֿט בלימל און צוויי גרויסע קעשענעס, האָט דאָס מיידל געטראָגן גרינע אַקסלבענדער איבער אַ קורץ קליידל מיט אַ טוניקל…‟ — יאַנקל האָט שווער אַראָפּגעשלונגען און געמרוקעט ווײַטער: „מיט אַ פֿאַרשנורעוועט מײַלעכל, ווי אַ גראָשעלע די גרייס. אויגן שוואַרצע, סמאַליענדיקע, אין וועלכע עס ברענען בענקשאַפֿט־פֿײַערלעך…‟

— וואָס מוקעסטו דאָרט, ווי אַ בהמה?! — האָט אויסגעשריִען פּאָפּאָוו, — ענטפֿער קלאָר און דײַטלעך אויף די געשטעלטע פֿראַגעס!..

די וואַנדערנדיקע צירק־טרויקע האָט זיך אָפּגעשטעלט אין מיטן דעם מאַרק. דאָרט איז געווען אַ מין פֿרײַ פּלעצל אויפֿן פֿאַל, אויב אין שטעטל וועט זיך אַרײַניאַווען אַ ייִדישער טעאַטער מיט אַ פּאָר פֿאָרשטעלונגען; אָדער פֿאַר די אָרטיקע לצנים, וואָס פֿלעגן אויף פּורים פֿאָרשטעלן דאָ זייער פּורים־שפּיל; אָדער ווי איצט — די ציגײַנערישע צירק־קיביטקע.

דער עולם איז זיך זשעדנע צונויפֿגעלאָפֿן, פֿאַרכאַפּנדיק מיט זיך פֿון שטוב אַ קליין בענקעלע, אַ טאַבורעטל, אַ בענקל. גרויס און קליין האָבן זיך געאײַלט צו זען די מאָדנע שטיק און קונצן, די „פֿאָקוסטן‟ פֿון דער אָנגעפֿאָרענער „כאָפּטע וואַגאַבונדן‟.

דער ציגײַנער מיטן שראַם האָט פֿאַרבעטן דעם עולם אויף זײַן האָצע־קלאָצע ייִדיש: „ווער אַ געשענקע גיט, דעם גאָט פֿון צער באַהיט!‟ פֿון יענער זײַט פּלעצל, וווּ די אָרטיקע יונגאַטשעס האָבן זיך אַרויפֿגעדראַפּעט אויפֿן איינציקן בוים אין מאַרק, ווי אויף אַ גאַליאָרקע, האָט זיך געטראָגן: „באַהיט זאָל מען זײַן פֿון צאַר און פֿון אַ קיניג אויך!‟ — „פֿון אַזאַ בער, נעבעך, קאָן מען אַפֿילו קיין פּעלץ נישט מאַכן!‟ — „און דאָס מיידל איז דאָך אַ וועווריקל מיט נאַקעטע פּולקעס!‟…

און דאָס „וועווריקל‟ האָט פּלוצעם אונטערגעשפּרונגען אויפֿן אָרט, עטלעכע מאָל זיך איבערגעקולקעט אין דער לופֿטן און אָט שטעלט זי זיך שוין אויף די פֿיס, אָבער נישט אויף דער ערד, נאָר אויף די ברייטע און שטײַפֿע אַקסלען פֿונעם יונגן ציגײַנער. יענער הירזשעט אַזש פֿאַר פֿרייד. ער וואַרפֿט דעם מיידל מיטן קורצן קליידל אַ פּאָר שטיינדלעך אין פֿאַרטעכל, פֿון די שטיינדלעך ווערן בלויע בלימעלעך, און די בלימעלעך הייבן זיך אויף אין דער לופֿטן און ווערן מיט אַ מאָל טראָפּנדלעך וואַסער… דער עולם פּאַטשט „בראַוואָ‟, נאָר דעם ציגײַנער איז עס ווייניק. ער כאַפּט, נעבעך, אָן דאָס מיידל פֿאַר די קנעכלעך און גיט זי אַ שלײַדער גלײַך אין די אונטערגעשטעלטע אייבערשטע לאַפּעס פֿונעם בער. דער עולם ווערט פֿאַרציטערט. אַ פֿאַרחלשטער ווײַבערישער געשרײ רײַסט זיך אַרויס פֿונעם עולמס טראַכט: „ראַטעוועט אַ ייִדישע יתומה!‟…

— גראַזשדאַנין [3] זאַק! — שנײַדט זיך אַרײַן אין יאַנקלס פֿאַרנעפּלטער ניט־דאָיִקייט אַ פֿרעמדע שטים. דער אויספֿאָרשער הערט אויף צו פֿאַרשרײַבן. ער פֿאַרזשמורעט כיטרע איין אויג און רופֿט זיך אָן: — איצט פֿאַרשטיי איך שוין, וווּהין די פֿירסט…
— וווּהין?.. — האָט יאַנקל פֿאַרלוירן געפֿרעגט און זיך באַלד געכאַפּט, אַז ער טאָר דאָ ניט שטעלן קיין פֿראַגעס.

דער אויספֿאָרשער האָט עס אָבער ווי נישט באַמערקט. אין זײַן קאָפּ האָט זיך עפּעס געדרייט און אויסגעדרייט אַ נײַער „אומבאַשטרײַטלעכער באַווײַז‟. די צוויי ווערטער איז יאַנקלען שוין נישט איין מאָל אויסגעקומען פֿון אים הערן, און יעדעס מאָל בשעת דער אויספֿאָרשער פּאָפּאָוו פֿלעגט זיי אַרויסברענגען, האָט זײַן גרוי געזיכט אויפֿגעלויכטן פֿון אַ געבענטשטער שײַן…

— די האָסט ספּעציעל צוגעטראַכט די גאַנצע מעשׂה מיטן צירק, — זײַנען די ווערטער געפֿאַלן אויפֿן דיל, ווי האָגל אויף אַ ברוק, — אַז דער בער זאָל סוף־כּל־סוף צערײַסן די דײַטשקע אויף שטיקער, כּדי דו זאָלסט זיך קאָנען אַרויסדרייען פֿון זאָגן וועגן איר דעם גאַנצן אמת! אַזוי?! ענטפֿער!

אַזאַ קער פֿונעם סוזשעט וואָלט דעם שרײַבער זאַק קיין מאָל נישט אײַנגעפֿאַלן, אַפֿילו אין קיין בייזן חלום נישט. בפֿרט, אַז דער בער איז דאָך קיין אמתער בער נישט געווען. ס׳האָט זיך גיך אַנטדעקט, אַז ס׳איז געווען אַן אַנדער ציגײַנער, וואָס האָט זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ בער…

— אַהאַ! — האָט שיִער נישט אויסגעזונגען דער אויספֿאָרשער, — איז עס געווען אַ גאַנצע גרופּע דײַטשישע דיווערסאַנטן!
— איך ווייס נישט… כ׳האָב קיינעם פֿון זיי נישט געקענט, אַ חוץ גיטעלען…
— גיטעלע־שמיטעלע… דערצייל, זאַק, גענוי וואָס דו ווייסט וועגן דער דײַטשקע גערטרודע…

2
יאַנקל זאַק איז געלעגן אויפֿן אײַזערנעם בעטל אין טורמע־קאַמער און געקוועטשט די האַרטע ברעטער מיט די זײַטן, באַמיִענדיק זיך אײַנשלאָפֿן. דאָס קליינע פֿאַרגראַטעוועטע פֿענצערל, כּמעט אונטער דער סטעליע, האָט אים צו וויסן געגעבן, אַז פֿון יענער זײַט איז אַ ליכטיקע לבֿנה־נאַכט. זײַן מאַמע, עליה־השלום, פֿלעגט אין אַזעלכע נעכט זיפֿצן: די לבֿנה פֿאַרגייט קיין מאָל ניט. די לבֿנה לעשט זיך אויס ווי אַ זקנה. אײַ, ווי די לבֿנה קען מקנא זײַן דער זון! יענע גייט אויף און פֿאַרגייט אַזוי שאַרלעך־רויט. אַזוי בלוטיק־פֿאַרביק… יאַנקל איז איצט מקנא געווען אַ פֿליג אויף דער פֿרײַ. עטלעכע צענדליק טריט טיילן אים אָפּ פֿון דער שטוב, וווּ עס וואַרטן אויף אים זײַנע טײַערסטע צוויי נפֿשות, זײַן פֿרוי אסתּרקע און בלימעלע, זייער קליין טעכטערל. וואָס וועט זײַן מיט זיי? אין דעם ווײַטן קישלאַק, אין אוזבעקיסטאַן, האָט ער באַגעגנט אַ פֿרוי, וואָס איר מאַן איז אַרעסטירט געוואָרן אין 1937 ווי אַ „שׂונא פֿון פֿאָלק‟. שפּעטער האָט מען זי מיט צוויי קליינע קינדער אויך פֿאַרנומען און אַרויסגעשיקט. די קינדער זײַנע געשטאָרבן פֿאַר הונגער, און זי האַלט אין איין וואַרטן כאָטש אַ ידיעה פֿונעם מאַן…

די אַלע טעג און נעכט בשעת די פֿאַרהערן האָט יאַנקל נישט געקאָנט נעמען אין טאָלק אַרײַן, וואָס ווילן זיי פֿון אים? וואָס פֿאַר אַ „קרימינעלע פֿאַרברעכנס‟ איז ער באַגאַנגען?… יאָ, ער פֿלעגט שיקן זײַנע אַרטיקלען קיין מאָסקווע, צו איציק פֿעפֿערן. איז עס אַ קרימינעלע פֿאַרברעכונג צו שרײַבן, ווי ענטוזיאַסטיש עס אַרבעטן די „שלאָגלערישע ייִדישע בריגאַדעס‟ אויף די בוימוואָל־פֿעלדער?! „אַלץ פֿאַרן פֿראָנט! אַלץ פֿאַרן זיג!‟ — יעדער אַרטיקל זײַנער פֿלעגט זיך פֿאַרענדיקן מיט אָט די ווערטער.

נישט באַלד האָט יאַנקל פֿאַרשטאַנען, אַז פֿון דעם „פֿינפֿטל ייִדן‟ — אַזוי האָבן די צוויי אויספֿאָרשערס, פּאָפּאָוו און סמירנאָוו, גערופֿן די אַרעסטירטע פֿינעף ייִדישע שרײַבערס, — האָט מען אים, יאַנקל זאַק, אַרעסטירט דעם ערשטן. פֿון אים האָט זיך דער „ענין נומ׳ 5390‟ אָנגעהויבן… יאָ, די אויספֿאָרשערס האָבן גוט געקענט די מלאָכה, באַזונדערס פּאָפּאָוו. אַ גרויסער בריהק… עס ערשטע שלאָגט ער ביז בלוט און פֿאַרלירן דעם באַוווּסטזײַן, און דערנאָך רייניקט ער זיך פֿלײַסיק אויס די נעגל מיט זײַן פֿעדערמעסערל… יאַנקל האָט גערעדט. דערציילט אַלץ, וואָס בײַ פּאָפּאָוון האָט עס געהייסן, „געזאַמלטע ווערק…‟

די געדאַנקען האָבן זיך געפּלאָנטערט. דער שפּליטער לבֿנה־שײַן האָט אַרײַנגעבראַכט אין דער קלעפּיקער פֿײַכטקייט אין קאַמער אַ פֿאַרגעסן געפֿיל… נישט אומזיסט זאָגט מען דאָך, אַז אַ דרעמל איז אַ גנבֿ. יאַנקל האָט זיך הײַנט אַרײַנגעכאַפּט מיט זײַן פֿאַרפּײַניקטן דרעמל… גערטרודע… גיטעלע — זײַן ערשטע ליבע. ער האָט עס דערפֿילט גלײַך נאָך איר גראַצירנדיקן אַרײַנפֿאָר אין שטעטל. זײַן ייִנגלש האַרץ האָט זיך געריסן אַנטקעגן איר יעדער באַוועגונג. ער האָט געזען נאָר זי, און כאָטש אַרום איז געשטאַנען אַ רעש און פּילדער, האָט ער געהערט דעם שאָרך פֿון איר טוניקל… ממש ווי דער יונגער אַרנאָלד אין שאָמערס ראָמאַן, וואָס זײַן מאַמע האָט געלייענט.

דערנאָך איז געווען די נאַכט. די לבֿנה האָט אים געפֿירט און געבראַכט צו דער קיביטקע אין טאָל, וווּ זי און די צוויי צירק־לײַט האָבן גענעכטיקט. דער קליינער שײַטער האָט אויסגעשיילט פֿון דעם פֿינצטערניש צוויי מענערישע פֿיגורן. דערזען יאַנקלען צוגיין צום שײַטער, האָט איינער פֿון זיי אַ רוף געטאָן: „גערטרודע…‟ — און דאָס מיידל האָט זיך גלײַך אָפּגערופֿן, אַרויסקוקנדיק פֿון דער קיביטקע…

זי האָט אים אָנגענומען פֿאַר דער האַנט און אַ שלעפּ געטאָן נאָך זיך.

— קום, וועלן מיר זיך אומקערן אין גן־עדן!

ער האָט זיך נאָכגעגעבן, ווי פֿאַרכּישופֿט, געלאָפֿן נאָך דעם גרינגפֿיסיק מיידל. ער וואָלט נאָך איר נישט בלויז געלאָפֿן, נאָר געפֿלויגן צו די שטערן, אַבי זי זאָל אים אַזוי האַלטן, און ער וועט זיך צוהערן צו איר אָטעם. די לבֿנה־שײַן האָט אָנגעמאָלט אין דער נאַכט אַ סטויג פֿון פֿריש־אָנגעקאָסיעטע גרעזער. זייער דופֿטיקער ריח האָט געשלאָגן אין פּנים אַרײַן, געמאַכט בגילופֿינדיק. זיי זײַנען אויפֿן סטויג געפֿאַלן, זיך אַרײַנגעוואָרפֿן ווי אין אַ פּינענדיקע פּאַרעווע ים־כוואַליע.

דער בחור האָט זיך דערמאָנט אין עפּעס. אַרײַנגעקראָכן אין דער קעשענע פֿון זײַן רעקל, האָט ער אַרויסגעשלעפּט אַ פּוטער־בולקע, איבערגעשיט מיט מעלעץ. די מאַמע האָט אים אַהין די בולקע אַרײַנגעשטופּט שוין בײַ דער שוועל — „נעם, בײַ נאַכט גלוסט זיך אַ ביסן…‟

— עס, גערטרודע, — האָט ער אויסגעשטרעקט צו איר די האַנט און צוגעגעבן: — דערקוויק זיך דאָס האַרץ.

זי האָט דאָס געבעקס צוגעטראָגן צום פּנים. אײַנגעאָטעמט מיט פֿאַרמאַכטע אויגן. ער האָט קוים דערהערט ווי זי שעפּטשעט: „גאָט מײַנער, עס שמעקט מיט היים… מיט מײַן מאַמעס הענט…‟ — זי האָט אים אַרומגעכאַפּט און אָנגעהויבן קושן. ער האָט זיך געצויגן מיט די ליפּן אַנטקעגן און זיך אומגעלומפּערט אָנגעשטויסן אָט אין אַ ברעם, אָט אין אַן אויער, אין אַ באַק… אַ גרעזעלע האָט אים געקיצלט די נאָז… יאַנקל האָט זיך ווידער דערמאָנט אין די ווערטער פֿון שאָמערס ראָמאַן: „זי, איזאַבעלע, האָט אים געלערנט זיך קושן, ווי אונדזער פֿאָטער יעקבֿ האָט זיך געקושט מיט דער מוטער רחל…‟

— גערטרודע, — האָט ער דערהערט זײַן הייזעריק קול, — גערטרודע…
— רוף מיך נישט אַזוי… מײַן ייִדישער נאָמען איז גיטעלע.

זי האָט אַראָפּגעשלעפּט פֿון אים דאָס רעקל און צעשפּיליעט דאָס העמד. איצט האָט נאָר דער טלית־קטן פֿאַרדעקט זײַן לײַב, אָבער די היץ האָט זיך דורכגעשלאָגן דורך דעם שטאָף אויך. ער האָט דערפֿילט, אַז זײַנע הענט הערן אים אויף צו פֿאָלגן. זיי זײַנען געוואָרן מענעריש שטײַף און פֿעסט, אַרומכאַפּנדיק דעם צאַפּלדיקן מיידלשן קערפּער. און דאָך האָט זי זיך אַרויסגעריסן פֿון זײַנע אָרעמס. איבערגעקערט אים אויף דער פּלייצע, איז זי אויף אים אַרויף. איר קאָפּ האָט פֿאַרשטעלט פֿון אים די לבֿנה, ווי ס׳וואָלט פּלוצעם געשען אַ לקוי־לבֿנה, אָבער נישט אין גאַנצן זי פֿאַרטונקלט… אַ יונגער מולד האָט ווי אַ זילבערדיקע קרוין באַדעקט איר קאָפּ און זיך לײַכט געשיפֿלט — אַראָפּ און אַרויף, אַראָפּ און אַרויף…

יאַנקל זאַק האָט זיך שווער איבערגעדרייט פֿון איין זײַט אויף דער צווייטער, ווי געלאָזט דעם אָנגעקוועטשטן אַקסל אַ ביסל אָפּגיין פֿון די האַרטע ברעטער. פֿון דער וואַנט האָט געצויגן מיט ניליע. ס׳איז אים מיט אַ מאָל קאַלט געוואָרן, הגם דאָס גאַנצע לײַב האָט געברענט און גענאָגט. ס׳האָט אים איצט אויסגעפֿעלט נאָר קראַנק צו ווערן. דער טראַסק אין די אויער האָט זיך פּאַמעלעך אײַנגעשטילט, און דורך אים, ווי אין אַ טעלעפֿאָן־טרײַבל, האָט זיך דערהערט אַן אומעטיק לידל:

די לבֿנה מיט די שטערן
האָבן אונדז געטאָן צו הערן,
ווען מיר האָבן זיך ביידע פֿאַרליבט…

דאָס האָט גיטעלע געזונגען. זיי זײַנען געלעגן, נאַזנדיק, אויפֿן סטויג אין מיטן טאָל. ס׳וואָלט געפּאַסט, אַז דער אויסגעשטערנטער הימל זאָל זײַן פֿאַר זיי אַ ריזיקער צירק־קופּאָל. יאַנקל און גיטעלע וועלן זיך האַלטן בײַ די הענט און פֿליִען פֿון איין שטערנדל צו אַן אַנדער שטערנדל… יאַנקל האָט זיך לײַכט אונטערגעהויבן. נישט אָפּרײַסנדיק זײַן בליק פֿון גיטעלען האָט ער געזאָגט:

— דו ווייסט… אַזוינס איז מיט מיר געשען צום ערשטן מאָל… — ער האָט זיך געאײַלט איר דאָס צו זאָגן, הגם געפֿילט ווי דאָס פּנים זײַנס באַדעקט זיך מיט רויטע ברענענדיקע פֿלעקן. — כ׳האָב געלייענט אין אַ בוך, אַז ווען צוויי געליבטע טרינקען פֿון איין עמער וואַסער, ווערט דאָס וואַסער זיסער. עס איז געבענטשט וואַסער. און אַז מע גיסט עס אויס אויף דער ערד, ווערט די ערד באַפֿרוכפּערט. און אַלע געוויקסן, וואָס שפּראָצן אַרויס פֿון איר, זײַנען דופֿטיקע, ווײַל זיי האָבן דעם גערוך פֿון ליבע…
— שיינע ווערטער… — האָט אים צו זיך צוגעדריקט גיטעלע און אַ קוש געטאָן אין די ליפּן, — אין די ביכער קלינגט עס שיין, נאָר אין לעבן…
— איז לאָמיר אונדזער לעבן מאַכן שענער ווי עס ווערט באַשריבן אין די ביכער. לאָמיר חתונה האָבן און זיך באַזעצן אין אונדזער שטעטל… מײַן מאַמע וועט נישט זײַן קעגן…

דאָס מיידל האָט געשוויגן; צי אַרומגעטראַכט דעם בחורס אומדערוואַרטן פֿאָרלייג, צי געזוכט פּאַסיקע ווערטער אים צו ענטפֿערן. די לבֿנה האָט אויך געשוויגן און געוואַרט.

— נעם אַ ווערעמל… — האָט זיך סוף־כּל־סוף דערהערט דאָס שטילע מיידלשע קול, — עס לעבט, עס קריכט אין דער פֿינצטערניש צענדליקער יאָרן. און גאָרנישט. עס מיינט אויך, אַז סע לעבט. און אָט אַ שמעטערלינג, עס האָפּקעט אַרום אַזאַ זוניקס פֿון בלום צו בלום. און וווּ עס הו־האַוועט אַזוי פֿריילעך מיט די צאַרטע סאַמעטענע פֿליגעלעך און לעבט בסך־הכּל אָפּ איין מעת־לעת. איך וויל זיך זײַן אַ שמעטערלינג און פֿליִען פֿון שטעטל צו שטעטל… טו אַ טראַכט — אַזוי פֿיל אומעטיקע און טרויעריקע שטעטלעך זײַנען פֿאַראַן בײַ אונדז. איז דאָך אַ מיצווה צו ברענגען זיי אַ ביסעלע פֿרייד…

יאַנקל האָט זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון דעם פֿאַרזשאַווערטן גרילצעניש. די קאַמער־טיר האָט זיך שווער נאָכגעגעבן און עס האָט זיך דערהערט דעם וואַכמאַנס אויסגעשריי: „אַרעסטירטער זאַק — צום פֿאַרהער!‟

פֿונעם „דײַטשישן סליד‟, אין וועלכן עס האָט זיך געהאַט אָנגעכאַפּט דער אויספֿאָרשער פּאָפּאָוו, האָט זיך אויסגעלאָזט אַ רויך. אַוודאי, וואָלט ער געקאָנט אַרויסקוועטשן פֿון דעם „פּלאַפּלער זאַק‟ אַלע באַווײַזן סײַ וועגן זײַנע פּערזענלעכע פֿאַרבינדונגען מיט דער דײַטשקע גערטרודע און סײַ וועגן איר „צירק־טעטיקייט‟… ער האָט וועגן דעם אַלעמען דערציילט זײַן קאָלעגע, דעם אויספֿאָרשער סמירנאָוו, אָבער יענער האָט אים אָנגעהויבן אָפּרעדן:

— צוליב וואָס דאַרפֿן מיר דעם קאָפּדרייעניש. די באַווײַזן פֿון דעם „פֿינפֿטל ייִדן‟ איז איבערגענוג מע זאָל זיי אַלע צוזאַמען פֿאַרמישפּטן בסך־הכּל אויף פֿופֿציק יאָר…

פּאָפּאָוו האָט נאָכגעגעבן. מעגלעך, אַז שפּעטער האָט עס אים באַנג געטאָן — ס׳וואָלט, געוויס, געקאָנט זײַן אַ באַרימטער געריכט־פּראָצעס. צוריק גערעדט, האָט אים זײַן ווײַטערדיקע איבערגעגעבענע אַרבעט דערמעגלעכט צו מאַכן אַ שיינע קאַריערע אין די זיכערהייט־אָרגאַנען.

יאַנקל זאַק נאָכן אָפּשמאַכן אין די „גולאַג‟־לאַגערן זיבן יאָר, האָט זיך אומגעקערט אַהיים. ער האָט ווײַטער געאַרבעט ווי אַ שרײַבער אין אַ צײַטונג, אָבער געשריבן שוין נאָר אויף מאָלדאַוויש; איצט האָט ער געשריבן אין זײַנע אַרטיקלען וועגן דער ענטוזיאַסטישער אַרבעט פֿון די „שלאָגלערישע קאָלווירט־בריגאַדעס‟ אויף די פֿעלדער און אין ווײַנגערטנער פֿון דער זוניקער סאָוועטישער מאָלדאַוויע. צי האָט ער זיך אַ מאָל דערמאָנט אין יענעם שוואַרץ־חנעוודיקן גרינגפֿיסיקן מיידל גיטעלע? צי אפֿשר פֿאַרקערט, געוואָלט אַלץ פֿאַרגעסן, אַרויסוואַרפֿן פֿונעם אָנגעפּלאָגטן זכּרון, אַז אַפֿילו אין אַ דרעמל זיך מער נישט אַרויסכאַפּן מיט אַ וואָרט.

און דאָך, אין אַ האַרבסטיקן שיינעם טאָג, בעת איינער פֿון זײַנע אַרבעטס־רײַזעס נאָך אַן אַקטועלן מאַטעריאַל „אין קאַמף פֿאַר דעם גערעטעניש‟, האָט יאַנקל אין אַ דאָרף זיך אָנגעשטויסן אין אַ פּויער, וואָס האָט אים עמעצן דערמאָנט. אין די אויגן האָט זיך געוואָרפֿן אַ טיפֿער שראַם אויף דער לינקער באַק. זייערע בליקן האָבן זיך אָנגעטראָפּן, און ווי עס פֿירט זיך אין די דערפֿער, האָט יענער זיך מיט יאַנקלען באַגריסט און דערבײַ זיך צעשמייכלט. דער פֿאַרקריפּלטער שמייכל האָט ווי אַ בליץ געטאָן, אַרויסרײַסנדיק פֿון אַ ווײַטער פֿינצטערער נאַכט אַ סטויג פֿון פֿריש אָנגעקאָסיעטע גרעזער אין מיטן דעם טאָל…

דער פּויער איז טאַקע געווען יענער ציגײַנער מיטן „בער‟ אויף דער קייט, וואָס האָבן באַגלייט די צירק־קיביטקע. זײַן מעשׂה איז נישט געווען קיין לאַנגע. אפֿשר האָט ער זי אויך געוואָלט פֿאַרגעסן, נאָר דער שרײַבער פֿון דער גרויסער שטאָט האָט פֿאָרט געוואָלט וויסן, וואָס איז געשען מיט דעם ייִדישן מיידל. ס׳איז אַלץ געשען אין די ערשטע מלחמה־טעג. זיי, זאַלבע דריט, צוזאַמען מיט זייער קיביטקע, האָבן זיך געדאַרפֿט אַריבערפּעקלען אויפֿן פּאַראָם איבערן טײַך נעסטער אויפֿן אַנדערן ברעג. עס ערשטע האָט זיך דערהערט אַ זשום, דערנאָך איז אָנגעפֿלויגן דער עראָפּלאַן און האָט אָראָפּגעוואָרפֿן אַ באָמבע. ס׳האָט דעם פּאַראָם אונטערגעוואָרפֿן, ווי אַ שטיק האָלץ… דווקא אים האָט דאָס מזל צוגעשפּילט. ער איז געבליבן לעבן. מע זאָגט דאָך, אַז ווען מע שפּײַט דעם ציגײַנער אין פּנים, טענהט ער — עס רעגנט!..

אין די אָנהייב זיבעציקער איז יאַנקל זאַק עולה געווען מיט זײַן משפּחה קיין ישׂראל. אין זײַן בוך זכרונות האָט ער אָנגעשריבן: „גוט וואָלט געווען, ווען מע קען דאָס לעבן איבערניצעווען ווי אַ מלבוש מיטן צעריסענעם אַראָפּ און מיטן גאַנצן אַרויף… אַלע פֿאַרגייען מיר אין פֿלאַמען. אַ גרעסער פֿלעמל, אַ קלענער פֿלעמל. אַלץ איינס ברענט מען אויס. און ווי דאָס מזל שפּילט צו — נאָך איינעם בלײַבט אַ הרודעלע אַש, און נאָכן צווייטן — אַ פּאָר פֿונקען אין אַ הרודעלע אַש.‟

[1] „עמגעבע‟־הויז (רוס.) — מיניסטעריום פֿון מלוכישער זיכערהייט. שפּעטער “קאַגעבע”
[2] קישלאַק — אוזבעקיש דערפֿל
[3] גראַזשדאַנין (רוס.) — בירגער. אָפֿיציעלע ווענדונג צו אַ מאַנספּאַרשוין

יוני 2019, ברוקלין, ניו־יאָרק