„איך בין ניט מסכּים‟

ניקאָלײַ באָראָדולין

מיט ניקאָלײַ אָלניאַנסקין פֿון שװעדן האָב איך זיך באַקענט װירטועל, צוליב זײַן גװאַלדיקער טעטיקײט אין געביט פֿון אַרױסגעבן ייִדישע קינדער־ביכער. איך בין געװען ממש פֿאַרכּישופֿט פֿון זײַנע צוציִענדיקע, מאָדערנע ביכעלעך, און כ׳האָב געװאָלט װיסן מער װעגן מײַן שװעדישן חבֿר. האָב איך אים פֿאַרבעטן צו אַ טרעפֿונג אין מײַן װירטועלן קלאַס „מיט ייִדיש איבער דער װעלט‟. ניקאָלײַ האָט תּיכּף מסכּים געװען און אָט איז אונדזער שמועס:

טײַערער ניקאָלײַ, דערצײל, װי אַזױ דו ביסט געקומען צו ייִדיש?

איך האָב זיך דערוווּסט וועגן ייִדיש טאַקע צופֿעליק. איך בין אַ לערער. איך לערן געזעלשאַפֿט און רעליגיע אין אַ גימנאַזיע. װען איך האָב כּמעט געענדיקט מײַן לערנען אין אוניװערסיטעט, האָב איך געװױנט אין אַ דירה פֿון אַ סטודענטן־אינטערנאַט. ס׳איז דאָ אַ כּלל אין שװעדן: דו קענסט ניט װױנען אין אַזאַ דירה, אױב דו ביסט ניט קײן סטודענט. װי איך האָב געהאַט געזאָגט, האָב איך כּמעט פֿאַרענדיקט מײַן לערנען און שױן געהאַט אַ פֿאַרזיכערטע שטעלע, אָבער געדאַרפֿט זיך װײַטער לערנען, כּדי צו װױנען אין דער דירה. מײַן פֿרױ, אידאַ אָלניאַנסקי, האָט מיר געזאָגט, אַז מען עפֿנט אַ ייִדיש־קורס אינעם אוניװערסיטעט אין לונד. דעם קורס האָט מען געפֿירט אין אָװנט און דער לערער, שלמה שולמאַן, איז ניט געװען פֿון דער אַקאַדעמישער סבֿיבֿה. ער האָט אונדז געזאָגט, אַז ייִדיש איז ניט קײן אַקאַדעמישע שפּראַך, און מיר װעלן ניט ניצן קײן אַקאַדעמישע פּובליקאַציעס אױף ייִדיש. מיר װעלן רעדן אויף דער שפּראַך. האָב איך געטראַכט: פֿאַר װאָס ניט? און כ׳האָב עס דאָך געטאָן נאָר, כּדי צו בלײַבן װױנען אין מײַן דירה.

דאָס איז געװען זײער מאָדנע, װײַל איך בין ניט קײן מומחה אין שפּראַכן. עס קומט מיר שװער אָן צו לערנען זיך אַ נײַ לשון. איך האָב זיך געלערנט פֿראַנצייזיש במשך פֿון 7 יאָר און קען קױם דרײַ װערטער. אָבער לערנען זיך ייִדיש איז געװען גרינג פֿאַר מיר.

איך בין אַ גר צוליב מײַן װײַב. איך האָב אױך גענומען איר פֿאַמיליע־נאָמען נאָך דער חתונה. איך װײס ניט, פֿאַר װאָס צו לערנען זיך ייִדיש איז מיר געװען אַזױ גרינג. אין דער זעלבער צײַט דאַרף איך זיך מודה זײַן, אַז איך האָב געאַרבעט מיט ייִדיש אַ סך מער, װי מיט די אַנדערע שפּראַכן. איך האָב אַלע מאָל געשריבן, איבערגעזעצט, גערעדט… אַפֿילו אַז ס׳איז געװען ניט גוט, איז עס דאָך געװען אַ דערפֿאַרונג. איך האָב געשריבן פּאָעזיע און זי אַרױסגעגעבן. ס׳איז ניט געװען אַזױ אײַ־אײַ־אײַ, אָבער ס׳האָט מיר געהאָלפֿן.

װי אַזױ ביסטו געקומען צום ייִדישן מעטאַל־ראָק?

איך בין אַ טוער, און װען איך טו עפּעס, דאַרף עס זײַן זײער ערנסט. איך מוז ניצן מײַנע קענטענישן, ניט סתּם לערנען זיך. איך שפּיל גיטאַרע און מײַן װײַב איטקע איז אַ זינגערין. האָט זי מיך אַמאָל געפֿרעגט: „אפֿשר קענען מיר טאָן עפּעס מיט ייִדיש און מוזיק?‟. איך בין אַ גרויסער אָנהענגער פֿון „העװי־מעטאַל‟. האָבן מיר באַשלאָסן צו שאַפֿן אַ ייִדישע מעטאַל־ראָק־גרופּע. געזאָגט און געטאָן. אונדזער ערשט קאָמפּאַקטל הײסט „אַז אַ פֿױגל און אַ גולם טאַנצן‟.

אַ סך ייִדישיסטן האָבן זיך געװוּנדערט און אונדז געפֿרעגט, פֿאַר װאָס מיר פֿאַרנעמען זיך מיט מעטאַל־ראָק־מוזיק? זײ שפּילן דאָך קלעזמער־מוזיק. און די מעטאַל־ראָק־מוזיקערס האָבן געפֿרעגט: פֿאַר װאָס שפּילט איר מעטאַל אױף ייִדיש? דאָס איז זײער מאָדנע. אָבער װען מיר זײַנען אויפֿגעטראָטן מיט קאָנצערטן, איז עס געװאָרן גאַנץ פּאָפּולער. מיר האָבן ניט סתּם געשפּילט מעטאַל־ראָק, נאָר געמישט אים מיט אַנדערע מינים מוזיק, עקספּערימענטירט. מיר האָבן איבערגעזעצט עטלעכע ראָק־קאָמפּאָזיציעס אױף ייִדיש, װי למשל House of a rising sun. מיר האָבן אַרײַנגעמישט קלעזמער מוזיק אין די לידער פֿון Iron Maiden. דאָס איז געװען אַ קורצער פּראָיעקט. מיר זײַנען מער ניט אַקטיװ און האָבן כּמעט אױפֿגעהערט שפּילן מעטאַל־ראָק.

װאָס האָט דיך אינספּירירט זיך פֿאַרנעמען מיטן אַרױסגעבן די פּובליקאַציעס אױף ייִדיש?

מיר האָבן באַשלאָסן אַרױסצוגעבן דעם זשורנאַל אױף ייִדיש און דאָס איז געװען אַ שװערער פּראָצעס, װײַל לונד, װוּ מיר װױנען, פֿאַרמאָגט ניט קײן סך ייִדן. מיר האָבן געמײנט, אַז מיט אַזאַ פּראָיעקט װעט מען קענען שאַפֿן אַ נאַטירלעכע אַטמאָספֿער פֿאַר די מענטשן, וואָס ווילן זיך טרעפֿן און רעדן ייִדיש. בשעתן אַרבעטן מיט ייִדיש, וועלן מיר אויך אַנטװיקלען אונדזער אייגענעם ייִדיש. מיר האָבן אָנגערופֿן דעם זשורנאַל „דאָס בלעטעלע‟. מיר האָבן געװאָלט אָפּשפּיגלען אױף די זײַטלעך פֿונעם זשורנאַל די טעמעס, װאָס מיר האָבן ליב אַלײן; דערפֿאַר האָבן מיר דאָרט געשריבן װעגן די הײַנטצײַטיקע נײַעס אין דער װעלט פֿון מאָדערנער קולטור און געזעלשאַפֿט. מיר האָבן דערצײלט װעגן פּאָפּולערע שטערן פֿון קינאָ, מוזיק און טעלעװיזיע־פּראָגראַמען, װעגן נײַע ביכער און מחברים, און אַזױ װײַטער. ס׳איז ניט געװען אַ זשורנאַל װעגן ייִדיש אָדער ייִדישער ליטעראַטור. אַזעלכע זשורנאַלן זײַנען פֿאַראַן אױף דער װעלט. אין אונדזער זשורנאַל האָבן מיר געדרוקט מאַטעריאַלן װעגן װעלטלעכע פּאָפּולערע הײַנטצײַטיקע ענינים. אַ סך פֿון זײ האָבן צו טאָן מיט דער פּאָפּ־קולטור פֿאַר יוגנט. מיר אַליין זײַנען געװען אָנהײבערס אין דער שפּראַך און האָבן דאָס גוט פֿאַרשטאַנען. ניט אַלץ איז געװען געראָטן אינעם זשורנאַל. מע מײנט, אַז נאָר די מומחים אין געביט פֿון דער קולטור קענען שאַפֿן אָט די קולטור, אָבער איך בין ניט מסכּים מיט דעם. איך מײן, אַז יעדער קען צוגעבן, כאָטש אַ ביסל צו דער אַנטװיקלונג פֿון דער קולטור. מיר האָבן געקראָגן אַ שלל מיט קריטיק פֿון עטאַבלירטע ייִדישיסטן, און איך בין ניט געװען מסכּים מיט אַ סך פֿון זײערע אַרגומענטן, װײַל איך שרײַב, שפּיל, זינג — איך טו װאָס איך װיל, און איך האָב דאָס געטאָן אױף ייִדיש.

אונדזער בעסטסעלער ביז אַהער איז דאָס קינדער־ביכל „הינטערן גאַרדין: אין אַ ייִדישער הײם‟. מיר האָבן פֿאַרקױפֿט 700 עקזעמפּלאַרן. איצט דרוקן מיר נאָך עטלעכע הונדערט עקזעמפּלאַרן פֿונעם ביכל. אייניקע ייִדישיסטן האָבן נאָך אַ מאָל קרום געקוקט אױפֿן פּראָיעקט און געטענהט, אַז דאָס איז ניט קײן עכטער אידיאָמאַטישער ייִדיש. איך האָב זײ געענטפֿערט װי איך ענטפֿער תּמיד: איך האָב געשריבן און געדרוקט נײַע ביכער, ניט בלויז פֿאַר קינדער, נאָר אױך פֿאַר דערװאַקסענע. איך האָב אָנגעשריבן אַ ראָמאַן „דער לונדער װוּנדער‟, װאָס שילדערט דאָס ייִדישע לעבן אין מײַן הײמשטאָט לונד אין סוף 19טן יאָרהונדערט. ס׳איז אַ היסטאָרישער ראָמאַן, װאָס פֿאַרנעמט זיך אױך מיט דער ייִדישער מיטאָלאָגיע: דיבוקים, אַ גולם און אַנדערע פֿאַנטאַסטישע באַשעפֿענישן. איך האָב אָנגעשריבן אַן אַרטיקל אין „פֿאָרװערטס‟, װוּ איך האָב פֿאַרבעטן אַלע די, װאָס שרײַבן אױף ייִדיש, שיקן אונדז זײערע װערק און מיר װעלן זײ אָפּדרוקן. אַ לעבעדיקע ליטעראַטור נײטיקט זיך ניט בלויז אין דערפֿאַרענע שרײַבערס, נאָר אױך אין גראַפֿאָמאַנען; אַבי די גראַפֿאָמאַנען זאָלן נישט דערשטיקן די עכטע מחברים.

איך בין זײער שטאָלץ און צופֿרידן, אַז קאָבי װײַצנער (אַ פֿעיִקער זשורנאַליסט און שרײַבער, װאָס איז פּלוצעם געשטאָרבן אין װאַרשע אין 2018) האָט יאָ געענטפֿערט אױף מײַן בקשה און אונדז צוגעשיקט עטלעכע װערק זײַנע. מיר האָבן אַרױסגעגעבן דאָס װוּנדערלעכע מעשׂהלע זײַנס, װאָס איז פֿריִער געװען אַן אַנימאַציע־פֿילם „דער גליקלעכער מענטש‟. איך האָב אָנגעשטעלט אַ קינסטלערין, לינדאַ סיװערט, צו שאַפֿן נײַע אילוסטראַציעס צום בוך. שפּעטער האָבן מיר פֿאַרעפֿנטלעכט נאָך אַ בוך פֿון קאָבי, װאָס הײסט, „דער תּלמיד־חכם און דער גנבֿ‟, מיט אילוסטראַציעס פֿון עמאַ אולאַוסאָן.

קענסט דערצײלן װעגן דעם נײַעם בשותּפֿותדיקן פּראָיעקט מיט צװײ ייִדישע פּאָעטן פֿון ישׂראל, װעלװל טשערנין און מיכאל פֿעלזענבאַום, װעגן זײער זשורנאַל „ייִדישלאַנד‟?

איך האָב פֿריִער געהאַט געאַרבעט מיט מיכאל פֿעלזענבאַומען אױף עטלעכע איבערזעצונגען, װאָס איך האָב געמאַכט פֿאַרן שװעדישן פֿאַרלאַג. איר װײסט דאָך, אַז ייִדיש איז אַן אָפֿיציעלע מינאָריטעט־שפּראַך דאָ אין שװעדן און דערפֿאַר דאַרף מען מאַכן אַ צאָל איבערזעצונגען אױף ייִדיש. איז װען איך האָב געאַרבעט מיט פֿעלזענבאַומען אױף די איבערזעצונגען, האָט ער מיר דערצײלט װעגן זײַן און װעלװל טשערנינס געדאַנק צו גרינדן דעם שפּאָגל־נײַעם זשורנאַל „ייִדישלאַנד‟. זײ האָבן מיר פֿאָרגעלײגט צו װערן אַ פֿאַרלעגער און אַ פֿאַרשפּרײטער פֿונעם זשורנאַל אין שװעדן, אײראָפּע און אַמעריקע, און איך האָב מסכּים געװען, װײַל דאָס איז זײער אַ װיכטיקע און אינטערעסאַנטע אויסגאַבע, מיט די בעסטע ייִדישע מחברים, און עס פֿרײט מיך זײער צו זײַן אַ טײל פֿון דער אונטערנעמונג.

װאָס איז דײַן נײַער פּראָיעקט?

מיר אַרבעטן איצט אױף אַרױסגעבן דאָס ביכל „פֿאַנטאַסטיש‟, מיט װוּנדערלעכע מעשׂהלעך פֿאַר די ייִנגסטע ייִדישיסטן. די אײנציקע זאַך, װאָס האָט פֿאַרהאַלטן דעם פּראָיעקט, איז דאָס געבורט פֿון מײַן דריט קינד, מרים. זי איז געקומען אױף דער װעלט ערבֿ פּסח.

צי רעדסטו ייִדיש מיט דײַן זון?

ער רעדט אַ ביסל ייִדיש, װי אַן אַמעריקאַנער, אַ װאָרט דאָ, אַ װאָרט דאָרטן. ער איז רעדט ניט פֿליסיק און שעמט זיך, װײַל ער איז בכלל אַ שעמעוודיקער, אָבער װי זאָגט מען, ס׳איז בעסער װי גאָרניט.

װער זײַנען די קונים, װאָס קױפֿן דײַנע ביכער?

איך האָב אַ װעבזײַטל http://www.olnianski.com דאָ קען מען קױפֿן מײַנע ביכער. אין שװעדן איז דאָ אַ געזעץ, װאָס איז זײער גוט פֿאַר מיר: אַלע ביבליאָטעקן אין לאַנד מוזן קױפֿן מײַנע ביכער. װען איך לאָז אַרויס אַ בוך, מוזן אַלע דרײַ הונדערט ביבליאָטעקן אין שװעדן עס קױפֿן. אַחוץ דעם, קױפֿן די ביכער די ייִדיש־רעדנדיקע מענטשן איבער דער גאַנצער װעלט. מיר דרוקן אַן ערך 500־1000 עקזעמפּליאַרן פֿון יעדער אויסגאַבע.

צי רעדאַגירט עמעצער דײַן ייִדיש, װען דו שרײַבסט?

איך אַרבעט מיט פֿאַרשידענע מענטשן און זײ העלפֿן מיר אַרױס. אין אָנהײב האָב איך ניט געאַרבעט מיט קײן רעדאַקטאָרן. איצט העלפֿן מיר מיט ייִדיש מיכאל פֿעלזענבאַום, אַרעלע װישװאַנאַט און אַנדערע, װאָס קענען די שפּראַך זײער גוט און האָבן אַ סך דערפֿאַרונג אינעם רעדאַגירן ייִדישע שריפֿטן.

װיפֿל ייִדן װױנען אין שװעדן? צי עקזיסטירן אין לאַנד ייִדישע שולן פֿאַר קינדער?

עס װױנען אין שװעדן אַרום 10,000 ייִדן. ס׳איז ניט קײן סך, אָבער אין דרום־שװעדן, װוּ איך װױן, עקזיסטירן טאַקע ערנסטע פּראָבלעמען מיט אַנטיסעמיטיזם און ס׳איז דאָ בײַ אונדז אַ גאָר קלײנע קהילה פֿון אַרום 500 ייִדן. ס׳איז געװען אַ גרעסערע קהילה מיט יאָרצענדליקער צוריק. ס׳איז הײַנט דאָ אַ שװערע צײַט פֿאַר ייִדן, אָבער אין שטאָקהאָלם עקזיסטירט אַ בליִענדיקע ייִדישע געזעלשאַפֿט. די גרעסטע צאָל ייִדן אין שװעדן לעבן הײַנט אין שטאָקהאָלם. װאָס שײך די ייִדישע שולן פֿאַר קינדער, איז שװעדן אַזאַ לאַנד, װוּ ס׳איז זײער שװער, כּמעט אוממעגלעך צו האָבן אַ רעליגיעזע ייִדישע קינדער־שול, אַזױ װי, למשל, אין אַמעריקע, אָדער אין ישׂראל. ס׳איז דאָ נאָר אײן ייִדישע שול פֿאַר די עלטערע קינדער. מיר האָב אין שװעדן אפֿשר אַרום פֿינף ייִדיש קינדער־גערטנער, אָבער אָן רעליגיעזע לימודים.

צי שרײַבסטו מוזיק װײַטער?

יאָ, איך האָב אַ פּאָר פּראָיעקטן, װוּ איך שרײַב לידער פֿאַר די גרופּעס. איך זעץ איבער די פּאָפּולערע לידער אױף ייִדיש. איך האָב עס זייער ליב, אָבער דאָס איז איצט אַזאַ מין אַרבעט אין הינטערגרונט, הינטער די קוליסן.

טײַערער ניקאָלײַ, אַ דאַנק פֿאַרן אינטערעסאַנטן שמועס. מיר װינטשן דיר, דו זאָלסט שעפּן אַ סך נחת פֿון דײַנע קינדער און דײַנע ייִדישע פּראָיעקטן, ממשיך צו זײַן דײַן שאַפֿערישע טעטיקײט!

איבערגעדרוקט פֿון דער צײַטונג „ביראָבידזשאַנער שטערן‟