די שרײַבערין שירה גאָרשמאַן איז געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל קראָק, ליטע, אין אַן אָרעמער משפּחה. פֿרי פֿאַרלוירן דעם טאַטן און זיך דערצויגן בײַ איר באָבע־זיידע. בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה, איז די משפּחה עוואַקויִרט געוואָרן קיין ווילנע. אין 1924 איז דאָס מיידל אַוועקגעפֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל צו זוכן דאָרט אַ בעסערן גורל. שווער געאַרבעט אין קיבוץ, און אין 1928 האָט זי מיט אַ גרופּע קאָמונאַרן אויסגעוואַנדערט אין קרים און געאַרבעט אין אַ לאַנדווירטשאַפֿטלעכער קאָמונע. וועגן די דאָזיקע שווערע האָרעפּאַשנע יאָרן האָט גאָרשמאַן דערציילט אין אירע ביכער, וועלכע זײַנען אין גרונט אויטאָביאָגראַפֿישע.
די ליטעראַרישע טעטיקייט האָט גאָרשמאַן אָנגעהויבן אין די 1930ער יאָרן מיט קורצע דערציילונגען אין די צײַטונגען „דער שטערן‟ (קיִעוו) און „דער עמעס‟ (מאָסקווע). אין די 1940ער יאָרן דרוקט זי זיך אין דער מאָסקווער צײַטונג „אייניקײַט‟ און אין די זאַמלביכער אונטער די נעמען „שירקע גאָמאַן‟ און „שירה גאָמאַן‟. איר טאַלאַנט האָט זיך באַזונדערס אַנטפּלעקט אין די 1960ער יאָרן. אַ שאַרפֿער מײַסטער פֿון דער קורצער דערציילונג, שילדערט זי טיפֿע פּסיכאָלאָגישע איבערלעבונגען, כאַראַקטערפֿולע שטריכן פֿון מענטשן.
דער צענטראַלער העלד פֿון אירע דערציילונגען איז די פֿרוי, ווי אַ פֿאָלקס־געשטאַלט אין דער אומרויִקער היסטאָרישער צײַט. דורך דעם געשטאַלט פֿון אַ פֿרוי פֿאַרקערפּערט גאָרשמאַן די וויכטיקסטע פּראָבלעמען פֿון דער ווירקלעכקייט.
דרײַ דערציילונגען פֿונעם בוך „אָן אַ גאַל‟, פֿאַרלאַג ישׂראל־בוך, תּל־אָבֿיבֿ, 1996
געשטאַלטן אין זכּרון
משה טייף
ער איז אַ געוויסע צײַט געווען דער פֿאַרוואַלטער פֿון דיכטער־אָפּטייל. קען זײַן, אַז דאָס איז נישט אַזוי, נאָר איך בין געווען איבערצײַגט, אַז דאָס וואָס ער האָט צו טאָן מיט אַלע דיכטערס, וואָס דרוקן זיך אין „סאָוועטיש היימלאַנד‟, מאַכט אים אויסדרוקפֿולער. פֿאַר דער לעצטער צײַט פֿון זײַן לעבן האָט ער געשריבן זייער באַטײַטנדיק, פּשוט, פֿאַרשטענדלעך. אין „גיטקע טויבעס זאַוווּלעק‟, וועקט ער די, וואָס ליגן אין פּאָנאַר. אויב איך האָב עס נישט פּינקטלעך פֿאַרגעדענקט, בעט איך אַנטשולדיקונג:
אײַ, איר טשאָלנט־עסער,
קוגל־שלינגער, ווערטל־זאָגער,
כאָכמאַטשי!
גענוג געשלאָפֿן, צײַט אויפֿצושטיין…
דאָס איז אַ גרויס ליד. טייפֿס לידער האָב איך נישט בײַ זיך, אָבער ער גופֿא שטייט לעבעדיק פֿאַר מײַנע אויגן. אַ נידעריקער, פֿון מיטעלן וווּקס, ברייטפּלייציק, נישט זייער באַוועגלעך, מיט אַ דורכשניטלעכער אויסערלעכקייט. נאָר די קאָלירלאָזע אויגן האָבן געקוקט אָט ערנסט, אָט אָפּלאַכעריש. אָט פֿאַרטיפֿט, אָט אַראָפּגעלאָזט.
זײַן שפּראַך איז געווען פֿאָלקסטימלעך, מיט ווערטלעך, וועלכע עס איז אוממעגלעך איבערצוחזרן… בעסער וואָלט ער געווען ווינציקער אמתדיק. נאָר זײַנע שפּעטע לידער, וועלכע איך געדענק נישט איבערצוחזרן, זײַנען געווען פּרעכטיק אין זייער פֿאָלקסטימלעכער פּשטות.
אָפֿט, לייענענדיק איינעם אַ געבילדעטן דיכטער, וואָס קען לאַטײַן און וואָס נאָר איר ווילט, וועלט זיך פֿרעגן: זאָגט מיר, זײַט אַזוי גוט, וואָס האָט איר געמיינט מיט די לידער? ווי עס טרעפֿט אָפֿט מיט אַ ליטעראַטור־פֿאָרשער, וואָס רעווידירט די ייִדישע קלאַסיק, און ס׳גייט אויס דאָס חיות, ביז מע דערקלײַבט זיך צו אַ ציטאַט. משה טייף, ווי געזאָגט, איז געווען פֿאָלקסטימלעך, צוטריטלעך. אַ דורכשניטלעכער לייענער האָט אים געקענט פֿאַרשטיין. ער איז געווען אַזוי רירעוודיק, אַזוי דאָרשטיק צו לעבן. קוקנדיק אויף אים, האָט זיך געדאַכט, אַז ער וועט אויסלעבן די הונדערט און צוואַנציק.
צום באַדויערן, איז אַזוי נישט געשען. רעדנדיק אין טעלעפֿאָן מיט זײַן פֿרוי, וועלכע איז געווען ערגעץ אויף גאַסטראָלן, האָט ער אויסגעהויכט דעם לעצטן אָטעם.
מאָטל גרוביאַן און שיקע דריז
אַממערסטן פֿלעגן זיי דערשײַנען זאַלבע צווייט. און ביידע פֿלעגן זיי פֿון זייערע קעשענעס אַרויסנעמען צו אַ האַלבן ליטער בראָנפֿן. גאָרשמאַן ז״ל [1], פֿלעגט פֿאַרלירן זײַן גאַסטפֿרײַנדלעכקייט און זייער שטרענג באַפֿוילן:
— וואָס האָט איר מיר דאָ אַוועקגעשטעט אויפֿן טיש. נעמט עס צו און באַהאַלט עס דאָרטן, פֿון וואַנען איר האָט עס אַרויסגענומען.
דאָס זײַנען אָבער געווען אַרויסגעוואָרפֿענע רייד. מאָטל האָט שוין געפֿונען גלעזער און ער האָט שוין געגאָסן אין זיי דאָס, וואָס ער האָט געבראַכט. גאָרשמאַן פֿלעגט אַוועקגיין אַהינטער דער פֿאָרהאַנג און פֿון דאָרט שרײַען:
— אַז איר וועט נישט זײַן אין גאַנצן שיכּור און אויב איר האָט דרך־ארץ פֿאַר מענטשן, לייענעט לידער, קאַליקעס!
נישט פֿאַרשפּעטיקן און אויסטרינקענדיק די ערשטע גלאָז, פֿלעגן ביידע דיכטער באַלעבאַטיש בעטן: „גיט ברויט! טאָמער געפֿינט זיך בײַ אײַך פּוטער און וווּרשט, זשאַלעוועט נישט, דערלאַנגט! קום אַהער, צדיק גאָרשמאַן, כ׳וועל דיר עפּעס לייענען, אויב דו דערלויבסט‟, — אַזוי זאָגט העפֿלעך מאָטל.
מאָטל לאָזט זיך נישט בעטן און הייבט אָן:
מ׳האָט אַרויסגעשטעלט די קינדערלעך בײַם פּלויט,
ווי די לאַדישקעס, וואָס הענגען אויפֿן פּלויט.
די קינדערלעך האָבן, נעבעך, נישט באַוויזן צו וויינען
און די זומערדיקע גרינע בלעטער זײַנען רויט געוואָרן.
— הער זשע נאָך אַ ביסעלע, גאָרשמאַן, וואָס האָבן זיי געהאַט צו מײַן בוים אַהינטער מײַן פֿענצטער? אַזאַ הויכער בוים? איך בין זיכער געווען, אַז ער וועט וואַקסן און וואַקסן…
דערנאָך דערציילט ער, ווי זײַן טאַטע האָט זיך אָנגעטאָן אין אַלע פּידזשאַקעס, בעת ער איז געלאָפֿן פֿון די פֿאַשיסטן און זייערע באַהעלפֿערס און, אַז זײַנע פּידזשאַקעס האָבן אים נישט געהאַלפֿן…
אַז דער בראָנפֿן פֿון ביידע האַלבע ליטערס איז שוין אויסגעטרונקען, דערציילט ער וואָס פֿאַראַ טײַער ווײַב ער האָט. ווי זי גיט אויף אים אַכטונג, ווי זי גייט אויף די שפּיץ פֿינגער בעת ער שרײַבט לידער. און ענדיקט אומדערוואַרט: „זיי האָבן מיך פֿאַרפּײַניקט. איך בין געבליבן פֿון זיי אָן כּוחות. פֿריִער די אָרדענונג־היטער, דערנאָך די טורמע מיט דער פֿאַרשיקונג. די מלחמה איז געווען אַ פּיראָזשענע [2] קעגן דעם‟.
דריז לייענט נישט דערווײַל קיין לידער. ער זינג אין דער שטיל: „איך האָב ליב אַ שטיקעלע ליים, צו קנעטן מיט די פֿינגער און זיך אונטערברומען אַ ניגון, כאָטש איך בין נישט קיין זינגער‟.
— נאָך אַ מאָל דאָס זעלביקע, — בעט גאָרשמאַן.
שיקע דריז זיצט. כ׳האָב נאָך קיין מאָל נישט געזען, אַז אַ זיצנדיקער מענטש זאָל זײַן אַזוי כּישופֿדיק שיין. זײַנע טונקעלע אויגן מאַכן פֿול דאָס גאַנצע פּנים מיט אויסערגעוויינטלעכן חן און פּראַכט. ער איז אַ ביסעלע פֿאַררויטלט פֿון דעם אויסגעטרונקענעם בראָנפֿן. דאָס מאַכט אים נאָך שענער. ער הייבט זיך אויף פֿון שטול, לייגט אַרויף ביידע הענט אויף גאָרשמאַנס אַקסלען און זינגט העכער ווי פֿריִער: „איך האָב ליב אַ ביסעלע ליים איך האָב ליב אַ שטיקעלע ליים, צו קנעטן מיט די פֿינגער און זיך אונטערברומען אַ ניגון, כאָטש איך בין נישט קיין זינגער‟. און אָן שום איבעררײַס:
— גרוביאַן, לאָמיר גיין! מיר זײַנען אַרײַנגעקומען אין אַ שטוב פֿון ניכטערע צדיקים. מענדעלע, פֿאַרליר נישט די האָפֿענונג, כ׳וועל דיך אויסלערנען טרינקען. אַז איך וועל זײַן ניכטערער, וועסטו מיר ווײַזן, וואָס דו האָסט געבראַכט פֿון וויניצע. אין וויניצע זײַנען דאָ וווילע ייִדן. אַ גוטע נאַכט. איכ׳ל זײַן ניכטער וועל איך קומען מיט לידער.
אַזאַ הצלחה
אַהרן קושניראָוו האָט נישט באַלאַסטיקט די הויכראַנגיקע חבֿרים פֿון דער „קאַגעבע‟, ווײַל דער מלאך־המוות איז זיי פֿאַרלאָפֿן דעם וועג.
אָבער, צי דען האָט דער דיכטער פֿון די ווערטער: „ווער בין איך און וועמעס? אויב נישט מענטשהייטס אַ קינד?‟, — צי דען האָט ער געקענט לעבן נאָך דעם, ווי זײַנע מיטדיכטער און פֿרײַנד זײַנען געקוילעט געוואָרן מיטן חלף, וואָס עס האָבן אָנגעשאַרפֿט דער הענקער סטאַלין און דער אויסוווּרף לאַוורענטי בעריאַ.
ניין!
קושניראָוו האָט מער לעבן נישט געוואָלט.
*
איז ער, קושניראָוו, געלעגן אין שרײַבערהויז [3] אויף לאַוורושינסקי־גאַס, נישט ווײַט פֿון דער טרעטיאַקאָווער בילדער־גאַלעריע, אין זײַן דירה, אויף זײַן געלעגער.
קיין ייִדישע שרײַבערס זײַנען שוין ניט געווען… קושניראָווס אַלמנה ליובע, ציפּע בערגעלסאָן, עטלעכע קרובֿים, עטלעכע מענטשן און שירה, האָבן זיך געפֿונען אין שטוב. דער ליטעראַטור־פֿאָרשער נחום לווין איז דאָרט אַרומגעגאַנגען מיט אַן אָפֿן העפֿטל און שטיל געבעטן:
— פֿאַרשרײַבט. זאָל דאָס בלײַבן. איר זעט דאָך, אַז מיר זײַנען אין געטאָ. דאָס הויז איז אָנגעפּיקעוועט מיט שרײַבערס, אָבער קיין איינער פֿון זיי האָט דאָ הײַנט די טיר נישט געעפֿנט. זיי ווייסן גאַנץ גוט, אַז קושניראָוו איז שוין מער נישטאָ.
אין העפֿטל האָט אָבער קיינער גאָרנישט ניט אַרײַנגעשריבן. די פֿאַריתומטע אַלמנה איז אַרומגעגאַנגען אַהין און אַהער, וויפֿל טריט, אַזוי פֿיל טרערן זײַנען געפֿאַלן אויפֿן פּאַרקעט.
*
אָפּגערוקט אויף אַ שטול, בײַ דער וואַנט איז געזעסן ציפּע בערגעלסאָן. זי איז געווען אַזוי דערשלאָגן, אַזוי אומגעטרייסט. אירע הענט זײַנען פֿאַרבראָכן געווען אויפֿן נאַקן. אומבאַגרײַפֿלעך, ווי זי וועט זיי פֿונאַנדערנעמען. זי האָט זיך אָבער ראַפּטעם אַ הייב געטאָן, צענומען די הענט, אַ ברייטן שפּרײַז געטאָן צו ליובען, אַרײַנגעקוקט אין איר פּנים און אויסגעשריִען:
— וויינסט? פֿאַרגינסט זיך? אַ חרפּה! אומדערהערט! הער אויף! ווען מײַן דוד וואָלט דאָ אַזוי געלעגן, וואָלסטו קיין איין טרער מײַנע נישט געזען. גיי ברענג אַ קישעלע פֿאַר אַלע אָרדנס. וואָס מיינסטו, מיר וועלן טראָגן אַהרנען אָן זײַנע אויסצייכענונגען? און דו, נחום, לייג אַרײַן דאָס העפֿטל צוריק אין קעשענע. גיי זע, מע זאָל העלפֿן אַרויסטראָגן. מע גייט אין טרעטיאַקאָווקע. סע וועלן זיך געפֿינען קונסט־ליבהאָבערס, וועלכע וועלן העלפֿן.
ווי ציפּע האָט געזאָגט, אַזוי איז געווען. די ערשטע איז זי געגאַנגען מיט די אויסצייכענונגען אויפֿן קישעלע און הינטער איר — נחום לעווין מיט די באַהעלפֿערס. ליובע — נעבן ציפּען. שירקע האָט זיי געפֿירט אונטער די הענט. מיר האָבן געזען, ווי אַהרן איז געלעגן, ווי מע האָט אים אין וואָסטריאַקאָווקאַ [4] אַרײַנגעלייגט אין גרוב. נאָר מיר ווייסן נישט און וועלן שוין נישט וויסן, וווּ ס׳איז אַהינגעקומען דאָס געביין פֿון אונדזערע אַנדערע קדושים!!!
[1] מענדל גאָרשמאַן (1902־1972) — ייִדישער מאָלער, גראַפֿיקער. צווייטער מאַן פֿון שירה גאָרשמאַן
[2] פּיראָזשענע (רוס.) — אַ שטיקל טאָרט
[3] שרײַבערהויז — דער בנין אין מאָסקווע, ספּעציעל אויפֿגעבויט פֿאַר שרײַבער
[4] וואָסטריאַקאָווקאַ — אַ צווינטער אין מאָסקווע
Yiddish Branzhe 