מצות אויף פּסח און וואַגאָן

 

עמיל קאַלין

מצות אויף פּסח

יאָ, געוויס, געוויס. רעליגיע איז ווי סם. זי פֿאַרסמט די ממילא פֿאַרטעמפּטע מוחות פֿון די מאַסן. אין אַזאַ סיסטעם איז דער פֿאַרשקלאַפֿטער יחיד פֿאַרמישפּט צו אַ פֿאַרחושכט לעבן, פֿול מיט אָבערגלויבן, שרעק און אומוויסן. רעליגיעס הויפּט-מיטל צו הערשן איבער דעם פּראָסטן מענטש — אָפֿט קען ער קוים לייענען און שרײַבן — איז עס אײַנפֿלאַנצן אין האַרץ; פֿון איין זײַט, פּרימיטיווע מורא, און פֿון דער צווייטער זייט, מאַכן אים אַ געשוואָלענעם קאָפּ מיטן צוזאָגן אים בעסערע צײַטן, וואָס אָט־אָט רוקן זיי זיך אָן, אָבער אייגנטלעך קומען זיי קיינמאָל נישט…

אַזוי האָט אונדז געזאָגט און געהייסן פֿאַרגעדענקען אויף אויסנווייניק דער לערער פֿונעם אָוונט-קורס וועגן סאָציאַליסטישער עקאָנאָמיע. און איצט, אַז איך קען נאָכזאָגן די גאַנצע שירה כּמעט וואָרט בײַ וואָרט, הייב איך אָן צו טראַכטן, אַז עס קען טאַקע געמאָלט זײַן, אַז ער האָט אויף דעם רעכט.

נאָר איין מחשבֿה האָט גענומען אַנומלטן גריזשען אין מײַן קאָפּ; אָט רוקט זיך שוין אָן פּסח און גראַדע מיט אַ חודש צוריק האָט מען נאַציאָנאַליזירט די בעקערײַ, איז פֿון וואַנעט וועט מען נעמען מצות? איך פֿאַרשטיי, וואָס דער לערער שלאָגט אונדז אַרײַן אין קאָפּ, אַז עס איז נישטאָ קיין גאָט, און זײַן תּורה איז פֿול מיט ליגנס. דאָס אַלץ איז ווויל און פֿײַן, אָבער איך זאָל פּסח עסן ברויט? מײַנע שׂונאים זאָלן דאָס נישט דערלעבן צו זען.

די בעקערײַ, וואָס מע האָט ערשט נאַציאָנאַליזירט, האָט פֿריִער געהערט צו אַ וווילן גוי, וואָס מ׳האָט געקענט זיך גרינג איינפֿאַרשטיין מיט אים. פֿאַר פּסח פֿלעגט ער אונדז דינגען אַ צימער אין דער בעקערײַ, וווּ מיר האָבן געקענט באַקן אונדזערע מצות אומגעשטערט. ער האָט באַקומען זײַנס, און מיר האָבן באַקומען דאָס אונדזעריקע. איצט, אַז די בעקערײַ געהערט שוין צום פֿאָלק און דער וווילער גוי איז ווי אין וואַסער אַרײַן — גיי זאָג עמעצן אַ וואָרט.

איין אָוונט קומט צו מיר אַרײַן מײַן פֿעטער און רעדט שטיל, אונטער דער נאָז, ווי די ווענט וואָלטן געהאַט אויערן:
„ס׳אַ צרה. מע זאָגט, דער נײַער שעף פֿון דער בעקערײַ, חבֿר פּאָפּעסקו, איז נישט קיין וווילער גוי, נאָך מער — אַן אַנטיסעמיט. אַז מ’טוט אַ קוק אויף אים, ווערט דאָס בלוט פֿאַרקילט אין די אָדערן. ער האָט אַ פֿינצטערן בליק, אַ ראָזעווע פּנים און אַ פֿעטן קאַרק, ווי אַ חזיר. שיינע ייִדן, בעלי-בתּים האָבן געפּרוּווט האָבן מיט אים אַ מדובר… ער וויל פֿון גאָרנישט הערן‟.

„אַ גאָט זאַך, — צי איך מיט די אַקסלען, — איך וויל דען האָבן אַן עסק מיט דעם חבֿר?

„וואָרט! — דעם פֿעטערס פֿינגער כאַפּן מיך אָן בײַם אַרבל, — דו ביסט דאָך אַ מענטש אַ געבילדעטער, קענאָרע, גייסט אויף קורסן. דו פֿאַרשטייסט אין דער הײַנטיקער וועלט.
גיי, רעד דו מיטן אַנטיסעמיט, ער זאָל אונדז לאָזן באַקן די מצות, ווי מיר האָבן זיי געבאַקן אין די פֿריִערדיקע יאָרן‟.

איך האָב געפּרוּווט זיך אַרויסדרייען מיט כּלערליי תּירוצים, אָבער עס האָט מיר גאָרנישט געהאָלפֿן.

איין טאָג האָב איך זיך דערזען אין חבֿר פּאָפּעסקוס ביוראָ; ער האָט מיך באַטראַכט מיט אַ בלויען, פֿאַרפֿירנדיקן בליק. איך בין געשטאַנען איין שפּאַן פֿון זײַן טיש און, האַלטנדיק דאָס היטל אין די הענט, האָב איך גערעדט צו אים אויף אַ תּחנונימדיק קול:

„טאָוואַרעש, פֿרײַנד פּאָפּעסקו, ביטע, איהר פֿאַרשטעהט, אָט באַלד וועט פֿאָרקומען איין פֿײַערלעכער טאָג פֿאַר אונז אידן, איין וויכטיגער טאָג. מיט פֿיעל יאָרען צוריק האָט דער ראַבין מאָזעס אונז בעפֿרײַט פֿון עגיפּטן. מיהר זענען קנעכט געוועזן, האָבן מיר געברויכט פֿון פּרעה אַנטלאָפֿן און נישט געהאַט צײַט ברויט צו באַקען. דעריבער, טאַקע דעריבער עס איז פֿאַראַן אַ געזעץ אַזאַ בײַ אונז, וואָס מיהר עסען איין שפּעציעלען ברויט, איהר פערשטעהט?..‟

הערנדיק מײַנע דיבורים, האָט חבֿר פּאָפּעסקו זיך ווילד צעלאַכט. איך האָב מורא געהאַט, ער וועט זיך אַליין דערשטיקן מיטן געלעכטער און מ׳וועט מיך אין דעם באַשולדיקן.

„משוגעים איר זענט אַלע, משוגעים! — האָט ער געלאַכט מיט טרערן, — איך בין דאָך אַליין אַ ייִד, מײַן מאַמע עסט נאָר כּשר‟.

אַ שטיין, אַ פֿעלדז איז מיר אַראָפּ פֿון האַרצן.

„ברוך־השם… איז איר לאָזט אונדז באַקן די מצות אין בעקערײַ, ווי יעדעס יאָר?‟

חבֿר פּאָפּעסקו איז געוואָרן ערנסט און מיך קרום אָפּגעמאָסטן:

„ס׳איז נישט אַזוי פּשוט. איך דאַרף זאָגן, אַז איין אויוון איז קאַליע געוואָרן. פֿאַרשטייסט מיך? אַז מע וועט מיך פּאַקן, קען עס מיך אָפּקאָסטן מײַן קאָפּ‟.

איך האָב גוט געוווּסט, אַז אַ קאָפּ קאָסט טײַער, און זײַן קאָפּ קאָסט נאָך מער; אָבער אַז עס גייט אין געלט, קען מען שוין געפֿינען אַן אויסוועג. ווײַטער האָבן מיר שאַ-שטיל געשמועסט וועגן אַכצן-און-דרײַצן, אַ באַניקל [1] אַהין, אַ באַניקל אַהער — מ׳איז דערגאַן צו אַ טאָלק.

חבֿר פּאָפּעסקו האָט אַראַנזשירט, אַז איין נאַכט, האַרט פֿאַר פּסח, זאָל דער אַלטער וועכטער זײַן אויף וואַקאַציע, און איך, צוזאַמען מיט אַ מנין ייִדן, האָבן „צוגעגנבֿעט‟ דעם שליסל און אַרײַנגעשמוגלט אין בעקערײַ, כּדי צו באַקן מצות. אין בעקערײַ איז געווען אַ חושך-מצרים, האָבן מיר אָנגעצונדן אַ פּאָר ליכטלעך און אָנגעהויבן זיך גרייטן צו דער אַרבעט.

פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און אַ פּאָליצײַ־אָפֿיציר פֿאַלט אַרײַן מיט רציחה: „וואָס טוט זיך דאָ צו אַלדי שוואַרצע יאָר? ווער האָט אײַך אַרײַנגעלאָזט? ווער האָט אײַך געגעבן רשות?‟

איך בין נישט געפֿאַלן בײַ זיך. איך האָב אַ טאַפּ געטאָן דאָס הײַפֿל געלט אין בוזעם־קעשענע און זייער רויִק געפֿרעגט, וויפֿל עס קומט אים פֿאַר דער טירחה? — האָט ער מיר דערלאַנגט אַ פּאַטש.

דער וואַגאָן

איך בין געשטאַנען אין דער שמאָלער קיך פֿון דעם ביוראָ — אַן אָרט, וואָס אונטער זײַנע נעאָן-לעמפּ פֿאַרברענג איך ס׳רובֿ מײַנע רײַפֿע יאָרן — און אַ קוועטש געטאָן דאָס קנעפּל פֿון דער עספּרעסאָ-מאַשין. דער מאַשינס געדערעם האָבן אַ ווײַלינקע געוואָרטשעט און אַז די מאַשין האָט זיך אָפּגעשטעלט, האָט אַ טיף-ברוינע פֿליסיקייט אָנגעהויבן צו טריפֿן פֿון דעם קליינעם קראַנט.

אליהו האָט פֿאָרזיכטיק צוגעטראָגן זײַן גלאָז צו די ליפּן און ווידער אַ פֿרעג געטאָן: „איז פֿון וואָס איז ער געשטאָרבן?‟

„איך האָב דיר שוין געזאָגט — פֿון ראַק‟.

„אָבער וואָס פּלוצעם געשטאָרבן? ער האָט זיך נאָך געהאַלטן אויף די פֿיס‟.

„ער האָט שוין אַליין נישט געוואָלט לעבן. דאַכט זיך, אָפּגעקומען זײַנס אויף דער וועלט, האָבן די דאָקטוירים אויך אַראָפּגעלאָזט די הענט‟.

אליהו האָט דעמאָנסטראַטיוו געשטעלט זײַן גלאָז אויפֿן פֿאַלשן מאַרמער. ווען די גלאָז וואָלט נישט געווען פֿון קאַרטאָן, וואָלט זיך דערהערט אַ הילכיקער קלאַפּ.

„איך גלייב נישט. איך קען נישט גלייבן… אַזוי פֿיל יאָרן מוטשעט זיך די מעדיצין מיטן ראַק, מ’שפּאַנט אײַן די בעסטער מוחות צו געפֿינען אַ רפֿואה דערויף און גאָרנישט?!
איך זאָג דיר, מ’האָט שוין געפֿונען אַ רפֿואה, נאָר מע לאָזט נישט וויסן. דאַרפֿסט נאָר האָבן די נייטיקע באַקאַנטשאַפֿטן.

איך האָב זיך צוגעהערט צו אליהוס רייד און בשעת ער האָט מיר ווײַטער מסביר געווען זײַן לערע, האָב איך זיך דערמאָנט, אַז אַמאָל האָב איך ערגעץ געלייענט אַ שילדערונג פֿון אַ נסיעה אין אַ משׂא-באַן קיין אוישוויץ. די שילדערונג האָט זיך געלייענט ווי אַלע פֿריִערדיקע באַשרײַבונגען וואָס איז מיר אויסגעקומען צו לייענען: אין וואַגאָן האָט געהערשט אַ שרעקלעכע ענגשאַפֿט, די היץ איז געווען אומדערטרעגלעך, מענטשן האָבן גענומען זיך אויסטאָן. אַ זקנה איז אַראָפּ פֿון זינען, האָט זי אָנגעהויבן שרײַען, אַז זי זעט ליכט, פֿײַער… פֿײַער פֿון גיהנום…

קיינער האָט נישט דערוואַרט קיין גוטס. אַ פּאָרפֿאָלק האָט זיך געפּאָרט פֿאַר אַלעמענס אויגן. מסתּמא איז געווען שטאָק־פֿינצטער און די מענטשן האָבן נישט געקענט גוט זען וואָס עס טוט זיך אָפּ…

איך האָב צוגעקאָוועט מײַן בליק צו דער קאַווע, וואָס האָט זיך לײַכט געהוידעט אין דער גלאָז. פּונקט אַזוי, ווי איך און אליהו שטייען איצט אין דער שמאָלער קיך פֿונעם ביוראָ, שטייען מיר אויך אין אַ וואַגאָן, וואָס זײַנע רעדער דרייען זיך אָן אויפֿהער און טראָגן אונדז אַוועק אַהין — וועמען פֿריִער און וועמען שפּעטער — צו דעם אומפֿאַרמײַדלעכן סוף.

אליהו, ווי די זקנה אין דער באַן, קען נישט דערלאָזן דעם געדאַנק, אַז דער סוף רוקט זיך אָן און ער כאַפּט זיך אָן אין די קינדערשע אילוזיעס. אפֿשר איז ער גערעכט. אפֿשר איז בילכער איבערלאָזן די ניכטערקייט פֿאַר אַנדערע.

און איך? איך וואָלט זיך געפּאָרט מיט עמעצן, ווען איך וואָלט נאָר געהאַט מיט וועמען.

[1] באַניקל — דעמינוטיוו פֿון „באַן‟ — רומענישע דריבנע מטבע

מערץ 2019