נח לוריע געהערט צום עלטערן דור שרײַבער, וועלכע זײַנען גלײַך נאָך אָקטאָבער 1917 געקומען מיט ווערק, וואָס האָבן באַגריסט די רעוואָלוציע. אָנגעהויבן דרוקן זיך האָט לוריע נאָך אין 1911 — זײַנע ערשטע דערציילונגען זײַנען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין דער וואַרשעווער זאַמלונג „פֿרײַע ערד‟, אָבער די בעסטע ווערק זײַנע האָט ער געשאַפֿן אין סאָוועטישן פּעריאָד. דאָס איז נאַטירלעך, ווײַל לוריע איז געווען אַ שרײַבער, וואָס האָט געלעבט מיט די שטרעבונגען, אינטערעסן און טרוימען פֿונעם אויפֿגעוואַכטן פֿאָלקס־מענטש.
נח לוריעס ראָמאַן „עליע יאָרש‟, וואָס איז געווידמעט דעם קאָלווירט־לעבן, איז געווען דער ערשטער פּרוּוו פֿונעם שרײַבער איבערצוגיין צו דער גרעסערער פֿאָרם. אַלץ, וואָס לוריע האָט געשאַפֿן, איז דורכגעזאַפּט מיט חכמה, גוטסקייט און ליבע. דער שרײַבער האָט מיט זײַן קלוג און שאַרף אויג דערזען דאָס עכט־מענטשלעכע אין זײַנע געשטאַלטן און ראָמאַנטיש־דערהויבן וועגן דעם דערציילט.
אין די 1940ער יאָרן פּובליקירט ער ווערק אויף מלחמה־טעמעס. זײַן געטאָ־דראַמע „ווידערשטאַנד‟, וואָס ער האָט אָנגעשריבן אין 1944, האָבן געשטעלט אַ ריי ייִדישע טעאַטערס, דערונטער דער וואַרשעווער ייִדישער מלוכה־טעאַטער. סוף 1940ער יאָרן איז ער געווען רעפּרעסירט, געזעסן אין טורמע דערנאָך פֿאַרשיקט געוואָרן אין אַ צוואַנג־לאַגער אויפֿן ווײַטן צפֿון און באַפֿרײַט האָט מען אים אין 1955. מיט צוויי יאָר שפּעטער איז דערשינען אין דער רוסישער איבערזעצונג זײַן לעצטער ראָמאַן „אין וואַלד‟.
לייענט נח לוריעס דערציילונג „פֿאַרגעסן און געדענקען‟ פֿונעם בוך „אין וואַלד‟, דערשינען אויף ייִדיש אינעם מאָסקווער פֿאַרלאַנג „סאָוועטסקי פּיסאַטעל‟, 1972.
פֿאַרגעסן און געדענקען
ס‘איז געווען זונטיק. אויף דעם טאָג איז בײַ פֿרידען געווען אָפּגעלייגט אָן אַ שיעור אַרבעט: זאָקן פֿאַרצירעווען, גרעט פּרעסן, דעם פּאָל וואַשן. אַ מידע איז זי געזעסן, מיט פֿאַרגעניגן אַרײַנגעעטעמט די פֿרישקייט פֿונעם פֿײַכטן זויבערן פּאַרקעט, ווען די טיר האָט זיך געעפֿנט, און דער מאַן איז אַרײַן.
— סאַשע!..
זײַן קומען איז געווען פֿאַר איר אין גאַנצן אומגעריכט, זי איז צוגעפֿאַלן צו אים און אַ ווײַלע געבליבן אַזוי מיט פֿאַרמאַכטע אויגן, אָן ווערטער, מיטן צוגעטוליעטן האַרצן, איבערגעבנדיק אים איר בענקעניש און אומרו פֿאַר די אַלע חדשים און יאָרן.
— אויף לאַנג? — האָט זי געפֿרעגט, העלפֿנדיק אים אַראָפּנעמען דעם רוקזאַק, דעם שינעל.
— אויף זעקס טעג.
זיי זײַנען געשטאַנען און אָנגעקוקט איינער דעם אַנדערן אָן רייד. ער איז געווען אויפֿן פֿראָנט. זיי האָבן זיך ניט געזען צוויי מיט אַ האַלבן יאָר. ער איז גראָוו געוואָרן, נאָר די ברעמען זײַנען, ווי פֿריִער, געווען געדיכט און שוואַרץ.
אַרומגאָלן זיך פֿריִער פֿאַר אַלץ, — האָט ער געזאָגט, — האָסט אַ ביסל הייסע וואַסער?
זי האָט פֿאַרשטאַנען: ער שעמט זיך פֿאַר איר מיט זײַן גראָווער באָרד. דאָס האָט זי גערירט. יאָ, דאָס איז ער, איר סאַשע: ווייניק באַריידעוודיק, כמורע,, שטענדיק אײַנגעהאַלטן, אַ ביסעלע אַזוי ווי אָפּגעזונדערט און דערבײַ וווּנדערלעך דורכזיכטיק. דורך די געציילטע ווערטער, דורכן קאַרגן זשעסט זעסטו אַזוי קלאָר די באַוועגונג פֿון זײַנע געפֿילן.
און דאָס איז אין אים עפּעס נײַס. שווער צו כאַפּן, וואָס דאָס איז: אײַנגעשלאָסנקייט מער ווי געוויינטלעך, אָפּגעפֿרעמדטקייט. אָט איז ער לעבן איר, און אַלץ איז ווי געווען, נאָר זײַן געדאַנק איז ערגעץ ווײַט. פֿאַר די אויגן שטייט אים עפּעס אַנדערש. געוויס, ווער עס קומט פֿון דאָרטן, מוז אין אָנהייב זיך פֿילן דאָ, ווי ניט קיין היגער. פֿון דעסטוועגן האָט עס איר ווייניק געאַרט.
— שפּאַר זיך צו, — האָט זי געזאָגט, — ביסט מיד.
— יאָ, — האָט ער אײַנגעשטימט.
ער האָט צוגעמאַכט די אויגן און איז באַלד שטיל געוואָרן, מאָדנע שטיל, ניט ווי אײַנגעשלאָפֿן, נאָר ווי ער וואָלט אַוועק, פֿאַרשוווּנדן און דאָ איבערגעלאָזט בלויז דעם אָנבליק זײַנעם, אַ געשטאַלט אָן אָטעם. מע האָט ניט פֿאַרנומען פֿון אים קיין הויך. ער איז געלעגן אָן דער מינדסטער באַוועגונג, קיין אָדערל אויף זײַן הויט האָט ניט געצאַפּלט. זי האָט זיך געמוזט אָנטאָן אַ כּוח ניט אויפֿצוּוועקן אים — אַזוי אמהיימלעך האָט איר אויסגעוויזן אָט די שטילקייט.
זײַן מיליטערישער קאָסטיום איז געווען פֿאַרשטויבט און צעקנייטשט פֿון וועג, מע האָט אים געדאַרפֿט אויסבערשטלען, אויספּרעסן, פֿאַרנייען ערגעץ־וווּ. פֿרידע האָט זיך גערן אָנגעכאַפּט אָן דער אַרבעט. פֿון אַ קעשענע איז אַרויסגעפֿאַלן אַ קאָנווערט. עטלעכע אירע בריוו האָבן זיך צעשאָטן אויפֿן פּאָל, עטלעכע פֿראָנט־פֿאָטאָגראַפֿיעס, וווּ ער איז געווען אַראָפּגענומען אין איינעם מיט חבֿרים. פֿרידע האָט זיי שוין געקענט פֿון פֿריִער, געהאַט בײַ זיך, אין פֿאַרשיידענע צײַטן פֿון אים באַקומען.
צווישן די צעשאָטענע זאַכן איז געווען אַ זאָרגלעך צונויפֿגעלייגט פֿירעקיק ווײַס פּאַפּיר, פֿרידע האָט עס אויפֿגעהויבן, געעפֿנט. אינעם פּאַפּיר איז געווען אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון אַ יונג מיידל.
די קליינע פֿאָטאָגראַפֿיע האָט זעלטן נאַטירלעך איבערגעגעבן דעם כאַראַקטער פֿונעם יונגן, ביז גאָר ליבן געזיכט: דעם וואַרעמען, צאַרטן בליק פֿון די שיינע אויגן, די פֿולבלעכע ליפּן עטוואָס צעעפֿנט, ווי גרייט צו זאָגן: „כ׳האָב ליב‟, דעם אַלגעמיינעם אויסדרוק פֿון מיידלשער באַשיידנקייט און לעבנס־דאָרשט. איבערן אַקסל איז געווען איבערגעוואָרפֿן אויף דער ברוסט אַ שווערער שוואַרצער צאָפּ.
איז אָט וועגן וועמען ער פֿאַרטראַכט זיך, וווּהין דער געדאַנק פֿאַרטראָגט אים אַלע מאָל! ווער איז זי? אַ צופֿעליק באַגעגנטע ערגעץ אויף די וועגן פֿון דער מלחמה, אַ פֿאַרבײַגייענדיקע, ווי יענע שעה, וואָס האָט זיי דערנעענטערט, צי אפֿשר אַ שלאַכט־חבֿרטע, שטענדיקע באַגלייטערין? פֿרידע האָט דורכגעטרייסלט דעם קאָנווערט, אַלע קעשענעס און מער פֿון דער אומבאַקאַטער קיין שפּור ניט געפֿונען, קיין נאָמען, קיין וואָרט, זי האָט שוין ניט געוואָלט טראַכטן דערפֿון. דאָס איז אַזאַ פּײַן, זי וויל עס ניט, זי דאַרף עס ניט. זעקס טעג זײַנען אים געשענקט, זאָל ער אין די טעג ניט וויסן פֿון קיין פֿאַרדראָס. אין זעקס טעג אַרום קערט ער זיך אום אין פֿײַער. און וווּ וועט יענע זײַן, ווען ער וועט זיך אַהין אומקערן? וווּ?
ער האָט געעפֿנט די אויגן, אַזוי איז ער געלעגן אַ ווײַלע, ווי דערמאָנענדיק זיך, ווי אַזוי ער קומט אַהער, דערנאָך האָט ער אויסגעשטרעקט אַ האַנט. פֿרידע האָט געקענט אָט דעם זשעסט זײַנעם. דאָס זוכט ער איר האַנט, וויל, זי זאָל צוגיין נעענטער. זי האָט אים צוליב געטאָן.
— מיר איז גוט מיט דיר, — האָט ער געזאָגט, — לאָמיר הײַנט אין ערגעץ ניט גיין.
אויפֿן גרויען פֿאַרפֿרוירענעם פֿענצטער האָט זיך געזעצט דער אַש פֿון פֿאַרנאַכט. אין צימער איז געווען שטיל. מע האָט געהערט די קלאָג פֿונעם ווינט. אויף וואָס? פֿאַר וועמען? פֿרידע מיט איר גאַסט האָבן פֿאַרטרוילעך געשמועסט וועגן אַלץ, וואָס מאַן־און־ווײַב, גוטע פֿרײַנד קאָנען שמועסן בײַ אַזאַ באַגעגעניש. און דאָך איז עס געווע גאָרנישט ווי סע דאַרף צו זײַן. ער זיצט לעבן דיר, האָט זי מיט זיך אײַנגעטענהט, האַלט דײַן האַנט, לאָזט זי ניט אַרויס, ווי עס מאַכט זיך אַ קינד אין אַ וועג האָט מורא אָפּלאָזן אויף אַ רגע דער מוטערס האַנט, וואָס דאַרפֿסטו נאָך?.. נאָר יענע פֿאָטאָגראַפֿיע — ווי דאַרף מען זי פֿאַרשטיין? און אָט די פֿאַרטראַכטקייט, וואָס באַפֿאַלט אים ווידער און ווידער, אָט דער צושטאַנד, ווען ער קוקט אויף דיר, און דו זעסט, אַז פֿאַר די אויגן שטייט אים עמעצער אַנדערש, זײַן געדאַנק איז ווײַט פֿון דאַנען… פֿרעגן, וואָס אים איז, וואָס טראָגט ער אויפֿן האַרצן — צו וואָס? זי ווייסט דאָך, בעסער וואָלט זי ניט וויסן. זאָגן אָפֿן, וואָס זי ווייסט, און הערן, וואָס ער וועט ענטפֿערן, אַלץ זאָל ווערן קלאָר? ניין, זי קאָן וועגן דעם ניט ריידן. זי ווערט רויט פֿאַר בושה שוין בײַ דעם געדאַנק, אַז זי קאָן זיך אַרויסכאַפּן וועגן דעם מיט אַ וואָרט. ניין און ניין. זי וועט מיט קיין וווּנק אַפֿילו ניט אָנדײַטן אויף דעם, וואָס זי ווייסט… „מיר איז גוט מיט דיר‟, — האָט ער געזאָגט. זאָל אים זײַן גוט.
בײַ נאַכט איז ער געשלאָפֿן, און זי ניט. זי האָט שוין געציילט ביז טויזנט, און ס׳האָט ניט געהאָלפֿן. זי האָט זיך מאָנאָטאָן אײַנגעוויגט: „שלאָף, שלאָף‟… און ס׳האָט ניט גענומען קיין שלאָף. דער מאַרך האָט געברענט, דאָס לײַב איז, ווי אויף אַ פּײַן־ראָד, געווען אָנגעצויגן. דאָס האַרץ האָט געטענהט: פֿאַר וואָס? פֿאַר וואָס?.. טרערן האָבן זיך געקײַקלט איבער די באַקן, און זי האָט זיך קיין ריר ניט געטאָן, האָט געציטערט אַרויסצוברענגען אַ היכץ, טאָמער דערהערט ער און כאַפּט זיך אויף, וואָס וועט זי דאָך ענטפֿערן? ער טאָר ניט זען אָט די טרערן אירע. טאָר ניט וויסן פֿון זיי. ניין, ניין, סאַראַ בושה! זי וואָלט זיך עס קיין מאָל ניט מוחל זײַן…
סאַשע האָט זיך אַ רודער געטאָן. „טײַבעלע מײַנס, — איז ער צוגעפֿאַלן אַ דערפֿרייטער, וואָס ער האָט זי גענומען לעבן זיך. פֿרידע האָט געשפּירט מיט אַלע חושים: ער איז ריין פֿאַר איר, דורכזיכטיק ביזן גרונט, ניטאָ אין אים קיין פֿלעק פֿאַלשקייט, און דאָס, וואָס זי האָט געזען, האָט זי אפֿשר גאָר ניט געזען, צי ס׳איז ניט דאָס, וואָס זי מיינט. אַלע ספֿקות זײַנען פֿאַרשוווּנדן, אַ געפֿיל פֿון דאַנקבאַרקייט איז איבערגעגאַנגען, אַ צוטרוי אָן גרענעצן, אַ וווּנדערלעכע קלאָרקייט. סאַראַ גליק, וואָס זי האָט זיך אָפּגעהאַלטן פֿון איבעריקע רייד.
אין דער פֿרי איז זי אַוועק צו דער אַרבעט אין דער כעמישער לאַבאָראַטאָריע. אין אָוונט זײַנען זיי ווידער געווען צוזאַמען. נאָך אַ מינוט פֿאַרטראַכטקייט, וואָס איז הײַנט, ווי נעכטן, אים פֿון מאָל צו מאָל באַפֿאַלן, האָט סאַשע אָן קענטיקער פֿאַרבינדונג מיטן גאַנג פֿון זייער שמועס, אומגעריכט אַרויסגענומען פֿון קעשענע דעם קאָנווערט. דאָס האַרץ האָט פֿרידערן אָנגעהויבן קלאַפּן אַזוי, אַז ס׳האָט זיך געדאַכט, ער מוז דערהערן דעם אָפּהילך פֿון די קלעפּ. אין מורא פֿאַר דעם, וואָס זי קאָן באַלד געווויר ווערן, האָט זי זיך אָנגעכאַפּט אין עפּעס אַנדערש, אָן אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון סאַשעס אַ חבֿר, וועלכע זי האָט שוין לאַנג געהאַט בײַ זיך.
— סאַראַ ליכטיקער פּעטיע איז דאָ, — האָט זי, פֿלאַטערנדיק, זיך צערעדט, — עס גלייבט זיך ניט, אַז ער איז טויט.
— ליכטיקער יאָ, — האָט סאַשע אײַנגעשטימט, — דאָס איז געווען אין זײַן לײַב, אין זײַן בליק, אין זײַנע געפֿילן. פֿינף מינוט פֿאַר זײַן טויט, האָט פּעטיע גערעדט וועגן זײַן מיידל, וואָס ער ”האָט איבערגעלאָזט ערגעץ בײַ דער וואָלגע. די קויל האָט אים איבערגעריסן ממש אויפֿן האַלב וואָרט… און וואָס וועסטו זאָגן וועגן אָט דער פֿאָטאָגראַפֿיע? — האָט סאַשע אַ פֿרעג געטאָן.
פֿרידע האָט זיך קוים באַהערשט.
— וויפֿל דאַרף זי דאָ אַלט זײַן? אַ יאָר נײַנצן, — האָט זי געזאָגט.
— ניט מער.
— ווער איז זי?
— איך ווייס אַפֿילו איר נאָמען ניט.
— איך פֿאַרשטיי ניט, סאַשע, רעד קלאָרער.
— אין אוקראַיִנע, זומער איז עס געווען. הינטער אַ שטעטלשן בית־עולם, אין אַ וויסטן יאַר, וווּ מע האָט די ייִדן אויסגעקוילעט, אין שטויב צווישן ניט באַערדיקטע ביינער און פֿאַרבליבענע קינדערשע שיכעלעך, איז געלעגן אַ שוואַרצער צאָפּ, לעבן אים — אַ קליין לעדערן בײַטעלע מיט אָט דעם בילד. פֿון דעמאָלט אָן טראָג איך עס מיט זיך.
פֿרידע האָט שוין מער ניט געקאָנט באַהאַלטן דעם פֿיבער, וואָס האָט אַרומגעכאַפּט איר גאַנץ לײַב. אירע באַקן האָבן געברענט.
— ווי שיין זי איז געווען! — האָט זי זיך צערעדט, ווי אין היץ, — אָט דער צאָפּ, וואָס איז פֿאַרלייגט אויף דער ברוסט, די עטוואָס צעעפֿנטע ליפּן, דער בליק — וויפֿל דאָרשט נאָך פֿרייד! זי האָט דאָך ערשט אָנגעהויבן לעבן… און קיינער האָט גאָרניט געקאָנט זאָגן, ווער זי איז, פֿון וואַנען?
— בײַ וועמען איז געווען צו פֿרעגן?
— זי איז דאָ אַזאַ לעבעדיקע, אַ האַרציק אייגענע, — האָט פֿרידע גערעדט, נאָך און נאָך זיך אײַנקוקנדיק אין דער פֿאָטאָגראַפֿיע, — וואָס מער דו קוקסט, ווערט זי דיר אַלץ נעענטער און אייגענער.
— איך האָב ניט איין מאָל געטראַכט, — האָט סאַשע געזאָגט, — נאָך דעם אַלעמען, וואָס איך האָב זיך אָנגעזען אויף די בית־עולמס, אין יאַרן, אין די אויפֿגעעפֿנטע גריבער, האָב איך ניט איין מאָל געטראַכט: מע מוז עס פֿאַרגעסן, כּדי קאָנען אַראָפּשלינגען דעם ביסן, פֿרייען זיך מיט דער זון, ווײַטער לעבן. און דאָך טאָר מען עס ניט פֿאַרגעסן. ניט זיך, ניט קיינעם וואָלט איך עס ניט מוחל געווען.
— פֿאַרגעסן און געדענקען. יאָ, יאָ. איך פֿאַרשטיי, נאָר ווי קאָן מען פֿאַרגעסן?
ערשט איצט האָט ער באַמערקט איר צושטאַנד.
— דו ציטערסט, ס׳איז דיר קאַלט, — האָט ער געזאָגט און אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף איר דעם מאַנטל אויף די פּלייצעס.
זי האָט נאָך שטאַרקער גענומען ציטערן, אַלץ די אויגן ניט געקאָנט אָפּרײַסן פֿון דער פֿאָטאָגראַפֿיע, געקוקט און געשעפּטשעט:
— ווי קאָן מען אַזוינס פֿאַרגעסן?..
1945
Yiddish Branzhe 