פֿאַרשפּעטיקטער עכאָ פֿון קאָביליאַנסקי־גאַס

באָריס סאַנדלער

מיר זײַנען נישט מער ווי רעסטאַווראַטאָרס. מיר גייען ווײַטער!
משה אַלטמאַן, „מדרש פּינחס‟

1

אַז מע וווינט ווײַט פֿון די מקומות, וואָס זײַנען פֿאַרבונדן מיט דײַן נעכטן, בפֿרט מיט דער קינדשאַפֿט, טראַכט זיך אַמאָל: האַ, כ׳וואָלט טאַקע געוואָלט אַהין זיך אַרײַנכאַפּן! אַזאַ געלעגנהייט איז בײַ מיר געווען דעם פֿאַרגאַנגענעם זומער. כ׳האָב זיך אַרײַנגעכאַפּט אין דער שטאָט טשערנאָוויץ.

איך קען זיך נישט באַרימען, אַז טשערנאָוויץ איז געווען די שטאָט פֿון מײַן טאָג־טעגלעכן לעבן. קיין טשערנאָוויץ פֿלעג איך קומען ווי אַ גאַסט, נישט מער ווי אויף עטלעכע טעג. קיין טשערנאָוויץ פֿלעגט מען מיטנעמען מײַן יום־טובֿדיקן קאָסטיום און שיך. פֿאָרן קיין טשערנאָוויץ פֿלעגט מען ספּעציעל אָפּרעדן מיט אונדזער ווײַטן קרובֿ, אַ טאַקסיסט אויף דעם אויטאָ „פּאָבעדאַ‟, וווּ איך האָב געהאַט אַ באַזונדער אָרט בײַם פֿענצטער, בײַ גלײַך מיט אַנדערע דרײַ פּאַסאַזשירן. אמת, אויפֿן וועג איז אויסגעקומען עטלעכע מאָל זיך אָפּשטעלן, ווײַל ס׳האָט מיך געאיבלט און איבערגעקערט די קישקעס אין בויך. דער שאָפֿער פֿלעגט וואַרפֿן אויף מיר בליקן פֿונעם שפּיגעלע, וואָס איז געהאָנגען אין מיטן, איבער די אייבערשטע צוויי פֿענצטערס, געשמייכלט צו מיר און יעדעס מאָל איבערגעחזרט, ווי ס׳וואָלט געווען אַ סגולה קעגן מײַן איבלעניש: „אין ים־פֿלאָט וועט מען דיך שוין נישט נעמען דינען!‟ און דאָך איז טשערנאָוויץ געוואָרן פֿאַר מיר אַ יום־טובֿ.

אין טשערנאָוויץ האָבן געוווינט מײַנע צוויי מומעס. מײַן זיידנס עלטערע שוועסטער סאָניע און איר טאָכטער דינה. זי האָט נאָך געהאַט אַ ייִנגערן זון, בערל, אָבער ער האָט מיך געבעטן כ׳זאָל אים נישט רופֿן „פֿעטער‟, נאָר סתּם באָריס. די מומע דינה האָט שוין געהאַט אַ מאַן און אַ טעכטערל עמע מיט אַ פֿיר יאָר ייִנגער פֿון מיר. אַלע האָבן זיי געוווינט אין איין דירה, וואָס איז באַשטאַנען פֿון צוויי געראַמע צימערן מיט הויכע סטעליעס, אַן ענג קיכעלע און פֿון דאָרט — אַ שמאָלע טיר, ווי פֿון אַ שאַפֿע אַראָפּגעריסן, האָט געפֿירט אינעם האַלב־פֿינצטערן קלאָזעט, ממש דורכשלײַכן זיך אַהין מיט אַ זײַטל. קיין לעמפּעלע איז דאָרט נישט געווען, ווײַל דאָס בית־הכּסא, מישטיינס געזאָגט, האָט נישט געהאַט קיין סטעליע. די צוויי דינע ווענטלעך, בתוכם די טיר, האָבן אָפּגעשניטן פֿון דער אײַנגעשרומפּענער קיך אַ ווינקל, וווּ ס׳איז אין מיטן געשטאַנען די גרויסע ווײַסע „כּיסא‟ גופֿא. צווישן אַנדערע מעלות, וואָס דער קלאָזעט האָט בלי־ספֿק פֿאַרמאָגט, האָט די גרעסטע מעלה זיך אַנטפּלעקט אין דער פֿרי, ווען דאָס גאַנצע הויזגעזינד, אײַנגעשלאָסן די געסט, האָבן זיך אין אים מערסטנס גענייטיקט, און אין קיך האָט די מומע סאָניע בשעת־מעשׂה געשטעלט אויפֿן קיראָגאַז קאָכן די יויך צו דער וועטשערע.

צו טרעפֿן צו מומע סאָניעס דירה, האָט מען געדאַרפֿט פֿון דער גאַס אַרײַנגיין דורך אַ טיפֿער פֿינצטערער אַרקע, זיך אויפֿהייבן מיט די טרעפּ אויפֿן צווייטן גאָרן און דערנאָך דורכגיין אַ לאַנגן גאַניק, לענגויס דער דרויסנדיקער וואַנט. אויפֿן וועג צו מומע סאָניעס דירה, וואָס האָט זיך געפֿונען אינעם צווייטן עק גאַניק, האָט מען געקאָנט טרעפֿן אויך אין דרײַ אַנדערע שכנותדיקע דירות, ווי אויך אַהין אַרײַנקוקן דורך די גרויסע פֿענצטער.

איך ווייס נישט, ווי די גאַסטפֿרײַנדלעכע באַלעבאַטים פֿון אונדזער צײַטווײַליקער אַכסניא פֿלעגן זיך אויף בײַנאַכט אויסלייגן שלאָפֿן אין די צוויי צימערן, אָבער אין די עטלעכע טעג פֿון אונדזער „גאַסטעווען‟, ווי מומע סאָניע פֿלעג עס רופֿן, איז מומע דינה מיטן מאַן און עמען, געשלאָפֿן אינעם שלאָף־צימער, די געסט האָט מען אויסגעבעט אויף די צוויי געלעגערס אינעם אייבערשטן צימער, און די מומע סאָניע אַליין איז געשלאָפֿן אויפֿן פֿענצטערברעט — אַ ברייטס, טיף אַרײַנגעשניטן אין דער דיקער וואַנט פֿונעם פֿענצטער־חלל. כ׳בין איר מקנא געווען; בײַ אונדז אין שטוב זײַנען אַלע פֿענצטערברעטלעך שמאָלע, אַז נאָר אַ טאָפּ מיט בלומען קאָן מען אויף זיי קוים אַוועקשטעלן. וויפֿל כ׳זאָל זיך נישט געווען בעטן בײַ דער מומע סאָניען זיך אויסטוישן מיט די געלעגערס, האָט זי עס אָפּגעוואָרפֿן, טענהנדיק: „וועסט נאָך, חלילה, בײַ נאַכט אַראָפּפֿאַלן אויפֿן פּאָל!‟

אַ קרבן פֿון גאַסטפֿרײַנדלעכקייט איז געפֿאַלן באָריס. ער פֿלעגט, נעבעך, בלײַבן אָן אַ געלעגער. פֿאַר נאַכט, נאָכן אָפּעסן די וועטשערע, מיט אַ פּנים פֿון אַ העלדישן פּאַרטיזאַנער, וואָס רופֿט זיך פֿרײַוויליק אויס צו גיין אויף אַ טייטלעכן אויפֿטראָג, פֿלעגט ער זיך אָנרופֿן: „איך וועל הײַנט גיין נעכטיקן צו מײַן חבֿר!‟ ס׳האָט אויסגעזען און געקלונגען פּונקט ווי אין די קינאָפֿילמען וועגן מלחמה, וואָס כ׳האָב אַזוי ליב געהאַט צו קוקן.

באָריס האָט זיך הינטעראויגיק געלערנט אויף אַן אינזשעניר און געאַרבעט אויף אַ פֿאַבריק, ווי אַ שלאָסער. די מומע סאָניע האָט מיט אים זייער שטאָלצירט. „קיין עין־הרע אַ געראָטענער בחור, — פֿלעג זי זיפֿצן, — אַ שפּיגעלע פֿון זײַן טאַטן, אים אויף לאַנגע יאָר…‟ כ׳האָב געוווּסט, אַז מומע סאָניעס מאַן חיים, דער טאַטע פֿון אירע צוויי קינדער, האָבן די רומענער דערהרגעט אין די ערשטע מלחמה־חדשים. אַ קליינטשיקע, אויסגעדייווערט, ווי זי וואָלט ספּעציעל צוגעפּאַסט געווען צו שלאָפֿן אויף אַ פֿענצטערברעט, האָט די מומע סאָניע דורכגעמאַכט די עוואַקואַציע מיט צוויי קינדער, נאָך דער מלחמה זיך באַזעצט אין טשערנאָוויץ און געשלעפּט די חיונה פֿון איבערפֿאַרקויפֿן זאַכן. אויף דער שפּראַך פֿונעם סאָוועטישן קרימינעל־קאָדעקס האָט עס געהייסן, ספּעקולאַציע, און די ספּעקולאַנטן פֿלעגן שטרענג געשטראָפֿט ווערן מיט יאָרן תּפֿיסה. די מומע סאָניע האָט בפֿירוש ריזיקירט, בפֿרט אַז קיין מוסרים האָבן אין יענע נאָך־מלחמהדיקע צײַטן נישט אויסגעפֿעלט. עטלעכע מאָל האָט זי זיך אַרײַנגעכאַפּט, געבליבן אָן סחורה, נאָר אויף דער פֿרײַ. איר מזל איז געווען, אַז צווישן די, וואָס זײַנען געשטעלט געוואָרן פֿון דער מלוכה צו באַשטראָפֿן די פֿאַרברעכערס, זײַנען געווען גענוג כאַבאַרניקעס און זשוליקעס.

צעבינדן איר קלומעקל צרות פֿלעגט די מומע סאָניע פֿאַר דער באָבען, ווען אַלע זײַנען זיך אין דער פֿרי צעגאַנגען: מומע דינה מיטן מאַן זײַנען אַוועק צו דער אַרבעט און עמען האָט איר טאַטע אָפּגעפֿירט אין קינדערגאָרטן. איך פֿלעג זיך אומדרייען איבער דער פּוסט און געראַמער געוואָרענער דירה אָדער אַרויסגיין אויפֿן לאַנגן גאַניק און קוקן, ווי אין הויף הענגען די שכנות אַרויס אויף לאַנגע שטריק דאָס געוועש.

קיין טשערנאָוויץ בין איך בדרך־כּלל געפֿאָרן מיט דער באָבען. אויף די עטלעכע טשערנאָוויצער טעג פֿלעגט זי זיך ממש „אַרויסרײַסן‟ פֿון שטוב, וווּ קיין פֿרײַע מינוט אָפּצואָטעמען האָט זי, נעבעך, נישט געהאַט. דער באַשלוס פֿלעג קומען פּלוצעם אין איינעם מיט די ווערטער: „שוין… מער קען איך דאָ נישט אויסהאַלטן!‟. ס׳האָט געקלונגען פֿאַר מיר ווי אַ סיגנאַל צו לויפֿן אַרויסשלעפּן פֿון דער שאַפֿע מײַן
יום־טובֿדיקן קאָסטיום און די פּאָר נײַע שיכעלעך פֿון דער קאַרטאָן־פּושקע.

פֿון דער מינדלעכער משפּחה־געשיכטע, וואָס האָט זיך אָפּגעלייגט אין מײַן זכּרון נאָך די געשפּרעכן צווישן מײַן מאַמען און באָבען, האָב איך געוווּסט, אַז קיין גרויסע ליבע צו דער שוועגערין איז בײַ מײַן באָבען נישט געווען. אַ ביטערער פֿאַרדראָס האָט זיך טיף באַזעצט אין מײַן באָבעס האַרץ נאָך פֿון יענע פֿאַר־מלחמהדיקע צײַטן, ווען זיי ביידע האָבן געוווינט אינעם שטעטל מאַרקולעשט. מײַן באָבע האָט דעמאָלט ערשט חתונה געהאַט מיטן זיידן. גלײַך נאָך דער חופּה, וואָס מ׳האָט געשטעלט אין בעלץ, וווּ די באָבע האָט געוווינט מיט אירע עלטערן, האָט דער זיידע אויף אַ בריטשקע זי געבראַכט צו פֿירן אין שטעטל אַרײַן. דעם יונגן פּאָרפֿאָלק האָט מען אויסגעטיילט אַ פֿליגל פֿון דער שטוב. די מומע סאָניע איז שוין צו יענער צײַט געווען אַ חתונה געהאַטע און האָט געוווינט מיט איר מאַן חיים באַזונדער, בשכנות מיט אירע עלטערן. ווייניקער ווי אין אַ יאָר איז פּלוצעם, פֿון עפּעס אַן אינפֿעקציע אין בלוט, געשטאָרבן דעם זיידנס און מומע סאָניעס טאַטע. און דווקא דעמאָלט האָט עס פּאַסירט: גלײַך נאָכן אָפּזיצן שיבֿעה איז די מומע סאָניע אַרײַנגעקומען צום פֿאַרשטאָרבענעם טאַטן אין שטוב, און פֿאַר אַלעמענס אויגן צוגענומען די צוויי זילבערנע שבתדיקע לײַכטערס, וואָס זײַנען געשטאַנען אויפֿן טיש, נאָך פֿאַרגאָסן מיט פֿאַרגליווערטע ליכט־טרערן. „דאָס געהערט צו מיר, — האָט זי הויך געזאָגט, אַז אַלע זאָלן הערן, — ווי אַן אָנדענק פֿון מײַן טאַטן, זאָל לויפֿן בעטן נאָך אונדז אַלעמען!‟

דער זיידע האָט געשוויגן און די באָבע האָט זיך געשטיקט מיטן ביטערן פֿאַרדראָס. אַזוי איז עס שוין פֿאַרבליבן אין גאַנג פֿון שווערע יאָרן, פֿול מיט אַבֿדות, פֿאַרברענטן האָב־און־גוטס, צעבראָכענע לעבנס. די צוויי זילבערנע ירושותדיקע לײַכטערס, פֿלעגט מען נאָך מסתּמא אָנצינדן אין אַ מאַרקולעשטער גוייִשער שטוב, אַוודאי נישט, כּדי צו בענטשן ליכט.

ווי עס זאָל נישט זײַן, האָט פֿונעם קלומעקל צרות, צעוויקלט אין דער מומע סאָניעס טשערנאָוויצער דירה, אַ שווינדל געטאָן דער כּמעט פֿאַרשוווּנדענער סליד פֿון יענע צוויי זילבערנע לײַכטערס. די מומע סאָניע האָט ווײַטער געזיפֿצט: „אַ גוטער בחור, מײַן בערל, אַ שאָד חיים האָט נישט דערלעבט צו זען אים איצט… אפֿשר האָסטו אַ מיידל פֿאַר אים?.. כ׳האָב מורא, ער זאָל זיך נישט פֿאַרדרייען מיט דער שיקסע…‟ — און די מומע סאָניע האָט צעקניפּט נאָך מער דעם קנופּ אויף איר קלומעקל:

— דו מיינסט, ער גייט טאַקע נעכטיקן צו זײַן חבֿר? אייסעך, צו דער שיקסע לויפֿט ער, צו טאַמאַרען… ער דאַרף אַפֿילו נישט לויפֿן ווײַט, זיי טרעפֿן זיך דאָ, די דריטע טיר פֿון דאַנען. איר מוטער, מאַריאַנע, איז מיט אַ האַלב יאָר צוריק געשטאָרבן… אפֿשר האָסטו זי אַפֿילו אַמאָל געזען, מאַריאַנען — אַ שיינע בלאָנדע גויה… מ׳האָט וועגן איר גערעד מיאוסע זאַכן. זעט אויס, דאָס עפּעלע פֿאַלט נישט ווײַט פֿונעם ביימעלע… די טאַמאַרע האָט דאָך אַ מאַן, אַן אָפֿיציר און אַ טעכטערל. זיי וווינען אינעם נײַעם הויז לעבן גאַרניזאָן; איז ווי נאָר מע שיקט אים אין אַ קאָמאַנדיראָווקע, איז זי באַלד דאָ… זי איז דאָ צוגעשריבן, האָט זי רעכט אויף דער דירה… כ׳שלאָף נישט דורך די נעכט, ער האָט דאָך אַ רעוואָלווער, דער אָפֿיציר…

די מומע סאָניע האָט שוין געווישט די טרערן מיטן שפּיץ־טיכל, און די באָבע האָט זי געטרייסט:

— האָב נישט קיין יסורים, בערל האָט שׂכל… שלאָפֿן מיט אַ שיקסע, מיינט נאָך גאָרנישט… כ׳וועל שוין אין זינען האָבן צו געפֿינען פֿאַר אים אַ שידוך…

נאָך אין יענעם טאָג, באַלד נאָך דעם געשפּרעך, האָט מיך דער נײַגער אַרויסגעטריבן אויפֿן גאַניק. אַ ווײַלע בין איך געשטאַנען אַנטקעגן דער טיר פֿון מומע סאָניעס דירה, אָבער געטריבן האָט מיך צוגיין צו דער דריטער טיר. כ׳האָב זיך פּאַוואָליע אָנגעהויבן באַוועגן לענגויס דער פּאָרענטשע, ווי ס׳וואָלט געווען נישט קיין גאַניק, נאָר אַ וואַקלדיק בריקל איבער אַ רעשיקן באַרגטײַך. צוגעשאַרט זיך צו מײַן ציל, בין איך שטיין געבליבן. „וואָס ווײַטער?‟ — האָט מיר געבויערט אין קאָפּ, און די פֿיס האָבן געגעבן דעם ענטפֿער — אַ צוויי שפּאַן צוריק און כ׳האָב זיך אָנגעשפּאַרט מיט דער פּלייצע אינעם גרויסן פֿענצטער. ס׳איז מיר געבליבן נאָר זיך אויסצודרייען און אַרײַנקוקן. מײַנע אויגן זײַנען, דאַכט זיך, דורך דער שויב אַרײַנגעקראָכן אינעווייניק, און גענישטער אין דער געדיכטער פֿינצטערניש. כ׳האָב גאָרנישט געזען… צוריק גערעדט, וואָס האָב איך דאָרט געוואָלט דערזען? און פּלוצעם האָט אַ סקריפּע געטאָן די טיר. ס׳האָט מיך ווי אָפּגעוואָרפֿן פֿונעם פֿענצטער, און ווען נישט די פּאָרענטשע, וואָלט איך זיכער אַראָפּגעפֿאַלן אין דעם „רעשיקן באַרגטײַך‟, וואָס וואָלט מיך משונה־גיך אַוועקגעטראָגן פֿונעם הויף, פֿון דער שטאָט — ווײַט, ווײַט אין די קאַרפּאַטן־בערג…

די יונגע פֿרוי האָט מיך באַטראַכט מיט אַ גוטמוטיקן שמייכל. כ׳האָב אַוודאי קיין מאָל נישט געזען איר פֿאַרשטאָרבענע מוטער, אָבער וועדליק דעם, וואָס די מומע סאָניע האָט פֿריִער דערציילט, איז די טאָכטער באמת געווען פֿון דעם זעלבן עפּלבוים — אַ בלאָנדע און אַ שיינע.

— דו ביסט באָריסעס פּלימעניק? — האָט זי געפֿרעגט.
— יאָ… און איר זײַט שיקסע טאַמאַרע?
זי האָט זיך צעלאַכט.
— אַז דו ווייסט שוין ווי איך הייס, רוף אָן דײַן נאָמען.
— איך הייס מיראָנטשיק, און איך בין אַ גאַסט.
— זייער אָנגענעם… — זי האָט זיך אַ גריבל געטאָן אין איר קליין קיישעלעך און עפּעס אַרויסגעשלעפּט, — דאָס איז אַ צייכן מיטן בילד פֿון דער טשערנאָוויצער שרײַבערין אָלגאַ קאָביליאַנסקי.

זי האָט זיך אָנגעבויגן צו מיר און דעם צייכן צוגעשפּיליעט צו מײַן העמדל פֿון דער לינקער זײַט. כ׳האָב דערפֿילט דעם צוריר פֿון אירע בלאָנדע האָר צו מײַן פּנים און דעם ריח פֿון פֿרישע עפּל.

— אַנטשולדיק, מיראָנטשיק, כ׳וואָלט דיך פֿאַרבעטן צו זיך אין שטוב, איך מוז אָבער לויפֿן צו דער אַרבעט…

כ׳האָב דערפֿילט, אַז נאָך אַ סעקונדע, און כ׳וועל שיקסע טאַמאַרען שוין קיין מאָל נישט זען. און כ׳האָב אויסגעשאָסן:

— ס׳איז אמת, אַז אײַער מאַן האָט אַ רעוואָלווער?

טאַמאַרע האָט זיך שוין געהאַט געלאָזט גיין איר וועג. מײַן פֿראַגע האָט זי אָבער אָפּגעשטעלט. זי האָט אויסגעדרייט צו מיר דעם קאָפּ און שטיל געענטפֿערט:

— זאָג, ביטע, דײַן מומען זי זאָל שלאָפֿן רויִק…

אַן אַנדער זאָרג, וואָס האָט אַרויסגעשטעקט פֿון מומע סאָניעס קלומעקל, איז געווען איר איידעם, מאַוריצי. זײַן נאָמען אַליין האָט מיר געקלונגען אויסטערליש, ווי פֿון אַ צירק־אַפֿישע. די מומע סאָניע האָט מיט שטאָלץ דערציילט, אַז פֿעטער מאַוריצי איז אַן עכטער טשערנאָוויצער ייִד פֿון זייער אַ רײַכער משפּחה. די סאָוועטן, ווען זיי זײַנען נאָר געקומען, האָבן זיי זײַן טאַטן אַרעסטירט צווישן די ערשטע און די מוטער מיט די קינדער פֿאַרשיקט קיין סיביר. אַ קליינטשיקער, מיט אַ ברייט קײַלעכדיק פּנים, פֿליישיקע באַקן, שטענדיק רויטע, צוליב דער געדיכטער נעץ אָדערלעך אויף זיי, און בלויע וווילע אויגן, — האָט ער גערעדט אַ פֿאַרדײַטשטן ייִדיש. מײַן באָבע פֿלעגט נישט תּמיד דערגיין צום טאָלק, וואָס האָט ער ערשט געזאָגט, און יעדעס מאָל איבערפֿרעגן, ווי זי וואָלט, חלילה, טויב געווען. אויף רוסיש — איז ווידער: עס האָט אויסגעזען, ווי ער וואָלט געשפּילט אין קינאָ אַ דײַטשישן פֿאַשיסט, וואָס רעדט אויף רוסיש. פֿלעגט פֿעטער מאַוריצי בדרך־כּלל שווײַגן, כּדי נישט מאַכן צעמישט די מענטשן אַרום אים. צוריק קיין טשערנאָוויץ האָט ער זיך אומגעקערט אַליין אין די מיט־פֿופֿציקער. די מוטער און די קלענערע צוויי שוועסטער זײַנען אומגעקומען אין דער פֿאַרשיקונג.

באַזאָרגט איז די מומע סאָניע געווען דערמיט, וואָס דער איידעם איז זייער אַ קרענקלעכער. ער האָט, נעבעך, אַ שוואַך האַרץ און שוואַכע נירן, און שוואַכע לונגען… געאַרבעט האָט פֿעטער מאַוריצי ווי אַ שאָפֿער אויף אַ לאַסטאויטאָ, וואָס צעפֿירט ברויט איבער די קראָמען. איין מאָל האָט ער מיך מיטגענומען, כ׳זאָל זען ווי מע באַקט ברויט. זײַן לאַסטאויטאָ האָט אויסגעזען ווי אַ גרויסע בודקע אויף רעדער. אינעווייניק אין דער בודקע זײַנען אויף הילצערנע פּאָליצעס, אין פֿלאַכע קעסטעלעך שורותווײַז אויסגעלייגט געווען כּל־מיני סאָרטן ברויט: גרויע און ווײַסע לעבלעך, שוואַרצע קלעצלעך, באַטאָנען, בולקעס און סײַקעס. ווען פֿעטער מאַוריצי האָט זיך בײַ דער ערשטער ברויטקראָם אָפּגעשטעלט און אויפֿגעשלאָסן די צוויי טירלעך אויף דער בודקע, האָט פֿון דאָרט אַ שלאָג געטאָן אַזאַ געשמאַקער ריח, אַז ס׳האָט זיך אַזש בײַ מיר פֿאַרדרייט דער קאָפּ. כ׳האָב מיט אַ מאָל דערפֿילט אַ הונגער, כאָטש די באָבע האָט מיך נישט אַרויסגעלאָזט פֿון שטוב ביז כ׳האָב נישט אויפֿגעגעסן דעם פֿרישטיק.

פֿעטער מאַוריצי האָט יעדעס מאָל אַראָפּגעשלעפּט פֿון די פּאָליצעס אַן אַנדער קעסטעלע מיט ברויט און עס אַליין אויפֿן אַקסל אָפּגעטראָגן אין קראָם אַרײַן. פֿאַרן פֿאַרשליסן צוריק די טירלעך פֿון דער בודקע, האָט ער פֿון אַ געפֿלאָכטן קיישל אַרויסגעשלעפּט און דערלאַנגט מיר אַ בייגל. כ׳האָב אים באַלד צוגעטראָגן צום מויל און אָפּגעביסן. שוין קײַענדיק, האָב איך אויסגעקוועטשט פֿון זיך: „אַ דאַנק…‟ — און דערהערט: „פֿאָר דע געזונטהײַט!‟

אַזוי זײַנען מיר אַרומגעפֿאָרן עטלעכע ברויט־קראָמען און יעדעס מאָל האָב איך באַקומען פֿון אים אַ בייגל, ווי אַ לוין פֿאַר „מאַכן אים אַ קאָמפּאַניע‟. ווי זײַן שטייגער איז, האָט פֿעטער מאַוריצי מער געשוויגן, פֿון דעסטוועגן, פֿלעגט ער פֿון צײַט צו צײַט מיר אָנווײַזן אויף אַ בנין און דערקלערן: „דאָ איז געווען מײַן גימנאַזיום…‟, „אין די פּראַכטיקע געבײַדע, מיט צוויי ליִאָנס פֿון פֿאַסאַדע, האָט געלעבט מײַן נעיף חנה…‟, „די פּאַרק האָט געטראָגט די נאָמען פֿון קיניג פֿראַנץ יאָזעף‟. ער האָט זיך באַמיט צו רעדן קלאָר און פּאַמעלעך, כ׳זאָל אים בעסער פֿאַרשטיין, דערבײַ געוואָרפֿן אין מײַן זײַט קורצע בליקן, געלאָזט אַ שמייכל הענגען אין דער לופֿטן, ווידער אַ טײַט געטאָן מיטן פֿינגער אינעם פֿענצטער און שוין אויף רוסיש געזאָגט: „טשערנאָוויץ מוי דאָם!‟ [טשערנאָוויץ איז מײַן היים] — נאָך די ווערטער האָט ער אויף אַ סעקונדע מער געקוקט אויף מיר און צוגעשאָקלט מיטן קאָפּ. צי ס׳האָט זיך מיר אויסגעדאַכט, אָבער אין זײַנע בלויע אויגן האָט ווי עפּעס אַ בלישטש געטאָן… ביז דער בעקערײַ זײַנען מיר טאַקע נישט דערפֿאָרן. דער לאַסטאויטאָ האָט זיך אויפֿן וועגן צעבראָכן און פֿעטער מאַוריצי האָט זיך קוים דערשלעפּט צום גאַראַזש.

די מומע דינה איז מײַן מאַמעס שוועסטערקינד. אין מאַרקולעשט האָבן זי די קינדער גערייצט: „דינקעס בוימל קוועטש!‟ פֿאַר וואָס אַזוי? ביז הײַנט, בשעתן רעדן, „קוועטשט‟ די מומע דינה כּסדר מיט די אויגן. ס׳איז בײַ איר אַזאַ נערוון־טיק. די ערשטע עטלעכע מינוט פֿון מײַן קומען קיין טשערנאָוויץ און זען מומע דינהן, האָט זיך מיר גלײַך געוואָלט לאַכן, איך בין אָבער גיך צוגעוווינט געוואָרן צו איר „קוועטשן בוימל‟. נאָך מער: כ׳האָב אַליין אויך אָנגעהויבן פּינטלען מיט די אויגן, ווי זיך נאָכגעקרימט. מיט איר וווּקס און דאַרקייט וואָלט מומע דינה, ווי איר מאַמע, געקאָנט שלאָפֿן אויפֿן פֿענצטערברעט אינעם אייבערשטן צימער. להיפּוך צו איר מאַן, רעדט זי אַ סך און גיך. אַפֿילו זײַן נאָמען פֿליט אַרויס פֿון איר מויל, ווי זי וואָלט אַ ניס געטאָן — „מאַרצי…‟

די בעסטע צײַט פֿון מײַן פֿאַרברענגען אין טשערנאָוויץ קומט זונטיק נאָך מיטאָג. אַלע פּוצן זיך אויס. איך אויך, כ׳האָב דאָך נישט אומזיסט מיטגעשלעפּט מײַן יום־טובֿדיקן קאָסטיום און שיך. מיר גייען זיך דורכשפּאַצירן אין צענטער אַרײַן אויף קאָביליאַנסקי־גאַס. דער וועג איז אויסגעפֿלאַסטערט — איין ברוקשטיין צו אַן אַנדערן, ס׳איז שווער זיך צו ספּאָטיקען. פֿון ביידע זײַטן ציִען זיך אויסגעשטעלט אַלטע בנינים, וואַנט צו וואַנט, איין בנין איז נישט ענלעך צו אַן אַנדערן; האָט זײַנע אייגענע אַרכיטעקטור־קונצן — אַרקעס, קאַרניזן, באַרעליעפֿן, סקולפּטור־פֿיגורן… איך האָב אַוודאי דעמאָלט, אין מײַן ווײַטער קינדשאַפֿט, נישט געטראַכט וועגן די אַלע פּיטשעווקעס, נאָר כ׳האָב געפֿילט, אפֿשר צום ערשטן מאָל אין מײַן קורץ לעבן, אַז די מעשׂהלעך, וואָס די באָבע דערציילט און די מאַמע לייענט מיר פֿאַרן שלאָף, קאָנען אויך זיך טרעפֿן אינעם לעבן; אַז עס זײַנען דאָ אויף דער וועלט גרויסע שטעט מיט שיינע פּאַלאַצן און שלעסער, ברייטע פּלעצער מיט הויכע מאָנומעטן און אַ סך טויבן אַרום און אַרום, לאַנגע ברוקירטע גאַסן מיט „פּראַכטיקע געבײַדעס‟ און, אַז ס׳וועט קומען אַ צײַט, ווען איך וועל די שיינקייט זען מיט מײַנע אייגענע אויגן…

דערווײַל, אין מײַן קינדערשער פֿאַנטאַזיע האָב איך, שפּאַצירנדיק אויף דער באַרימטער קאָביליאַנסקי־גאַס, געפֿילט זיך אַ פֿאַרכּישופֿטער; און ווען נישט די באָבע, וואָס האָט מיך פֿעסט געהאַלטן בײַ דער האַנט, וואָלט איך שוין, ווי אַ באַלאָן, געשוועבט אין דער לופֿטן איבער די קעפּ פֿון דעם שפּאַצירנדיקן טשערנאָוויצער עולם.

2

און אָט בין איך ווידער אויף דער טשערנאָוויצער קאָביליאַנסקי־גאַס. וויפֿל יאָר איז זינט דעמאָלט אַדורך? אַ גאַנץ לעבן. נײַע צײַטן נײַע גאַסן, ריכטיקער — נײַע נעמען פֿון די אַלטע גאַסן. קאָביליאַנסקי־גאַס איז געבליבן אויפֿן אַלטן נאָמען. זעט אויס, אַז די שאַפֿונגען פֿון דער שרײַבערין אָלגאַ קאָביליאַנסקי און איר טעטיקייט ווי אַ פֿעמיניסטקע, האָבן געשטימט סײַ מיט דער אידעאָלאָגיע פֿון דער סאָוועטישער מאַכט און סײַ מיט די פּרינציפּן פֿון דער איצטיקער, נאַציאָנאַלער מאַכט. יעדנפֿאַלס, די רעסטאַווראַציע איז דער קאָביליאַנסקי־גאַס צו ניץ געקומען. די באַנײַטקייט האָט איר און דער גאַנצער שטאָט בכלל אומגעקערט דעם אַמאָליקן שם פֿון קליין־ווין אויפֿן טײַך פּרוט.

דער אָנדענק־שילד אויף דער וואַנט פֿון אַ צוויי־גאָרנדיקן הויז האָט צוגעצויגן מײַן אויפֿמערק. דורך דעם מגן־ד

וד האָט אַרויסגעקוקט דאָס פּנים פֿונעם ייִדישן שרײַבער משה אַלטמאַן. אַ געבוירענער אינעם בעסאַראַבער שטעטל ליפּקאַן, האָט ער זײַנען רײַפֿע יאָרן אויסגעלעבט אין טשערנאָוויץ. דער שרײַבער האָט ווי אַרויסגעקוקט פֿון דער טשערנאָוויצער ייִדישער פֿאַרגאַנגענהייט אינעם הײַנט, וווּ קיין ייִדן זײַנען כּמעט נישט געבליבן. נידעריקער, אָפּגעטיילט פֿונעם קאָפּ, ווי זיי וואָלטן זיך אַרויסגעריסן פֿון דער אייביקייט, האָבן זײַנע הענט זיך אָנגעשפּאַרט אויפֿן שטעקן, וואָס האָט מער דערמאָנט אַ שווערד. בײַם לעבן האָט דער „שווערד‟ נישט געראַטעוועט דעם שרײַבער ניט פֿון די אָנפֿאַלן פֿון זײַנע ייִדישע קעגנער און נישט פֿון די מאַכט־רדיפֿות.

פֿאַרן לאָזן זיך אין מײַן רײַזע, אינעם ווײַטן וועג פֿון צײַט און מהלך, האָב איך ווידער אַמאָל איבערגעלייענט משה אַלטמאַנס נאָוועלע „מדרש פּנחס‟. כ׳האָב עס געדאַרפֿט צו מײַן רעפֿעראַט, וואָס כ׳האָב געזאָלט אָפּהאַלטן אינעם אָרטיקן אוניווערסיטעט. אַלטמאַן האָט די נאָוועלע אָנגעשריבן אין די 1930ער יאָרן, און טאַקע דאָ, אין טשערנאָוויץ קומען פֿאָר די געשעענישן, הגם דער שרײַבער רופֿט נישט אָן די שטאָט, נאָר גיט עס צו פֿאַרשטיין מיט פֿאַרשיידענע רמזים. מײַן ווײַליקער באַזוך אין שטאָט און די פּאַסירונגען, האָבן מיר געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז די סיפּור־המעשׂה פֿון אַ ווערק פֿאַרענדיקט זיך נישט אויף דעם לעצטן זײַטל און מיטן לעצטן וואָרט. עס קאָן אויך רעסטאַוורירט ווערן. אַדרבא, עס באַקומט אַ נײַע אַנטוויקלונג, אַ המשך פֿונעם אַלטן סוזשעט, ווי ס׳איז געשען מיט אַלטמאַנס נאָוועלע און מיט מיר אין דער שטאָט, וווּ דער שרײַבער האָט אַמאָל זײַנע העלדן צונויפֿגעפֿירט און זיי געהייסן לעבן… מיר גייען ווײַטער.

דער גורלדיקער דרײַעק האָט יעדן פֿון די העלדן אַרײַנגעטריבן אין זײַן ווינקל. די וועלט איז דעמאָלט צעריסן געוואָרן פֿון דער מלחמה, וואָס איז אַרײַן אין דער געשיכטע ווי די ערשטע און דערמיט אָנגעהויבן אָפּציילן די יאָרן צו די ווײַטערדיקע קאַטאַסטראָפֿעס אויפֿן וועג צו דער גרעסטער, צווייטער וועלט־מלחמה. איינער פֿון די הויפּט־העלדן אין דער נאָוועלע האָט געהייסן יוסף, אַ יונגער־מאַן, וואָס די מלחמה האָט בײַ אים צוגענומען דאָס ווײַב און קינד, זײַן היים און אים אַליין פֿאַרטריבן פֿונעם אייגענעם לאַנד, געמאַכט פֿאַר אַן אייביקן פּליט. אַ צײַטווײַליקע סטאַנציע האָט ער געפֿונען „אין אונדזער שטאָט, אינעם אָרעמסטן שטאָט־פֿערטל. קיין שום מיסחר האָט ער נישט געפֿירט, געלעבט זייער קאַרג, באַשײַמפּערלעך געהונגערט‟. דער שרײַבער גיט נאָך צו צו דער כאַראַקטעריסטיק פֿון זײַן העלד, אַז פֿון דער געזעלשאַפֿט האָט יוסף זיך געהאַלטן פֿון דער ווײַטנס, „ווי אַ קאַטשקע אין אַ שטײַג אומבאַקאַנטע הינער… און זיך בכלל מיט גאָרנישט ניט אינטערעסירט…‟.

ריטאַ — די עלטערע טאָכטער פֿון דעם פֿאַרמעגלעכן ייִד ברוך־בענעדיקט קראָכמאַל, האָט אַליין אויף זיך אַרויפֿגעלייגט די עול פֿאַר דער שטוב, קלענערע קינדער און דעם אַלטן טאַטן, ווײַל ער גופֿא, נאָכן אויסבראָך פֿון דער מלחמה איז אַרײַן אין אַ טיפֿע מרה־שחורה, און זײַן פֿרוי האָט געמוזט זיך נעמען צום מיסחר. אַוודאי, האָט ריטאַס מאַמע, ווי אַ סך אַנדערע מאַמעס פֿון דערוואַקסענע מיידלעך און באַזונדערס אין אַזאַ צײַט, „ווען אַלץ, וואָס איז געווען מעגלעך איז געווען אויפֿן פֿראָנט און קיין האָפֿענונג אויף צוריק צו באַקומען די מענער איז נישט געווען‟, האָט זי זיך פֿאָרט „געמאַכט אילוזיעס‟ וועגן אַ באַלעבאַטישן חתן. זײַענדיק אַ פּראַקטישע פֿרוי, האָט זי אין גיכן זיך „מיאש געווען און אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט אויפֿן גאַנצן עסק…‟

ווי עס דאַרף זיך אָבער טרעפֿן אין אַ גוט צונויפֿגעקלאַפּטער נאָוועלע, האָט דער שרײַבער געבראַכט דעם פֿאַרלוירענעם און אין לעבן אַנטוישטן יוספֿן אין קראָכמאַלס שטוב, כּדי אים דאָרט צונויפֿפֿירן מיט דער שטילער באַשיידענער ריטאַ. און פּלוצעם האָט אין דעם שטילן מיידל, „אין אַ שווײַגנדיקן האַרצן, וואָס האָט ביז אַהער געקלאַפּט נאָר מיט גוטסקייט און רחמנות, האָט זיך געוועקט דאָס געפֿיל, וועגן וועלכן זי האָט פֿריִער נאָר געהערט אָדער געלייענט, אָבער קיין מאָל נישט געזען פֿאַר זיך פֿאַרקערפּערט און עס אויך אַליין נישט מיטגעמאַכט…‟

די בעסטע און אפֿשר די איינציקע חבֿרטע ריטאַס איז געווען מאַריאַנע. די שיינע, בלאָנדע יונגע פֿרוי איז געווען עלטער פֿון ריטאַן בלויז אויף עטלעכע יאָר, אָבער שוין באַוויזן צו האָבן אַ מאַן, אַ קינד און אַ גט. אין מאַריאַנען איז שווער געווען זיך נישט צו פֿאַרליבן, יעדנפֿאַלס, פֿאַרכאַפּט ווערן פֿון איר שיינקייט און ווײַבערישן כּישוף. אויך דער שרײַבער האָט אים נישט אויסגעמיטן, און ער באַהאַלט עס נישט אויס: „עס וועט נישט איינעם חלומען אַזאַ מאַריאַנע, נישט איינעם וועט דאָס לײַב און זעל בסוד קלאָגן, פֿאַר וואָס ער האָט נישט באַגעגנט מאַריאַנען…‟

ווי איר חבֿרטע איז מאַריאַנע אויך געווען די עלטסטע טאָכטער פֿון אַן אַלטן פֿאַראָרעמטן מאַיאָר. איר שידוך מיט אַן עלטערן מענטשן אַ גרויסן גוט־באַזיצער, וואָלט איר געקאָנט ברענגען אַלע פֿאַרגעניגנס פֿונעם לעבן, בתוכם געהיימע ליבעס. אַזוי האָבן געטראַכט אַנדערע, נאָר נישט מאַריאַנע, מיט איר שפּרודלדיקן טעמפּעראַמענט… „אַ וווּלקאַן האָט געקאָכט בײַ איר אינעווייניק און די לאַווע האָט געזוכט אַן אויסוועג…‟

אָט די צוויי היפּוכדיקע בליִענדיקע יונגע באַשעפֿענישן האָט דער שרײַבער מיטן כּוח פֿון זײַן פּען סײַ צונויפֿגעשטויסן צווישן זיך, סײַ פֿאַרליבט געמאַכט אין דעם פֿאַרבאָרגענעם און קוים טליִענדיקן לאָמפּ, וואָס איז שוין גערן געווען אין גאַנצן אויסגעלאָשן צו ווערן…

גיך האָט זיך אין מײַן מוח דורכגעטראָגן די אַלטע מעלאָדראַמע, וועלכע ס׳האָט אין מיר אויפֿגעוועקט דער שטומער באַרעליעף פֿון משה אַלטמאַן אויף דער וואַנט צווישן צוויי פֿענצטער. דעם הײַנטיקן הו־האַ אויף קאָביליאַנסקי־גאַס האָבן נישט אויסגעפֿעלט די ווײַטע ייִדישע לײַדנשאַפֿטן. די ווײַטע טעג און נעכט זײַנען אויף אייביק געבליבן דאָרט, אויף יענער זײַט מגן־דוד, פֿון וועלכער עס האָט אַרויסגעקוקט דער שרײַבער, — אין די גריבער פֿון טראַנסניסטריע; און דער לעבעדיקער ייִדישער רעש פֿון קאָביליאַנסקי־גאַס, וואָס איך האָב פֿאַרגעדענקט פֿון מײַנע זונטיק־שפּאַצירן, האָט אין די זיבעציקער און נײַנציקער יאָרן, ווי דעם ייִנגעלעס באַלאָן, זיך סוף־כּל־סוף אַרויסגעריסן אויף דער פֿרײַ און זיך דאָס לעצטע מאָל דורכגעטראָגן איבער די שיין־ברוקירטע טשערנאָוויצער גאַסן, געסעלעך און דעכער…

די הײַנטיקע רעסטאַוורירטע קאָביליאַנסקי־גאַס מיט די שיטערע הײַפֿלעך טוריסטן און די עטלעכע ייִנגלעך, אויסגעפּוצט אין נאַציאָנאַל־אויסגענייטע העמדער, וואָס האָבן זיך דאָ אומגעדרייט, האַלטנדיק אַ ראָהאַטש, אַ שטעקן מיט צוויי הערנעלעך, אויף וועלכע עס זײַנען אָנגעסיליעט געווען גרויסע בייגל פֿאַר עטלעכע גריוונעס אַ שטוקע; די עלעגאַנטע קאַפֿעען, סטיליזירט סײַ פֿון דרויסן און סײַ פֿון אינעווייניק אין נוסח פֿון די באַרימטע ווינער קאַפֿעען, לאַנגע פּאַרק־בענק, און אין מיטן דער גאַס, ווי אַ פֿאַרגעסענער אַנטיק, איז געשטאַנען אַן אײַזערנע קאָפּיע פֿון אַ ווינער קאַרעטע… די הײַנטיקע קאָביליאַנסקי־גאַס האָט מיר אויסגעזען ווי אַ מוזיי אונטערן אויגוסט־הימל. איך האָב זיך אײַנגעהערט אין דער ציכטיקער פֿאַרנאַכטיקער לופֿט — אײַ, ווי ס׳האָט מיר איצט אויסגעפֿעלט דער לעבעדיקער רעש פֿון די שפּאַצירנדיקע טשערנאָוויצער ייִדן.

אין לעבן טרעפֿט זיך, אַז אַן אמתע געשיכטע לאָזט זיך אויס אין אַ שיינער פֿאַנטאַזיע. אין ליטעראַטור געשעט פּונקט פֿאַרקערט: אַ שיינע פֿאַנטאַזיע לאָזט זיך אויס אין אַן אמתער געשיכטע. לאָמיר עס אין זינען האָבן אין גאַנג פֿון אונדזער דערציילונג.

3

מײַן לאַנגער עקספּעדיציע־וועג אין קינדשאַפֿט האָט מיך פֿון קאָביליאַנסקי־גאַס געפֿירט צום הויז, וווּ ס׳האָט אַמאָל געוווינט מײַן מומע סאָניע מיט איר הויזגעזינד. כ׳האָב, אַוודאי, געדענקט דעם נאָמען פֿון דער גאַס, ניקאָלײַ שטשאָרס, כ׳בין אָבער זיכער געווען, אַז הײַנט הייסט זי אַנדערש. און טאַקע אַזוי: נאָך אַ קורצער אויספֿאָרשונג האָב איך זיך דערוווּסט, אַז די גאַס טראָגט איצט דעם נאָמען פֿונעם גלח אַנדריי שטשעפּטיצקי. דער רויטער קאָמאַנדיר שטשאָרס, וואָס איז אומגעקומען אין די שלאַכטן קעגן סימאָן פּעטליורען, האָט געוויס נישט אויסגעהאַלטן די קאָנקורענץ מיטן מיטראָפּאָליט אַנדריי שטשעפּטיצקי, גאָר אַ סתּירותדיקע פֿיגור אין דער אוקראַיִנישער געשיכטע.

וואָס האָב איך געהאָפֿט צו זען און געפֿינען אויף דעם לאַנגן גאַניק מיט פֿרעמדע דירות? קינדשאַפֿט — איז אַ נשמה־עקספּעדיציע אַרויף צום סאַמע שפּיץ פֿון די עשׂר־ספֿירות; פֿון דאָרט צו אונדזער ערדישן קיום לאָזן זיך צומאָל אַראָפּ די שטראַלן, וואָס דערוואַרעמען מיט זייערע דערמאָנונגען אונדזערע וואָכעדיקע טעג.

מײַנע פֿיס, פֿאָלגנדיק דעם וועגווײַזער פֿון אָט די דערמאָנונגען, האָבן מיך געבראַכט צו דער פֿינצטערער אַרקע, מיט די טרעפּ אויפֿגעהויבן אויפֿן צווייטן גאָרן און געלאָזט מיך שטיין פֿאַר דער שוועל פֿון דעם לאַנגן גאַניק, וואָס אין אַנדערן עק האָט זיך אַמאָל געפֿונען מומע סאָניעס דירה.

אין די אָנהייב זיבעציקער יאָרן זײַנען אונדזערע טשערנאָוויצער קרובֿים אַרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל. מײַן באָבע האָט טאַקע געהאַלטן וואָרט און, צוזאַמען מיט מײַן מאַמען, האָבן זיי געפֿונען פֿאַר באָריסן אַ כּלה אַ יפֿת־תּואר. איך בין געווען אויף זייער חתונה. דער איינציקער ידיעה־קוואַל, געשיקט פֿון ישׂראל, זײַנען געוואָרן די מומע סאָניעס בריוו. זי האָט זיי געשריבן אויף ייִדיש און לייענען זיי איז אויסגעקומען דער באָבען. איבער אַ וואָרט האָט זי זיך נעבעך ספּאָטיקעט, זיך אײַנגעקוקט אין די „קאָטשערעס און לאָפּעטעס‟, און ווײַטער געלייענט. איצט זײַנען שוין די בריוו געוואָרן מומע סאָניעס „זאָרג־קלומעקל‟, דורך וועלכע זי האָט זיך אַראָפּגערעדט פֿון האַרץ. די ערשטע עטלעכע יאָר האָט זי געוווינט אין איינעם מיט דינהן און מאַוריצי. עמע האָט גאָר אין גיכן חתונה געהאַט. פֿעטער מאַוריצי האָט נאָך דערלעבט צו זען דאָס ערשטע אייניקל. דער מומע סאָניעס זאָרג איז געווען נישט קיין אומזיסטיקע; ער איז געשטאָרבן פֿון אַ האַרץ־אַטאַק גלײַך אויף דער גאַס. אַ לענגערע צײַט האָבן מיר קיין בריוו נישט באַקומען. דערנאָך איז אָנגעקומען אַ שיין קאַרטל אויף פּסח, געשיקט פֿון מומע דינהן — שריפֿטלעך איז זי בפֿירוש קאַרג געווען אויף אַ וואָרט. פֿון די געציילטע ווערטער האָבן מיר זיך דערוווּסט, אַז די מומע סאָניע איז מער נישטאָ…

נאָך אַ קורצער ווײַלע פֿון ספֿקות האָב איך פֿאָרט איבערגעטראָטן דעם סימבאָלישן שוועל פֿון צײַט. בײַ דער „דריטער טיר‟ אויפֿן גאַניק האָב איך זיך פֿאַרהאַלטן. די עלעקטרישע שײַן פֿונעם פֿענצטער האָט ווי גערייצט מיך, כ׳זאָל אינעם פֿענצטער אַרײַנקוקן. כ׳האָב זיך נישט אײַנגעהאַלטן, ווי אַמאָל דאָס נײַגעריק ייִנגעלע, און עס געטאָן. נאָך עטלעכע רגעס פֿון צוגעוווינט ווערן צו דער שײַן, האָב איך דערזען דורך די דורכזיכטיקע ניילאָן־פֿירהענגלעך אַן עלטערע פֿרוי זיצן אויף אַ סאָפֿע און שטריקן.

מײַן האַרץ האָט אַ טיאָכקע געטאָן שטאַרקער — טאַמאַרע. כ׳האָב געפֿילט, אַז כ׳דאַרף באַלד אָנקלאַפּן אין דער שויב, אַנדערש וועל איך עס שוין נישט טאָן קיין מאָל ניט. און כ׳האָב אָנגעקלאַפּט.

אויף טאַמאַרעס: ווער איז דאָרט? — האָב איך, נאָך אַלעמען, נישט געוווּסט וואָס צו ענטפֿערן; אָנגעהויבן עפּעס שטאַמלען און פֿאַרדרייטערהייט דערקלערן, אַז כ׳בין דער פּלימעניק פֿון איר אַמאָליקן שכן באָריס. זי האָט אויפֿגעשפּאַרט די טיר און אַ ווײַלע זיך אײַנגעקוקט אין מיר.

— מיראָן… מיראָנטשיק?.. — אַ געפּלעפֿטע האָט טאַמאַרע עס שטיל אַרויסגעזאָגט און זיך פֿאַרקוועטשט די ליפּן מיט די פֿינגער, ווי זי וואָלט זיך געווען אַרויסגעכאַפּט מיט אַ סוד. — דאָס ביסטו… איר?

אין גיכן זײַנען מיר שוין ביידע געזעסן אויף דער אַלטער גריבערדיקער סאָפֿע, און טאַמאַרע, נאָך אַלץ נישט קומענדיק צו זיך פֿון מײַן אומדערוואַרטער דערשײַנונג, האָט אַ צעטומלטע געהאַלטן אין די הענט צוויי קליינע אויסגענייטע קישעלעך, אײַנריידנדיק מיך זיי אונטערלייגן הינטער דער פּלייצע. סוף־כּל־סוף, האָב איך זי אָפּגעשטעלט:

— אומזיסטיקע קלאָפּאָטן, שיקסע טאַמאַרע…

מיר האָבן זיך ביידע צעלאַכט, און אין איין מאָמענט ביידע אויפֿגעהערט צו לאַכן. אין די געציילטע סעקונדעס האָבן מיר זיך ביידע אָנגעקוקט, ווי געפּרוּווט אָפּצוזוכן איינער אינעם אַנדערן דאָס אָנגעוווירענע און פֿאַרלוירענע אין גאַנג פֿון צענדליקער יאָרן — די אַלטע, גרויע פֿרוי אירס, און איך, שוין אַ באַיאָרטער מאַן — מײַנס. כ׳האָב דעם אָנגעצויגענעם פֿאָדעם פֿון צײַט איבערגעריסן מיט אַ וויץ:

— איר זאָלט נאָר נישט זאָגן, טאַמאַרע, אַז זינט אונדזער ערשטער און לעצטער טרעפֿונג האָב איך זיך כּמעט אין גאַנצן נישט געענדערט…

אין גיכן איז די באַלעבאָסטע אַוועק אין קיך שטעלן דעם טשײַניק און פֿאַרקאָכן טיי. פֿון דאָרט האָט זי מיר שוין געמאָלדן, אַז הײַיאָר זײַנען געווען וואָלוועלע ווײַנשל, און אַז איך מוז פֿאַרזוכן איר וואַרעניע. „אַזאַ וואַרעניע וועסטו אין גאַנץ אַמעריקע נישט געפֿינען… מײַן מאַמעס רעצעפּט…‟ דערווײַל בין איך אַרומגעגאַנגען איבער דעם געראַמען צימער און זיך אַרײַנגעקוקט אין די באַרעמלטע פֿאַרגעלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס — אויף די ווענט, אויפֿן קליינעם קײַלעכדיקן טישל, אויף דעם אַלטן פֿאָרטעפּיאַן. דער צימער אינעם הויז, אויפֿגעבויט נאָך אין פֿראַנץ יאָזעפֿס צײַטן, וואָלט אויך געקאָנט זײַן אַ מוזיי־אָביעקט, וואָס בשעתן רעסטאַוורירן אים וואָלטן זיך אַנטדעקט נישט ווייניק פֿאַרכאַפּנדיקע מענטשלעכע געשיכטעס.

די באַלעבאָסטע האָט אַרײַנגעטראָגן פֿון קיך אַ פּאָרצעלײַענעם טשײַניק מיטן פֿאַרקאָכטן טיי און אַ גלעזערן סלוייִקל מיט וואַרעניע. אַוועקגעשטעלט עס אויפֿן טיש, איז זי גיך צוגעגאַנגען צום אַלטמאָדישן בופֿעט און אַרויסגעשלעפּט צוויי דינע גלעזער, אַרײַנגעשטעלט אין זילבערדיקע גלאָזהאַלטערס, און צוויי קליינע קרישטאָל־טעצעלעך פֿאַרן אײַנגעמאַכטס.

— מיר קענען זיך זעצן, מיראָנטשיק… — האָט טאַמאַרע אָנגעוויזן אויפֿן בענקל, צוגעשטעלט צום רונדן טיש. — דו באַליידיקסט זיך נישט, וואָס כ׳רוף דיך אַזוי?

כ׳האָב איר געענטפֿערט מיט אַ שמייכל.

— דעם אמת, געזאָגט, בין איך נישט קיין וואַזשנע באַלעבאָסטע… מײַן מאַמע האָט געפֿירט אַ שיינע שטוב…
— זי האָט, דאַכט זיך, געהייסן מאַריאַנע?..
— יאָ, אין דעם הויז, קאָן מען זאָגן, האָט זי אָפּגעלעבט איר גאַנץ לעבן… נעם, לייג זיך אָן מער… בײַ מיר איז סײַ ווי נישטאָ ווער ס׳זאָל עסן… מײַן טאָכטער און אייניקל וווינען אין קיִעוו…

פֿון איר באַריידעוודיקייט האָט אַרויסגעשטעקט די איינזאַמקייט פֿון אַן אַלטער פֿרוי.

— איך האָב דאָרט צווישן די פֿאָטאָגראַפֿיעס געזען אַ שיינע פֿרוי מיט אַ רומענישן אָפֿיציר און אַ מיידעלע… ווי כ׳פֿאַרשטיי, דאָס זײַט איר מיט אײַערע עלטערן…

טאַמאַרע האָט אָפּגעזופּט פֿון איר גלאָז, אַ ווײַלע זיך פֿאַרטראַכט, ווי געוואָלט זיך אַליין דערמאָנען וועגן וואָס עס גייט די רייד, און זיך שטיל אָנגערופֿן:

— נישט אין גאַנצן אַזוי… דומיטרו איז געווען מײַן שטיפֿטאַטע. כ׳בין אַלט געווען אַ יאָר פֿינף, ווען די מאַמע האָט מיט אים חתונה געהאַט. ער האָט מיך אַדאַפּטירט, זיך זייער גוט באַצויגן צו מיר, אַפֿילו ליב געהאַט, און איך אים אויך… אין 1940 בעת די סאָוועטישע אַרמיי האָט פֿאַרנומען בוקאָווינע, האָבן מיר אַלע געמוזט פֿאַרלאָזן טשערנאָוויץ, אָבער די מאַמע האָט זיך אײַנגעשפּאַרט — איין מאָל ניין! „דאָ בין איך געבוירן געוואָרן און דאָ וועל איך שטאַרבן!..‟ ס׳האָבן נישט געהאָלפֿן קיין שום רייד, דומיטרו איז אַוועקגעפֿאָרן אַליין. אָבער אין אַ יאָר אַרום האָט ער זיך אומגעקערט מיט זײַן גאַרניזאָן צוריק… שוין גאָר אַן אַנדערער: געהאַלטן זיך גרויס, גערעדט גראָב מיט דער מאַמען, אָפֿט פֿאַרפֿאַלן געוואָרן אויף עטלעכע טעג, נאָך אַזעלכע אומוועזנהייטן פֿלעגט ער זיך אומקערן אַ בייזער, שעלטן אַלעמען… צו מיר האָט ער זיך גראָד באַצויגן גוט, געבאַלעוועט… צו מײַן געבוירן־טאָג, געשענקט אָט די פּיאַנע… אין 1943 האָט מען דומיטרו געשיקט אויפֿן פֿראָנט, דאַכט זיך, קיין סטאַלינגראַד, וווּ ער איז אין גיכן אומגעקומען… די מאַמע האָט לאַנגע יאָרן אויסבאַהאַלטן דאָס בילד… מורא געהאַט…

טאַמאַרע האָט דערגאָסן טיי אין מײַן גלאָז און אַרײַנגעלייגט אינעם טעצעלע נאָך צוויי לעפֿעלעך אײַנגעמאַכטס.

— אַ דאַנק, טאַמאַרע, כ׳האָב באמת שוין אַ סך צײַט נישט געגעסן אַזאַ באַטעמטע וואַרעניע. איר זײַט גערעכט געווען: אין אַמעריקע מאַכט מען נישט קיין וואַרעניע אויף אַזאַ אופֿן… און בכלל, ווייניק ווער פֿון די באַלעבאָסטעס גיט זיך דאָרט אָפּ דערמיט. מע קויפֿט אין די קראָמען, גרייטערהייט… אַגבֿ, אין ניו־יאָרק, אין די רוסישע קראָמען קען מען נאָך קויפֿן עפּעס ענלעכס צו דעם…
— דו האָסט אַוודאי ווײַב און קינדער?
— יאָ, צוויי זין, שוין חתונה געהאַטע און פֿיר אייניקלעך…
— און וווּ אַרבעטסו, אויב ס׳איז נישט קיין סוד?

כ׳האָב זיך דערמאָנט, אַז אַזוי שטעלן אַ פֿראַגע האָט געקאָנט נאָר אַ סאָוועטישער מענטש; אַלע בירגער פֿונעם לאַנד האָבן געלעבט מיט אַ געפֿיל, אַז זיי טראָגן אין זיך אַ גרויסן סוד, וואָס חס־וחלילה, דער שׂונא זאָל זיך אין אים דערוויסן. דער שׂונא איז דאָך שטענדיק געשטאַנען בײַם טויער…

— ניין, טאַמאַרע, ס׳איז נישט קיין סוד. איך אַרבעט אין אַן אוניווערסיטעט, ווי אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישער ליטעראַטור…
— ייִדיש?.. — איז טאַמאַרע לעבעדיקער געוואָרן, — מײַן מאַמע האָט גערעדט ייִדיש מיט איר חבֿרטע ריטאַ.

זי האָט זיך האַסטיק אויפֿגעהויבן און איז צוגעגאַנגען צום קײַלעכדיקן טישל מיט עטלעכע פֿאָטאָגראַפֿיעס.

— אָט זײַנען זיי דאָ ביידע פֿאָטאָגראַפֿירט: ריטאַ און מײַן מאַמע, נאָך גאָר יונגע און שיינע… — זי האָט מיר איבערגעגעבן דאָס בילד, אַרײַנגעשטעלט אין אַ זילבערדיק פֿאַרגלאָזט רעמל און צוגעגעבן, — נעבעך, אומגעקומען אין טראַנסניסטריע, צוזאַמען מיט איר מאַן און קינדער…

ס׳האָט מיך אַ שטאָך געטאָן אין האַרצן: אָט איז ער, דער סוף, וואָס דאָס לעבן האָט אים „אָנגעשריבן‟ מיט בלוט נאָך די לעצטע ווערטער פֿונעם שרײַבער. אין דער נאָוועלע האָט ריטאַ, דערוויסנדיק זיך, אַז יוספֿן, האָט די מאַכט אַרעסטירט, איז מיטאַמאָל געוואָרן אַן אַנדער ריטאַ: „זי האָט אויפֿגעהויבן די שטאָט, מאָביליזירט אַלע אַלטע פֿאַרבינדונגען פֿון איר טאַטן, אָפּגעשלאָגן די שוועל פֿון די, אַזוי גערופֿענע, מלחמה־׳פּערזענלעכקייטן׳… גאָרניט האָט זי נישט אַראָפּגעוואָרפֿן פֿון דער מדרגה: זי מוז רעטן יוספֿן!‟ — און זי האָט אים געראַטעוועט… יעדנפֿאַלס, אַזוי פֿאַרענדיקט זיך איר ראָלע אין אַלטמאַנס נאָוועלע…

כ׳האָב אין מײַן אַרבעט ווי אַ פֿאָרשער פֿון ליטעראַטור שטענדיק געזוכט צו דערגרונטעווען זיך צום אונטערשייד צווישן די צוויי אמתן — אין ליטעראַטור און אין לעבן. דעם אמת, וואָס כ׳האָב פֿון טאַמאַרען דערהערט ווײַטער, וואָלט אין די דלתּ אַמות פֿון רעאַליסטישער ליטעראַטור זיך זיכער נישט אַרײַנגעפּאַסט — צו פֿאַנטאַסטיש האָט ער אויסגעזען.

אַוועקגעשטעלט דאָס בילד צוריק אויפֿן טישל, איז טאַמאַרע ווידער צוגעגאַנגען צום בופֿעט, אַרויסגערוקט אַ שופֿלאָד און אַרויסגעשלעפּט פֿון דאָרט אַ העפֿט, אײַנגעוויקלט אין אַ בלויען פּאַפּיר.

— אָט די זאַך האָט מײַן מאַמע אויך אויסבאַהאַלטן לאַנגע, לאַנגע יאָרן… — טאַמאַרע איז שוין געזעסן בײַם טיש און ממשיך געווען איר דערציילן. זי האָט עס געטאָן נישט אײַליק, ווי ס׳וואָלטן געווען נישט קיין ווערטער, נאָר אַ זעלטענע רפֿואה, אַ סגולה, וואָס מע טאָר, חלילה, נישט פֿאַרלירן קיין טראָפּן ניט… — די מאַמע האָט עס אויסבאַהאַלטן פֿון מיר, און נאָר דעמאָלט, ווען זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז איר סוף איז שוין אָט־אָט, האָט זי עס מיר געוויזן…

טאַמאַרע האָט מיר דערלאַנגט „די זאַך‟, און ווען כ׳האָט עס אויפֿגעעפֿנט, האָב איך באַלד פֿאַרשטאַנען, וואָס איך האַלט אין די הענט… ס׳איז געווען דאָס באַקאַנטע חסידישע ספֿרל „מדרש פּנחס‟. ווי דער שרײַבער האָט עס באַשריבן אין זײַן נאָוועלע מיטן זעלבן נאָמען: „איז עס דערגאַנגען אין אַ נעבעכדיקן צושטאַנד: איין טעוועלע אָפּגעריסן, און ס׳האָט געהאַט אַ פּנים ווי אַ פֿויגל מיט איין פֿליגל…‟

— בײַם אָנהייב האָב איך געמיינט, אַז ס׳איז עפּעס אַ זעלטענער אַנטיק, — האָט ממשיך געווען טאַמאַרע, — וואָס איז געבליבן פֿון מײַן שטיפֿטאַטע. ער פֿלעגט נישט זעלטן ברענגען אַהיים אַלטע טײַערע זאַכן. אָבער די מאַמע, ווי שווער עס זאָל איר נישט געווען זײַן, האָט זי מיר אַלץ דערציילט. זי האָט עס געטאָן ווי אַ ווידוי… מײַן אמתער טאַטע האָט געהייסן יוסף, און ער איז געווען אַ ייִד. ער איז געווען נישט קיין היגער, אַ בעזשעניעץ פֿון רוסלאַנד בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה. די מאַמע האָט זיך מיט אים באַקענט בײַ ריטאַן אין שטוב, וווּהין ס׳האָט אים געבראַכט צו פֿירן זײַן חבֿר, איינער אַ שרײַבער. ווי די מאַמע האָט דערציילט, האָט זיך די ערשטע אין יוספֿן פֿאַרליבט ריטאַ. קיין קאַוואַלערן און קאָכאַניקעס האָבן בײַ מײַן מאַמען קיין מאָל נישט אויסגעפֿעלט. אָבער דאָ… די פֿאַרליבטקייט פֿון איר בעסטער חבֿרטע האָט די מאַמען ממש אויפֿגערייצט, משוגע געמאַכט, און זי האָט זיך אירס דערשלאָגן. דער יונגער־מאַן האָט נישט אויסגעהאַלטן איר ווײַבערישן כּישוף, זיך געלאָזט פֿאַרפֿירן… איין קלייניקייט, די מאַמע אַליין איז אַזוי אַרײַנגעטאָן געוואָרן אין איר ליבע־שפּיל, אַז געכאַפּט האָט זי זיך, ווען ס׳איז שוין געווען צו שפּעט; זי האָט זיך אין דעם יוספֿן פֿאַרקנאַקט, ווי „אַ גימנאַזיסטקע אין איר לערער‟. די מלחמה האָט זיך פֿאַרענדיקט און יוסף האָט אָנגעהויבן טענהן, אַז ער מוז זײַן דאָרט אויף יענער זײַט פּרוט, אַרויסהעלפֿן זײַנע אַלטע חבֿרים אין דער רעוואָלוציע. אַוודאי, האָט עמעצער צוגעטראָגן אויף אים אין סיגוראַנצאַ, דאָס הייסט, אין געהיים־פּאָליציי, און מ׳האָט יוספֿן אַרעסטירט… די מאַמע האָט איבערגעקערט וועלטן, געלאָפֿן בעטן הילף צו איר טאַטנס פֿרײַנט מלחמה־העלדן, פֿאַרזעצט איר צירונג אויף צו געבן כאַבאַר, געלאָזט אין גאַנג איר צויבער… קיינער האָט זי נישט געקאָנט פֿאַרשטיין, הלמאַי זי, אַ קראַסאַוויצע, אַ קריסטלעכע פֿרוי אין סאַמע בלי שטעלט זיך אײַן דאָס לעבן פֿאַר עפּעס אַ ייִד… נאָר דאָס איז געווען מײַן מאַמע און איר גורל… יוספֿן האָט מען טאַקע אַרויסגעלאָזט פֿון דער טורמע, אָבער מיט אַ באַדינג, ער זאָל באַלד פֿאַרשוווּנדן ווערן פֿון דער שטאָט…

טאַמאַרע האָט נאַך געהאַלטן בײַם דערציילן, אָבער דער סוף איז מיר שוין געווען קלאָר. דער אומדערוואַרטער קער אינעם סוזשעט, וואָס דער גורל אַליין האָט אים געשריבן, איז געווען אַ סך טראַגישער און טיפֿער; און ווי יעדע באַשערטע זאַך — אומפֿאַרמײַדלעך… טאַמאַרע האָט פֿון איר מוטערס ווידוי זיך דערוווּסט, אַז אין די סוף צוואַנציקער האָט יוסף זיך אומגעקערט צוריק קיין טשערנאָוויץ. אַ צעבראָכענער און אַנטוישטער פֿון זײַנע „קאַמפֿן פֿאַר אַ נײַ לעבן‟, האָט ער געמוזט אויך פֿון דאָרטן אַנטלויפֿן. מאַריאַנע, האָט צו יענער צײַט איבערגעלעבט אַ גרויסע טראַגעדיע; זי האָט פֿאַרלוירן איר טאָכטער פֿונעם ערשטן מאַן, שוין אַ היפּש מיידל געווען. אַ טראַמווײַ איז אויף איר אַרויף… אין דעם קראַנקן און פֿאַרלוירענעם יוספֿן האָט זי געפֿונען דעם אויסקויף פֿאַר איר שולד און זינד…

— מײַן טאַטן, — האָט זיך שטיל געהערט טאַמאַרעס קול, — געדענק איך נישט, איך בין נאָך געווען צו קליין אים פֿאַרגעדענקען… די מאַמע האָט דערציילט, אַז פֿאַרן טויט האָט דער טאַטע געבעטן זי זאָל אים ברענגען אָט דאָס ביכעלע, וואָס ס׳איז מיט אים געווען אין אַלע זײַנע וואַנדערונגען…

זי האָט אויף דעם ספֿרל אַרויפֿגעלייגט די האַנט און, אַרײַנקוקנדיק מיר אין די אויגן, געזאָגט:

— גאָט אַליין, האָט דיך הײַנט געבראַכט אַהער צו פֿירן… נעם עס, מיראָן, זאָל עס זײַן בײַ דיר… אפֿשר וועט עס דיר צו ניץ קומען אין דײַן אַרבעט…

מיר האָבן זיך געזעגנט אויפֿן גאַניק, באַלויכטן מיט דער פֿענצטער־שײַן פֿון טאַמאַרעס דירה. כ׳האָב זיך דערמאָנט:

— אָט זעט איר, טאַמאַרע, דעמאָלט, ווען כ׳בין נאָך געווען אַ קינד, האָט איר מיר בײַם געזעגענען געשענקט אַ צייכן. כ׳האָב אים לאַנגע יאָרן אָפּגעהיט, ביז כ׳האָב זיך אין אַ טאָג געכאַפּט, אַז ער איז ערגעץ פֿאַרשוווּנדן געוואָרן. איצט פֿאַרלאָז איך אײַער שטוב מיט אַן אמתן אוצר…

כ׳האָב די אַלטיטשקע אַרומגענומען און צוגעדריקט צום האַרץ. אַ רגע האָט מײַן פּנים זיך אײַנגעגראָבן אין אירע גרויע שיטערלעכע האָר און כ׳האָב דערפֿילט דעם זעלבן ריח פֿון פֿרישע עפּל, ווי דעמאָלט אין מײַן ווײַטער קינדשאַפֿט.

אויפֿן אַנדערן טאָג האָב איך געהאַלטן אינעם טשערנאָוויצער אוניווערסיטעט מײַן רעפֿעראַט אויפֿן אינטערנאַציאָנאַלן סימפּאָזיום, צוליב וועלכן כ׳בין, אייגנטלעך, אַהער געקומען. מײַן טעמע איז געווען „ליפּקאַנער אָלימפּ און זײַנע געטער‟. איינער פֿון זיי איז געווען דער שרײַבער משה אַלטמאַן.

אָקטאָבער 2018, ברוקלין, ניו־יאָרק