עמיל קאַלין
דאָס וואָס עס האָט זיך לחלוטין נישט געלייגט אויפֿן שׂכל ערשט מיט אַ חודש צוריק, איז פֿאָרגעקומען יענע וואָך: איך און מײַן ווײַב, מרת שבֿע שתחיה, זענען געשטאַנען, צום ערשטן מאָל אין אונדזער לעבן, אויפֿן דײַטשישן באָדן, כּדי אָנטיילצונעמען אין פֿיר אונטערנעמונגען, אין פֿיר פֿאַרשיידענע שטעט, וווּ אַן אַקטריסע וועט פֿאָרלייענען אַ פּאָר קאַפּיטלען פֿון מײַן „מיזיניקל‟: דעם בוך „צוזאַמענבראָך‟, וואָס איז פֿריִער דערשינען חודשלעך אויף די שפּאַלטן פֿון דעם אינטערנעט־זשורנאַל „ייִדיש בראַנזשע‟, און שפּעטער האָט עס דערזען די ליכטיקע שײַן אין אַ בוכפֿאָרעם, אַרויסגעלאָזט פֿונעם פֿאַרלאַג „ייִדיש בראַנזשע‟ אין דעצעמבער 2024.
דעם אמת צו זאָגן, האָב איך שוין שלום געמאַכט מיט דער שאַפֿערישער איינזאַמקייט, מיט די ביטול-בליק סײַ פֿון די אָנהענגערס פֿון דער העברעיִשער ליטעראַטור, וואָס קאָנען בשום-אופֿן נישט באַנעמען מײַן עקשנות צו ווערן אַ פּען-מיטגליד צווישן די שיטער געוואָרענע קאַדערן פֿון שרײַבערס, וואָס האָבן נישט קיין לייענערשאַפֿט, און סײַ פֿון די ייִדישסטן, וועלכע זעען אין יעדן שרײַבער, וואָס איז נישט געבוירן געוואָרן אין די „ריכטיקע יאָרן‟, דאָס הייסט, צום שפּעטסטן אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, — אַ ווילדגעוויקס.
די פֿאַרבעטונג צו פֿאָרן קיין דײַטשלאַנד אויף אַ ליטעראַרישער רײַזע איז געווען אַ גרויסער סורפּריז, אַ ריס אין דער ווירקלעכקייט און דאָך, איז דאָס מקוים געוואָרן: איך און מײַן ווײַב זענען קיינמאָל נישט געשטאַנען לעבן אַ דײַטש, זענען געזעסן אויף די הינטערשטע זיצפּלעצער אין אַ קליינעם, שווער-סאַפּענדיקן אויטאָ, געפֿירט פֿון זייער אַ סימפּאַטישער דײַטשישער פֿרוי, זיך געשניטן אַ וועג דורך דעם רעגן און די האַלב-פֿאַרפֿרוירענע פּוסטע גאַסן פֿון האַנאָווער צו אונדזער האָטעל.
אַז איך האָב געעפֿנט די אויגן, איז נאָך געווען גוט פֿינצטער, די נאַכט האָט זיך צעצויגן, דער טאָג האָט זיך פֿאַרזאַמט, ווי די זון וואָלט נאָך געצווייפֿלט, פּונקט אַזוי ווי איך, צי איז כּדאַי אַרויסצוקריכן פֿון בעט, אָנהייבן דעם טאָג אָדער אײַנכאַפּן נאָך אַ ביסל שלאָף. לסוף, אַז עס איז שוין געוואָרן ליכטיקער, איז אַלץ געווען פֿאַרהוילן אין אַ האַרבסטיקער נאַסקייט. דער העל-גרויער הימל האָט זיך צעלייגט איבער די דעכער פֿון די קוואַדראַטיקע בנינים, וואָס האָבן אויסגעזען, ווי אַלע וואָלטן זיי געווען אַרויס אונטער איין נאָדל, און צווישן זיי שטייען ביימער מיט דינע, אָנגעבויגענע שטאַמען און נאַקעטע צווײַגן. די גאַס האָט מיר דערמאָנט אַ פּראָלעטאַרישע מאַהאָלע, מיט איין חילוק: די גאַסן זענען געווען ריין און די קליינע גערטנדלעך פֿאַר די בנינים פֿאַרפֿלאַנצט מיט בלומען.
מיט אַן ערך אַ שעה שפּעטער בין איך און שבֿע, נאָך פֿאַרשלאָפֿענע, מיט אַ האַרבסטיקער שוועריקייט אין די אבֿרים, געפֿאָרן מיטן היגן טראַמווײַ אין צענטער-שטאָט.
איך טראַכט וועגן דעם חורבן נאָך פֿון די קינדער־יאָרן. יעדער יום-השואה פֿלעג איך אָפּזיצן שעהען פֿאַרן טעלעוויזאָר און נישט געקאָנט אָפּרײַסן קיין אויגן פֿון דעם עקראַן. דורך די יאָרן האָב איך נישט ווייניק איבערגעלייענט וועגן דעם חורבן, דער צווייטער וועלט מלחמה, דײַטשלאַנד, עריך קעסטנערס אַ ראָמאַן, איבערגעזעצט פֿון דײַטש, אָבער דאַכט זיך, אַז די פֿרעגצייכנס איז ווייניקער נישט געוואָרן, נאָר פֿאַרקערט, געהאַלטן אין איין וואַקסן. איך האָב זיך אומגעקוקט אין דעם וואַגאָן, געפּרוּווט עפּעס דערפֿילן אָדער דערגיין, אָבער איך מוז זאָגן, אַז איך האָב מצליח געווען צו זען אַרום זיך נאָר מענטשן: אַן אַלטע פּאָר, אַ מאַמע מיט צוויי קינדער, יונגע פֿרויען, אימיגראַנטן… פֿון קיינעם האָט נישט אַרויסגעדופֿט עפּעס, וואָס שמעקט מיט היטלערן אָדער דעם „דריטן רײַך‟. איך האָב זיך געכאַפּט אַז אויב עס וואָלט געווען אַן אופֿן עפּעס צו דערגיין — און אין דעם האָב איך לכתּחילה שטאַרק געצווייפֿלט, — בין איך געקומען צו שפּעט.
יענע, וואָס האָבן געהערט צו יענע דורות, זענען שוין נישטאָ: די אַלטע לײַט זענען געווען דעמאָלט קליינע קינדער אָדער גאָר נישט געבוירן געוואָרן. און אַז מ׳וואָלט געקאָנט מתרץ זײַן פּונקט וואָס און פֿאַרוואָס? דעמאָלט וואָלט אַ געפּײַניקטער געווען ווייניקער געפּײַניקט? אַ טויטער ווייניקער טויט? איך האָב געזען אַרום זיך גלאַט מענטשן: יעדער טראָגט זיך אַרום מיט זײַנע טרוימען, בינטל צרות, באַגערן, אַנטוישונגען, פֿרייד און טרויער, יעדער איז אַ מענטש פֿאַר זיך און נישט קיין מיטל צו אַנטדעקן קיין „קאָלעקטיוון גײַסט‟ אָדער די סאַמע טיפֿענישן פֿון דעם מענטשלעכן אונטערבאַוווּסטזײַן. „אַלע זענען פּשוט מענטשן‟, האָב איך געזאָגט צו זיך יענעם אינדערפֿרי און אויך אין די קומענדיקע טעג פֿון אונדזער באַזוך.
דעם צענטער פֿון שטאָט האָט מען איבערגעבויט נאָך דער מלחמה. זייער ווייניק בנינים זענען געשטאַנען, ווען דער „דריטער רײַך‟ איז געפֿאַלן. איך האָב געהערט וועגן בערלין, די באָמבאַרדירונגען אין דרעזדען און האַמבורג, אָבער עס איז מיר געווען אוממעגלעך זיך פֿאָרשטעלן ווי ווײַט זענען די דײַטשישע שטעט חרובֿ געוואָרן בעתן קריג. אין צענטער שטאָט שטייט אַן אַלטע קירכע, וואָס איז געבויט געוואָרן אין 14טן יאָרהונדערט. זי איז צעשטערט געוואָרן בעתן קריג, און הײַנט באַשטייט זי פֿון פֿיר ווענט און אַ גלאָקנטורעם און דינט ווי אַ דענקמאָל. מיר איז אײַנגעפֿאַלן, אַז די נײַע געבײַדעס אין האַנאָווער קאָנען אויך דינען ווי דענקמאָלן אָדער אַנטי-קריג מאָנומענטן. נישט אומזיסט זענען די שטאַרקסטע אַנטי-מלחמה ווערק אין 20סטן יאָרהונדערט אָנגעשריבן געוואָרן אויף דײַטש.
צווישן די דענקמאָלן לעבט מען אַ שיינעם טאָג. עס קאָכט זיך אויף די אַלט-נײַע גאַסן: מע עסט פֿעטע וווּרשטלעך מיט זיס-זויער קרויט, מע טרינקט אויס אַ פֿײַן קאַוועלע, מע עסט זיך אָן מיט שאָקאָלאַד, קוכנס און קיכלעך. די קאַפֿעען זענען פֿולגעפּאַקט מיט מענטשן. לעבעדיקע רייד און געלעכטער. איך האָב געקוקט אויף די צופֿרידענע פּנימער און געטראַכט צו זיך, אַז אין ישׂראל שטייען די הײַזער, אָבער די מענטשן זענען רויִנירט.
די „לעזונגען‟ זענען פֿאָרגעקומען אין די אָוונטן. די ערשטע אונטערנעמונג איז פֿאָרגעקומען אין דער ייִדישער ביבליאָטעק אין האַנאָווער. דער אָרגאַניזאַטאָר, קאַי שווײַגמאַן, האָט מיר געוויזן די ביכער: ספֿרים, גאַנץ ש״ס, פֿאָרשונגען, מאָדערנע העברעיִשע און ייִדישע שרײַבערס. איך האָב געבלעטערט שלום אַשס אַ בוך, אַן איבערזעצונג אויף דײַטש, און זיך דערפֿרייט בלויז מיטן געדאַנק, אַז דער, וועמען עס גלוסט זיך אָנטאַפּן אַ ייִדיש בוך אין ווײַטן האַנאָווער, קאָן דאָס זיך פֿאַרגינען.
איך האָב אויסגענוצט דעם פֿאַקט, אַז דער עולם איז נאָך נישט געקומען און געכאַפּט אַ קורצן שמועס מיט קאַי מכּוח ייִדישער ליטעראַטור הײַנט צו טאָג. איך האָב נישט געקאָנט גלייבן די אייגענע אויערן: ער האָט געקאָנט פֿאַרגלײַכן מײַן שרײַבן מיטן סטיל פֿון מײַן רעדאַקטאָר, באָריס סאַנדלער. איך האָב זיך געפֿרעגט בשעת-מעשׂה וויפֿל פֿאַרברענטע ייִדישיסטן האָבן אונדז געלייענט. איך שטעל זיך פֿאָר, אַז ווייניקער ווי אַ מנין און פּלוצעם — נאַט אײַך! אין מיטן האַנאָווער לעבט האָט אַ מענטש אונדז ביידן געלייענט. דעמאָלט איז אויפֿגעשוווּמען פֿאַר מײַנע אויגן דאָס העמדל מיטן אויפֿשריפֿט „ייִדיש לעבט‟, — און ס׳האָט זיך מיר אַ דאַכט געטאָן, אַז בײַ אייניקע, וואָס טראָגן זיך אַרום מיט אַזאַ העמדל, איז ייִדיש נאָך מער טויט ווי טויט.
די אַקטריסע, קריטיאַנאַ אָסטערמײַער, אַ וואַרעמע, אָפֿענע שלאַנקע פֿרוי מיט אַ קאָפּ געקרײַזלטע האָר איז געקומען פֿרי און איז צוגעגאַנגען צו מיר, כּדי איך זאָל איר געבן צו פֿאַרשטיין, ווי מע רעדט אַרויס אַ שווער שטיקל, אָנגעשריבן אין עבֿריתּ; געווען איז עס אַ טייל פֿון אַ ברכה פֿון גבֿורה, וואָס מ׳לייענט שטיל, פֿאַר זיך, בשעת מ׳שטייט שמונה-עשׂרה. תּיכּף, בײַם ערשטן בליק האָב איך אײַנגעזען, אַז דאָ האָב איך טאַקע איבערגעכאַפּט די מאָס מיט לשון-קודש, האָבן מיר בלית-ברירה אײַנגעשטימט, אַז עס וועט קומען דערצו בעתן פֿאָרלייענען וועל איך זאָגן די תּפֿילה.
דער עולם האָט זיך אַרײַנגעשאַרט אין דער ביבליאָטעק-צימער צו ביסלעך. עס זענען געקומען אַן ערך דרײַסיק מענטשן זיך באַקענען מיטן אינערלעכן לעבן פֿון הערש גרינבערג: אַלטע ייִדן, איין פֿרוי איז געקומען קיין האַנאָווער פֿון בוקאַרעשט מיט פֿופֿציק יאָר צוריק, און איך האָב דורכגעלופֿטערט מיט איר מײַן רומעניש. עס זענען געקומען דײַטשן, אַ קורדישער בחור, אַן אָנהענגער פֿון מדינת-ישׂראל. איך האָב באַוווּנדערט דעם עולם. אַלע האָבן זיך מטריח געווען צו קומען אַהער אין אַ קאַלטן אָוונט, כּדי צו הערן, וואָס אַן אומבאַקאַנטער ייִדישער שרײַבער פֿון ישׂראל האָט צו זאָגן. דאָס איז נישט קיין קלייניקייט.
די אַקטריסע האָט פֿאָרגעלייענט די ווערטער, וואָס איך האָב יאָ אָנגעשריבן און נישט געשריבן מיט דרײַ יאָר צוריק. איך האָב זיך צוגעהערט צו איר און איך בין געווען טיף גערירט פֿון איר פֿאָרלייענען: ס׳האָט זיך איר אײַנגעגעבן מאַכן די ווערטער לעבעדיק. הערש גרינבערג האָט גענומען רעדן צו מיר אויף דײַטש — אויף דער שפּראַך, וועלכע ער קען נישט, און מיר האָט זיך געדאַכט, אַז איך פֿאַרשטיי און דערפֿיל יעדעס וואָרט.
נאָך דער אונטערנעמונג זענען מיר געפֿאָרן מיטן טראַמווײַ צו עסן „דאָנער‟ [1]. איך האָב געציטערט פֿאַר קעלט. אין דעם וואַגאָן איז געווען שטיל און איך האָב געטראַכט צו זיך, אַז עס שטעקט אין דעם פֿאַקט נישט ווייניק איראָניע — איך האָב ערשט געלויבט דעם אייבערשטן. געבענטשט אים אויף לשון-קודש, ווײַל ער לעבט מיט גרויס רחמים צו די טויטע, שפּאַרט אָן די געפֿאַלענע, היילט אויס די קראַנקע, לאָזט אַרויס די געפֿאַנגענע און דאָס אַלץ אין אַ לאַנד, וווּ גאָט האָט זיך געקאַרגט מיט זײַנע מופֿתים פּונקט דעמאָלט, ווען מ׳האָט געלעכצט נאָך זיי.
דאָס לעבן דרינגט אַרײַן אין ליטעראַרישע שאַפֿונגען, מע דאַרף עס נישט אויפֿקלערן, אָבער וואָס איז נאָר וואָס געשען? ליטעראַרישע שאַפֿונג האָט זיך אַרײַנגעפֿלאָכטן אין לעבן: מיט מיר איז געשען מער אָדער ווייניקער דאָס זעלבע, וואָס עס איז געשען מיט מײַן העלד, הערש גרינבערג, אין דעם עפּילאָג, וואָס איך האָב אָנגעשריבן ממש אין די גרוילנדיקע טעג נאָכן 7טן אָקטאָבער, און שפּעטער צוגעטשעפּעט צום בוך: מיר ביידע האָבן געבענטשט, ניצנדיק פֿרעמד געוואָרענע ווערטער, אין וועלכע מיר גלייבן נישט; געבענטשט דעם, וואָס האָט פֿאַרלאָזט זײַן פֿאָלק פּונקט דעמאָלט, ווען מע האָט זיך גענייטיקט אין אים צום שטאַרקסטן…
[1] דאָנער — שוואַרמע
Yiddish Branzhe 