באָריס סאַנדלער
אין דער אומאָפּהענגיקער מאָלדאָווע
אַלץ איז זיך צעפֿאַלן: משפּחות, אַרבעט, פֿרײַנדשאַפֿט, לעבנס־שטייגער, און דאָס לעבן אַליין האָט קוים געזשיפּעט, פֿאַרטשעפּעט זיך פֿאַר אַ פּאַסקודנע גורל־האַטשעקל. דער לעצטער פּרוּוו צו פֿאַראייניקן אַלעמען איז געווען די לוויה. אין דעם טרויער־מאַרש האָט זיך באַטייליקט יעדער בירגער פֿונעם ריזיקן לאַנד. דער שטראָם מענטשן האָט זיך פּאַמעלעך געשלעפּט נאָך דער טרונע איבער די רחבֿותדיקע פֿעלדער און וועלדער, רעשיקע שטעט און שטעטלעך — צום קבֿר, אַקוראַט לעבן לענינס מאַווזאָליי אין מאָסקווע. דאָרט וועט מען באַגראָבן דעם בר־מינן, וואָס האָט עטלעכע און זיבעציק יאָר געטראָגן דעם מעכטיקן נאָמען, “סאָוועטן־פֿאַרבאַנד”…
בערך אַזוי האָט זיך געזאָלט אָנהייבן דער דאָקומענטאַר, וואָס דעם סצענאַר צו אים האָבן געהאַלטן בײַם שרײַבן מײַן פֿרײַנד, ניסל בראָדיטשאַנסקי, אַ באַקאַנטער רעזשיסאָר, און איך. דעם גאַנצן טאָג איז יעדער פֿון אונדז געווען פֿאַרטאָן אין זײַן וואָכעדיקער אַרבעט; דערנאָך, ביז שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן, זײַנען מיר געזעסן בײַם טיש אין ניסלס בחוריש דירהלע, און אַרויסגעקוועטשט פֿון זיך די מידע, האַלב־שלעפֿעריקע געדאַנקען. ס’איז נישט געווען קיין ווינקעלע אין דעם איינציקן צימער, וווּ ס’זאָל נישט געווען אַהין פֿאַרקריכן דער רויך פֿון די ציגאַרעטן, וואָס האָבן אונדז געדאַרפֿט אויפֿמונטערן און אָנזעטיקן דעם מוח מיט שאַפֿערישע אײַנפֿאַלן.
וועגן וואָס האָבן מיר, צוויי בעסאַראַבער ייִדן, געוואָלט מאַכן דעם פֿילם? אייגנטלעך, האָט זיך דאָך אַזאַ מין סצענאַר געשריבן אין יעדער משפּחה; און די מעשׂים האָבן זיך אַנטוויקלט אויף די גאַסן, אין די קלייטן, בײַ יעדן אויף זײַן אַרבעט און אויף די פּענסיאָנערסקע בענק אין פּאַרק… גיי נאָר אַרום מיטן קינאָ־אַפּאַראַט און פֿילמיר וואָס דו זעסט און הערסט.
די נײַע מאַכט איז געווען אומגעדולדיקט; זי האָט געהאַלטן אין איין שיסן מיט באַשלוסן. אָנגעהויבן האָט מען פֿונעם בײַטן נעמען: פֿון סאָוועטישער מאָלדאַוויע איז געוואָרן אומאָפּהענגיקע מאָלדאָווע; די היימישע גאַסן, וווּ מ’איז אויפֿגעוואַקסן, האָבן זיך אָנגעהויבן רופֿן אַנדערש, און באַלד אָפּגעפֿרעמדט געוואָרן; די באַקאַנטע קיריליצע־בוכשטאַבן, וואָס נישט איין פּען האָט מען צעבראָכן איידער זיך אויסגעלערנט צו שרײַבן זיי, האָט מען פֿאַרביטן אויף לאַטײַנישע; און בכלל, די אײַנוווינער פֿון דער נײַער מאָלדאָווע האָבן פּלוצעם פֿאַרשטאַנען, אַז זיי רעדן אויף אַ פֿרעמדער שפּראַך, וואָס געהערט גאָר צו אַן אַנדער פֿאָלק און אַן אַנדער אומאָפּהענגיקער מלוכה…
נאָך מער: דאָס פּאַסמאַקעווען זיך מיט דער דערוואָרבענער אומאָפּהענגיקייט פֿון מאָסקווע, האָט געבראַכט דערצו, אַז אויך אַנדערע טיילן פֿון דער באַפֿעלקערונג — רוסן, אוקראַיִנער, גאַגאַוזן, באָלגאַרן, ייִדן, האָבן זיך פּלוצעם געכאַפּט: סטײַטש, מיר האָבן דאָך אַליין אַן אייגענע שפּראַך און קולטור, אייגענע מינהגים און אַפֿילו אַן אייגענעם גאָט! מיר ווילן זיך נישט קאָכן אין איין גרויסן שמעלצטאָפּ; מיר ווילן האָבן אַ באַזונדער טעפּעלע מיט אונדזער נאַציאָנאַלן מאכל.
די שפּראַך איז געוואָרן אַ פֿאָן, אַ צייכן פֿון דער צײַט. אונטער איין שפּראַכן־פֿאָן פֿון מאָלדאַוויש־רומעניש האָבן זיך אויסגעשטעלט די אָרטיקע נאַציאָנאַלע כּוחות, און אונטער אַ צווייטער — פֿון רוסיש־טרעגער, די אַזוי גערופֿענע, אינטערנאַציאָנאַלע באַוועגונג. ס’רובֿ ייִדן, כאָטש גערעדט האָבן זיי רוסיש, איז שוין זאַט געווען פֿונעם „אינטערנאַציאָנאַל‟, פֿון איין זײַט, און פֿון דער צווייטער זײַט, אָנגעשראָקן געוואָרן פֿון די ווילדע נאַציאָנאַליסטישע געשרייען. גראָד דעמאָלט האָבן די ייִדן זיך דערמאָנט אינעם אַלטן נע־ונעד־טשעמאָדאַנדל, געבליבן זיי בירושה פֿון קדמונים אָן. די פֿראַגע פֿונעם ייִדישן האַמלעט, געשטעלט בעתן הספּד בײַם אָפֿענעם קבֿר פֿון דער סאָוועטישער אימפּעריע: „פֿאָרן, צי נישט פֿאָרן?‟ — האָט באַקומען אַ קאָנקרעטן ענטפֿער — „פֿאָרן!‟
ווי עס טרעפֿט בדרך־כּלל בײַ ייִדן, איז באַלד אויפֿגעקומען אַ צווייטע פֿראַגע: „וווּהין פֿאָרן?‟. נאָך די לאַנג־יאָריקע קאַמפֿן אויף די אינערלעכע שלאַכט־פֿעלדער און וועלט־אַרענעס — „פֿאַר אַ פֿרײַער עמיגראַציע‟ און „משפּחה־פֿאַראייניקונג‟ — האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז די ייִדן האָבן נישט וווּהין צו פֿאָרן. ריכטיקער געזאָגט: עס האָבן זיך פּלוצעם אַנטדעקט פֿאַר זיי אַזוי פֿיל אָפּציעס, אַז זיי האָבן, נעבעך, נישט געוווּסט, אין וואָסער ריכטונג זיך צו לאָזן אין וועג אַרײַן — קיין ישׂראל? אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן? קאַנאַדע? דײַטשלאַנד? אויסטראַליע?…
פֿון אַזאַ תּוהו־ובֿוהו איז געבוירן געוואָרן דער געדאַנק צו שאַפֿן אונדזער דאָקומענטאַר, וואָס זײַן נאָמען האָט געזאָלט זײַן „וווּ איז מײַן היים?‟. און נאָך איין זאַך: די שפּראַך פֿונעם פֿילם, אין הסכּם מיט די היגע ייִדישע קולטור־טראַדיציעס, האָט געדאַרפֿט זײַן די היימישע שפּראַך פֿון בעסאַראַבער ייִדן — ייִדיש.
צו מאַכן קינאָ דאַרף מען האָבן אַ סך געלט; און דווקא געלט האָט אין יענע טעג געהאַט די ווערט פֿון שטויב. אין דער זעלבער צײַט, האָבן זיך אומגעדרייט פּאַרשוינען, וואָס האָבן פֿון שטויב געמאַכט גרויסע געלטער. איין קלייניקייט: זייערע מיליאָנען פֿון דער נײַער אָרטיקער וואַלוטע, לעי, האָבן זיי געדאַרפֿט אַרײַנלייגן אין אַזאַ געשעפֿט, וואָס וואָלט זיי געקאָנט ברענגען עכטע געלטער. די געשיכטע פֿון האָליוווּד האָט באַגײַסטערט געוויסע אויפֿגעקומענע מיליאָנערן צו אינוועסטירן זייער שטויב־געלט אין קונסטווערק. מיט אַזעלכע צוויי פֿריש־אָפּגעבאַקענע קינאָ־פּראָדוצענטן האָבן מיר, ניסל און איך, זיך געדאַרפֿט טרעפֿן אינעם קליינעם קאַפֿע מיטן נאָמען cafea cu frișcă — „קאָפֿע מיט שמאַנט‟. אַזעלכע קאַפֿע־פּלעצער מיט עקזאָטישע נעמען אויף רומעניש, האָבן זיך אין יענער צײַט געעפֿנט אויף יעדן ראָג פֿון דער באַנײַטער הויפּטשטאָט, און אַפּנים, געדאַרפֿט דינען ווי אַ סימן פֿון נאָך איין בײַט — אַ האַסטיקן אַרײַנשפּרונג אין אייראָפּע.
אונדזערע קינפֿטיקע פּראָדוצענטן האָבן געהייסן עדואַרד און ראָמאַן. גערעדט האָט עדואַרד, און ראָמאַן האָט דערבײַ כּסדר געקוקט אויף זײַן האַנט־זייגערל, ווי ער וואָלט בשעת־מעשׂה קאָנווערטירט די סעקונדעס און מינוטן אין אַ מער ממשותדיקער וואַלוטע ווי ווערטער. דעם סצענאַר האָבן זיי געלייענט אין דער איבערזעצונג אויף רוסיש. „ער איז זייער אַקטועל, — האָט געהאַלטן אים אין איין לויבן עדואַרד, — רירט אָן די ווייטיקלעכע סטרונעס פֿון דער נשמה‟. ער האָט שיִער נישט אויסגעזונגען דעם שיינעם פּאַסאַזש, צוגעגרייט, אַ פּנים, פֿון פֿריִער. ראָמאַן האָט אָפּגעריסן דעם בליק פֿון זײַן טײַער Rolex־זייגערל און מיט אָפּשײַ אַ קוק געטאָן אויף זײַן שותּף.
— איין טענה, אַפֿילו נישט קיין טענה, נאָר אַ וווּנטש האָבן מיר, — האָט ווי אַ שטיקל דיסאָנאַנס אַ קלינג געטאָן עדואַרדס קול און זיך איבערגעריסן, אויסהאַלטנדיק אַ פּויזע.
ניסל און איך האָבן זיך איבערגעקוקט. אונדזערע בליקן האָבן געמיינט צו זאָגן דאָס זעלבע: „ווער עס צאָלט, דער באַשטעלט!‟. אויסנוצנדיק דאָ די קורצע פּויזע פֿון אונדזער צעמישטקייט, איז כּדאי צו דערציילן, וועגן וואָס זשע איז טאַקע געווען אונדזער סצענאַר, און וואָס, אין תּוך גערעדט, האָבן מיר געוואָלט ווײַזן אין אונדזער פֿילם?
אַלטע קעשענעווער גאַסן און געסלעך. איינשטאָקיקע שטיבער, געבויט פֿון ליימענע ציגל, וואָס די בעסאַראַבער ייִדן האָבן דעם ציגל גערופֿן מיטן רומענישן וואָרט, „לאַמפּאַטש‟. דורות ייִדישע משפּחות האָבן זיך אין די פֿיר ווענט געוואַרעמט, און נישט איין מאָל — זיך הינטער זיי געראַטעוועט פֿון די צעיושעוועטע פּאָגראָמשטשיקעס. צוויי מאָל האָבן זיי געמוזט זייערע שטיבער פֿאַרלאָזן: באַלד נאָך דעם, ווי אין קעשענעוו האָבן אַרײַנמאַרשירט די רומענישע פֿאַשיסטן, אין 1941; און איצט, אין די אָנהייב 1990ער, ווען זיי פֿאַרלאָזן זייער היימישע ווענט שוין אויף שטענדיק.
משפּחות, אײַנגעוואָרצלט אין דער בעסאַראַבער ערד, קאָן מען אויפֿן סמך פֿון זייערע פֿאַמיליע־נעמען באַקומען אַן ענטפֿער אויף די צוויי וויכטיקע פֿראַגעס: „פֿון וואַנען עס קומט אַ ייִד?‟ — סאָראָקער (םון סאָראָקע), אָקניצער (פֿון אָקניצע), בענדערסקי 0פֿון בענדער), באַלצאַן (פֿון בעלץ), קישיניאָווסקי (פֿון דעשענעוו) , קאַושאַנסקי (פֿון קאַושאַן)…; און „וואָס מאַכט אַ ייִד?‟ — פּאָשטאַר (בריוונטרעגער), וואַרזאַר (קרויטמאַכער), קילימניק (טעפּעכמאַכער), סעפּונאַרו (זייפֿקאָכער)… מע קאָן זיי, די אַלע נעמען, נאָך געפֿינען אין די שטאָטישע טעלעפֿאָן־ביכער, אָבער אויפֿן טעלעפֿאָן וועט אײַך איצט ענטפֿערן אַ פֿרעמד קול, אַז די משפּחה וווינט שוין דאָרט נישט. אַזוי אַז צומאָל, קאָן אַ פּשוט טעלעפֿאָן־בוך זיך פֿאַרוואַנדלען אין אַ בוך פֿון מענטשלעכע גרולות, אָדער אַ ספֿר פֿון יציאַת־מאָלדאָווע...
אונדזערע פּראָדוצענטן האָבן זיך אומגעקערט צום שמועס, דאָס הייסט, עדואַרד האָט אַרויסגעבראַכט אויף אַ קול דעם וווּנטש, און ראָמאַן האָט אים באַשטעטיקט מיט אַ וואָגיקן וווּנק אויף „יאָ‟.
— ס’וואָלט געווען געוווּנטשן, — האָט ווייך געשפּרייט זײַנע רייד עדואַרד, — אַז מיר זאָלן פֿילמירן נישט בלויז אין מאָלדאָווע, נאָר אויך ווײַזן, ווי אַזוי עס האָבן זיך אײַנגעאָרדנט די בעסאַראַבער ייִדן אין ישׂראל, אַרויסגעפֿאָרן נאָך פֿאַר דער מלחמה, ווי אויך שפּעטער, אין די 1970ער יאָרן…
זײַן וווּנטש איז געבליבן הענגען אין דער לופֿטן, ווי אַ בלויער חלום, וואָס אָט־אָט וועט ער צעשמעלצט ווערן אינעם „נאַציאָנאַלן שמאַנט‟ פֿון דעם קאַפֿע־הויז. מיר האָבן אַפֿילו נישט געוואַגט וועגן דעם צו טרוימען — ווי איז עס דען מעגלעך, צו פֿאָרן פֿילמירן אין ישׂראל?! ס’איז דאָך פֿאַרבונדן מיט טויזנט ביוראָקראַטישע ווענט און ווענטלעך; די מאַכט האָט זיך טאַקע געביטן, אָבער אין תּוך איז דער אויפֿפֿיר פֿון די נײַע פֿונקציאָנערן געבליבן דער זעלבער. שוין אָפּגערעדט, אַז צאָלן וועט מען אין ישׂראל מוזן מיט עכטער וואַלוטע — פֿאַרן האָטעל, שפּײַז, טראַנספּאָרט, און גיי ווייס, פֿאַר וואָס נאָך… מיר האָבן זיך ווידער איבערגעקוקט, ניסל און איך. איצט האָבן אונדזערע בליקן געמיינט צו זאָגן: „עס קלינגט מנחם־מענדלש!…‟
זעט אויס, אַז פֿון אונדזערע אויגן האָט דער צווייפֿל ממש אַרויסגעשפּרונגען. עדואַרד האָט עס געוויס געכאַפּט און זיך אָנגערופֿן:
— לאָמיר אָפּרעדן פֿון אָנהייב אָן: איר פֿאַרנעמט זיך מיטן שאַפֿערישן פּראָצעס, און מיר וועלן זאָרגן וועגן ביזנעס…
דעם לעצטן אַרגומענט, האָט שוין ראָמאַן צוגעגעבן: „אַזוי פֿירט זיך אין דער פֿרײַער וועלט — איר זײַט קינסטלערס און מיר — פּראָדוסערס!‟
דער כּישוף פֿונעם וואָרט „פּראָדוסער‟, האָט אונדז ממש אײַנגעהילט אין אַ פֿריש וואַרעם ווינטל, געבראַכט ערגעץ פֿון די ווײַטע האָליוווּדער בערגלעך. גיי ווייס, אַז אין דער אמתן איז עס געווען נישט קיין כּישוף, נאָר אַ היפּנאָז, און די צוויי גרינע „פּראָדוסערס‟ — ווירטואָזע קונצנמאַכערס… אָבער לאָמיר דערווײַל אָפּציִען דעם מאָמענט פֿון אויפֿכאַפּן זיך פֿונעם היפּנאָטישן שלאָף. אייגנטלעך, איז דאָך קינאָ אויך פֿאַרמישט אויף אילוזיע…
מיר פֿאָרן אינעם דאָרף וואַדול ראַשקאָוו, וואָס האָט אַזוי זאַפֿטיק באַשריבן אין זײַנע דערציילונגען דער ייִדישער שרײַבער יחיאל שרײַבמאַן. שרײַבמאַן פֿאָרט מיט אונדז. פּינקטלעכער געזאָגט, באַגלייטן מיר, די פֿילמיר־גרופּע, שרײַבמאַנס באַזוכן זײַן היים־שטעטל. דער וועג איז צעקלאַפּט און צעשלאָגן. בעסאַראַביע האָט נישט קיין ים־גרענעצן, און קיין ים־פֿלאָט. דערפֿאַר האָט זי שאָסייען, און די פּאַסאַזשירן אין די אויטאָס וואַרפֿט אין אַלע זײַטן, ווי אויף אַ שיף בעת אַ שטורעם. אונדזער קליינער אויטאָבוס דערמאָנט טאַקע אַזאַ מין שיפֿל. שרײַבמאַן, שוין בײַ זײַנע אַכציקער, קוקט שטיל אינעם פֿענצטער אַרויס. איך זע ווי די גריבלעך און בערגלעך אויפֿן וועג רופֿן זיך אָפּ אויף זײַן פּנים; איך ווייס, אַז זײַנע אייגענע גאַלשטיינער גיבן אים, נעבעך, צו וויסן אין זיך. אָבער די קנייטשן אויף זײַן פּנים גלײַכן זיך מיטאַמאָל אויס, און אין די אויגן פֿאַרשוווּנדט דער געלער אומעט, ווען דער אויטאָבוס קריכט קוים אַרויף אויפֿן „ראַשקעווער באַרג‟. אונטן, אַקוראַט ווי אַן אויסגענייט מאָלדאַוויש טישטעך — מיט איין ראַנד שווענקט זיך עס אינעם טײַך נעסטער — שפּרייט זיך דאָס דערפֿל וואַדול ראַשקאָוו. טאַקע דאָס בערגל בײַם אַרײַנפֿאָר אינעם שטעטל האָט שרײַבמאַן באַשריבן אין זײַן בעסטער דערציילונג „איין קליין ראַשקעווער געסל‟.
מיר שטייען מיט אים אַנטקעגן דער קערניצע, וואָס די ראַשקעווער ייִדן האָבן זי גערופֿן, „שישמאַנס קערניצע‟. איך האַלט אין דער האַנט דעם מיקראָפֿאָן און דריי זיך אַרום שרײַבמאַנען, נישט צו פֿאַרלירן זײַן שטים. דער קאַמערע־מענטש דרייט זיך מיט זײַן אַפּאַראַט אויפֿן אַקסל אַרום אונדז ביידע. שרײַבמאַן קוקט אָט אין איין זײַט און אָט אין אַן אַנדערער. זײַנע אויגן זוכן באַקאַנטע הײַזער, כאָטש סימנים פֿון זיי… די פּוסטקייט און אויסגעמעקטקייט פֿון אַ ייִדיש לעבן וועקט דערמאָנונגען:
— אָט דאָ שטייען מיר אין דער סאַמע מיט, וווּ ס’איז געווען אַמאָל דאָס שטעטל ראַשקעוו, ווי איך רוף עס אין מײַנע ווערק. דאָ איז געווען די מאַרק־גאַס. דאָ האָבן געוווינט מײַנע עלטערן, באָבע־זיידע און אפֿשר עלטער־זיידע־באָבעס. אָט דאָרט איז געווען אונדזער שטיבל. אַ גאַנצע ריי שטיבלעך, איין שטיבל צו אַן אַנדער שטיבל, קלייטן און קלייטלעך. מ’האָט זי טאַקע אַזוי גערופֿן, די מאַרק־גאַס. לעבן נעסטער זײַנען געשטאַנען די דרײַ שילן: די קלויז, בית־מדרש, און די גרויסע שיל. דאָרט, לעבן דינס־געסל, איז געשטאַנען אַ קליין שילעכל, מ’האָט עס גערופֿן, דאָס „אַריסטאָקראַטיש קלײַזל‟. ס’איז געווען זייער אַ שיין שטעטל. אַ געדיכט שטעטל, אַ פֿריילעך שטעטל, און אַן אָרעם שטעטל, אין דער זעלבער צײַט. געווען, און לײַדער, איצט אין גאַנצן נישטאָ. איר זעט נישט דאָ קיין איין ייִדיש שטיבל. עס וווינט נישט דאָ קיין איין ייִד. אין גאַנצן חרובֿ געוואָרן…
אין יאָר 2013, בין איך ווידער געקומען צו פֿאָרן פֿילמירן דאָס דאָרף וואַדול ראַשקאָוו, שוין אָן יחיאל שרײַבמאַנען ז״ל. געקומען פֿונעם ווײַטן ניו־יאָרק, פֿון אַן אַנדער וועלט און צײַט. צום 100־יאָריקן געבוירן־טאָג פֿונען בעסאַראַבער ייִדישן שרײַבער האָב איך געמאַכט וועגן אים אַ באַזונדערן פֿילם. עס האָט אויסגעזען, אַז גאָרנישט האָט זיך אַרום נישט געביטן — דער זעלבער טײַך, די זעלבע שישמאַנס קערניצע מיט ציכטיק־קאַלטער וואַסער, אַז די ציין שנײַדט בײַם טרינקען. ווײַט בײַם עק־דאָרף האָבן זיך אײַנגעביסן אין דער ערד די קאַלכשטיינערנע מצבֿות פֿונעם ייִדישן בית־עולם, צווישן די עלטסטע בית־עולמס אין בעסאַראַביע. איך זע אָבער אַ נײַעם סימן — יחיאל שרײַבמאַנס דענקמאָל. אַ מאָרמאָר־סקולפּטור אויף אַ הויכן פּעדעסטאַל, געשטעלט אַנטקעגן דער אָרטיקער שול. אַ האָפֿענונג, אַז אפֿשר וועלן כאָטש די נײַע דורות פֿון דער אומאָפּהענגיקער מאָלדאָווע לייענען די ייִדישע דערציילונגען פֿון זייער גרויסן לאַנדסלײַט, איבערגעזעצט אויף זייער אייגענער נאַציאָנאַלער שפּראַך…
Yiddish Branzhe 