פּראָזאַיִקער. געבוירן אין סרעדניק, ליטע, אין אַ משפּחה פֿון פּעדאַגאָגן. בעתן גירוש פֿון די ליטווישע ייִדן אין דער ערשטער וועלט־מלחמה (1915) איז די משפּחה פֿאַרוואָגלט געוואָרן קיין וואָראָנעזש, רוסלאַנד. קיין ליטע האָט זי זיך אומגעקערט אין 1921 און זיך באַזעצט אין קאָוונע, דער דעמאָלטיקער הויפּטשטאָט פֿונעם לאַנד. דער פֿאָטער ווערט פֿאַרוואַלטער פֿון דער ביבליאָטעק בײַ דער געזעלשאַפֿט ”ליבהאָבער פֿון וויסן“, וואָס איז אַ צענטער פֿון ליטעראַטור און קולטור־טעטיקייט. מאיר און זײַן ייִנגערער ברודער, חיים, העלפֿן דעם טאַטן אין דער ביבליאָטעק־אַרבעט און ווערן יונגע, צוזאָגנדיקע ייִדיש־שרײַבער. אין 1928 פֿאַרענדיקט מאיר אויף אויסגעצייכנט די קאָוונער העברעיִשע רעאַל־גימנאַזיע, וואָס טיילט אים צו די עדואַרד מ. טשייס־סטיפּענדיע צו שטודירן אין דער טעכנישער הויכשול אין דאַרמשטאַדט (דײַטשלאַנד). ער פֿאַרענדיקט זי אין 1933. ווי אַ דיפּלאָמירטער בוי־אינזשעניר, ווערט אויך דיפּלאָמירט פֿון קאָוונער אוניווערסיטעט. ווען דאָס היטלערישע מיליטער באַפֿאַלט ליטע, פּרוּוון מאיר און זײַן משפּחה אַנטלויפֿן. זיי ווערן אָבער אָנגעיאָגט און פֿאַרשפּאַרט סוף יולי 1941 אין קאָוונער געטאָ. מאיר באַטייליקט זיך אין דער ווידערשטאַנד־באַוועגונג, בראָש פֿון וועלכער עס שטייט זײַן ברודער חיים, וואָס פֿאַלט אין אַפּריל 1944, בעתן אָרגאַניזירן דעם אָפּמאַרש פֿון אַ גרעסערער מחנה געטאָ־קעמפֿער אין פּאַרטיזאַנישן וואַלד. מאיר אַנטלויפֿט פֿון געטאָ, לעבט נאָך דער באַפֿרײַונג אין קאָוונע, העלפֿט אויפֿצושטעלן אַ קינדער־גאָרטן פֿאַר די געראַטעוועט ייִדישע קינדער, אַ פֿאָלקשול און אַ קינדערהיים. אין אָקטאָבער 1973 איז ער מיט דער משפּחה עולה קיין ישׂראל. שרײַבן לידער און דערציילונגען אין ייִדיש האָט מאיר אָנגעהויבן גאָר יונג. דעביוטירט האָט ער אין 1928 אין דער פֿירנדיקער קאָוונער צײַטונג ”די ייִדישע שטימע“. ער דרוקט לידער, דערציילונגען, אַרטיקלען אין דער וואָכנשריפֿט ”די צײַט“, אין דער צײַטונג ”דאָס וואָרט“, וווּ ער איז אַ מיטגליד פֿון דער רעדאַקציע־קאָלעגיע. אין דער ייִדישער שרײַבער־גרופּע פֿון ליטע איז ער איינער פֿון די אַקטיווסטע מיטגלידער, פּובליקירט דערציילונגען אין אירע יערלעכע זאַמלונגען ”טויערן“ (1937), ”בלעטער“ (1938), ”נײַע בלעטער“ און ”בלעטער 1940‟. אין געטאָ שרײַבט ער דערציילונגען, פֿאַרצייכנט זײַנע איבערלעבונגען און אָבסערוואַציעס. פֿון אָט די מאַנוסקריפּטן איז בלויז אַ טייל אָפּגעראַטעוועט געוואָרן. נאָך דער מלחמה גיט זיך מאיר אָפּ כּמעט אויסשליסלעך דער ליטעראַרישער אַרבעט, אין וועלכער עס דאָמינירט די טעמע פֿון מאַרטירערשאַפֿט און גבֿורה פֿון ייִדן בעת דער היטלער־אָקופּאַציע. אין 1948 דערשײַנט אין מאָסקווער ”עמעס“־פֿאַרלאַג זײַן דאָקומענטאַל בוך ”פּאַרטיזאַנער פֿון קאָוונער געטאָ“, געשריבן צוזאַמען מיטן אָנפֿירנדיקן טוער פֿון דער אַנטיפֿאַשיסטישער קאַמף־אָרגאַניזאַציע ד. גאַלפּערן. יעלינס אַ גרעסערע זאַמלונג דערציילונגען אויף דער געטאָ־טעמאַטיק ”זייערע בליקן האָבן זיך באַגעגנט“ איז אַרויס אין מאָסקווע אין1972, אויך אין ווילנע — אויף ליטוויש. אין מאָסקווע זײַנען אויף רוסיש אַרויס זײַנע 6 פּראָזע־ביכער אויף דער חורבן־טעמאַטיק. אין 1977 האָט דער קאָמיטעט פֿאַר ייִדיש און ייִדישער קולטור אין ישׂראל אַרויסגעגעבן מאיר יעלינס בוך ”דער פּרײַז פֿון יענעם ברויט“, וואָס איז באַלוינט געוואָרן אין פּאַריז מיט דער זכריה גאַנאַפּאָלסקי־פּרעמיע. אין 1978 גייט אַרויס זײַן זאַמלונג קליינע נאָוועלעס און סקיצעס פֿון געטאָ ”בלוט און וואָפֿן“. די גרעסערע נאָוועלע ”די מיראַזשן פֿונעם אַמאָק־לויפֿער אָסקאַר גריק“, וואָס איז דערשינען אין 1981, איז פּרעמירט געוואָרן דורכן וועלט־צענטער פֿון ייִדישן פּע״נ־קלוב אין ניו־יאָרק. ליטעראַטור־פּרעמיעס באַקומען אך זײַנע ביכער ”באָרוועס איבערן שניי“ (1984), „פֿײַערריסן אינעם חושך‟ (1988) און ”בײַ די גליִענדיקע קוילן“ (1994). די טעמע פֿון אַלע זײַנע ביכער איז איינע — ייִדישע מאַרטירערשאַפֿט און גבֿורה בעת דער בלוטהערשאַפֿט פֿונעם האַקנקרייץ. מאיר יעלין איז פֿאַר זײַן שאַפֿונג באַערט געוואָרן מיט אַ סך אויסצייכענונגען, דערונטער מיטן דוד האָפֿשטיין־פּרײַז, איציק מאַנגער־פּרײַז און דולצין־פּרײַז.
מאיר יעלין
קינדער, קינדערלעך…
(פֿון בוך „באָרוועס איבער שניי‟, דערציילונגען. „לייוויק־פֿאַרלאַג‟, 1984)
אָפּגערוקט אין אַ זײַט דעם טשוגונענעם דעק פֿון דער פּליטע, אַרױסגעצױגן ווי אַ שופֿלאָד דעם בראָטקאַסטן, און דורך דער לאָך װאָס האָט זיך אַנטפּלעקט אונטער אים, האָבן זיי איינער נאָכן אַנדערן גענומען זיך אַראָפּלאָזן. זיי איז נאָך אויסגעקומען דורך אַן ענגן קאַנאַל צו פּױזען אויף אַלע פֿיר ביז צו דער באַהעלטעניש גופֿא.
דער לעצטער פֿון די װאָס האָבן געזוכט אַן אױסבאַהאַלט, איז געבליבן שטיין אין דער לאָך. מיט אויפֿגעהויבענע הענט האָט ער אַרופֿגעלײגט צוריק אויף אַן אָרט דעם דעק פֿון דער פּליטע, אַרײַנגעשטופּט דעם בראָטקאַסטן און ערשט דעמאָלט אַראָפּגעקראָכן צו אַלע איבעריקע אין דער נאָרע, װאָס איז געווען אױסגעגראָבן אונטערן דיל פֿונעם שטיבל.
ס’באַהעלטעניש — מאַלינע, אינעם געטאָ־לשון, וועלכע ס’האָט אַפֿילו באַלױכטן אַ לעמפּל, געהיים צוגעשלאָסן צו דער עלעקטריע-נעץ, האָט אויסגעזען צו זײַן אַ זיכערער מקום-מיקלט. דאָ האָט מען געקאָנט איבערװאַרטן פֿאַרשיידענע בהלות און אָבלאַװעס.
ווי ס’האָט אויסגעזען, האָבן די דײַטשן געפֿירט דאָס מאָל אַ געיעג אויף אַרבעט-פֿעיִקע, געלאָדן זיי אין לאַסטאױטאָס און ערגעץ פֿאַרשלעפּט. שוין ניט דאָס ערשטע מאָל, װי סע פּאַסירט אַזױנס אין געטאָ. נאָר װוּ די פֿאַרשלעפּטע קומען אַהין, ווייסט קיינער ניט. אַ שוידער נעמט אַרום, ווען מען הערט זיך צו צו די קלאַנגען וועגן זייער גורל.
דאָס מאָל זענען אַראָפּ אינעם באַהעלטעניש אַלע אײַנװוינערס פֿונעם שטיבל, אויסער דער באָבען און אירע צוויי אייניקלעך. דער פֿאָטער פֿון די קינדער איז אַרײַנגעפֿאַלן אין איינער אַ כאַפּעניש פֿון מענער און ווי אין װואַסער אַרײַן. די מוטער האָט זיך איצט אױסגעבאַהאַלטן.
ניט לײַכט איז איר געווען לאָזן דאָס דרײַ־יאָריקע ייִנגעלע און דאָס קוים אַ יאָר אַלט מיידעלע. זיצנדיק אונטן, אין דער קונציק פֿאַרמאַסקירטער באַהעלטעניש, האָט די מוטער זיך געפֿילט באַװאָרנט פֿון דער סכּנה. דאָס דאָזיקע געפֿיל האָט נאָך װייטיקדיקער דערמאָנט אין אירע צוויי ברעקלעך קינדער, געבליבענע. דאָרטן אויבן.
ניין, זי קאָן דאָ מער ניט בלײַבן, זי װעט אויפֿשטיין, דורכשפּאַרן זיך דורך די ענג צונויפֿגעדריקטע שכנים, אַרױסרײַסן זיך פֿון דער דושנער אונטערערד. זי מוז דאָך עפּעס טאָן פֿאַר אירע קינדער. פֿון װאָס זאָל זי אָבער אָנהייבן, אַז איצט גילט דאָ איין געבאָט: שװײַגן! דער מינדסטער שאָרך הילכט אָפּ אין דער אָנגעשפּאַנטער אַרומיקער שטילקייט ווי אַן אױפֿרײַס. דאָ מוז יעדער איינער פֿאַרבײַסן די ליפּן און ניט טאָן זיך קיין באַװעג. אָבער פֿריִער, אויבן… דאָרטן האָט זי זיך געווערט, געאַמפּערט זיך מיטן מענטש, װאָס האָט דאָס באַהעלטעניש געבויט און איז בײַ זיי אין שטיבל דער גאַנצער בעל-דעה. ער האָט זיך אײַנגעעקשנט אויף דאָס זײַניקע:
— אַרײַננעמען אין דער מאַלינע פּיצלעך קינדער, בעת קיין סכּנה דראָט זיי ניט, איז אַ משוגעת.
— אויב זיי װעלן שרײַען, װעל איך זיי דערשטיקן, — האָט די מוטער אַ פֿאַרצווייפֿלטע אים געפּרוּווט פֿאַרזיכערן.
אַלײן אַ פֿאָטער פֿון קינדער, האָט דער מענטש געוויס איר מיטגעפֿילט. ס’איז אים אָבער אָנגעגאַנגען צו איבערצײַגן די מוטער, אַז זי איז אומגערעכט:
— װאָס הייסט, דערשטיקן? ס’רעדט זיך נאָר אַזױ. און אויב איר’ט עס אַפֿילו טאָן, ווען די בעסטיעס װעלן אַרײַן אין שטוב, װעט סײַ ווי זײַן צו שפּעט. דורך דער האָלץ-פּאָדלאָגע… איין פּיפּס, און מיר זענען אויסגעשפּילט! מעג מען ריזיקירן מיטן לעבן פֿון פֿרעמדע מענטשן! אַז כאַפּן כאַפּט מען הײַנט נאָר דערװאַקסענע, אַרבעט-פֿעיִקע… מיר דאַכט, אַז אײַער לעבן איז אויך עפּעס ווערט. אײַערע קינדער דאַרפֿן נאָך אַ מאַמע…
ס’איז געווען שווער אים איבערצושפּאַרן. ס’איז דאָך גענוג לײַטיש פֿון זײַן זײַט, װאָס ער האָט זי מיט אירע קינדער און שוויגער, פֿאַר אים ווילד פֿרעמדע מענטשן, אַרײַנגענומען אין שטיבל. האָט זי דען געקאָנט האָבן צו אים אַ טענה, װאָס ער לאָזט ניט זײַנע קינדער אויבן? זײַנע צוויי ייִנגלעך, זעקס-זיבן־יאָריקע, האָבן שוין שׂכל…
דער װיכּוח איז פֿאָרגעקומען פֿאַר אַלעמען אין די אויגן. דערשראָקענע, אויפֿגערעגטע, נערוועז אָנגעשפּאַנטע, האָבן די שכנים אומגעדולדיק געװאַרט, מען זאָל װאָס גיכער זיך באַהאַלטן. אין געטאָ האָבן דאָך שוין אַרומגענישטערט די ניט-גוטע. אָפּגיסנדיק זיך מיט טרערן, האָט די מוטער ניט געפֿונען מער װאָס צו זאָגן. אָן װערטער האָט זי װי געבעטן רחמים…
האָט. זיך אַרײַנגעמישט איר שוויגער, די באָבע פֿון די קינדערלעך:
— כ׳בלייַב אויבן מיט די קינדער. אַז ס’וועלן אַראָפּקומען דײַטשן, װעל איך זאָגן — אַלע זענען אויף דער אַרבעט. וועלן זיי ווייניקער זוכן. מיך, אַן עלטערע פֿרוי, װעט מען ניט טשעפּען.
דערמיט האָט זיך פֿאַרענדיקט דער וויכּוח.
און אָט איז די מוטער אונטן, אָבער איר האַרץ, אַלע אירע חושים זענען דאָרטן אויבן. זי פֿילט, זי הערט, זי זעט ממש, ווי די באָבע עסקט זיך אַרום איר טעכטערל, פּרוּווט עס אײַנוויגן. גװאַלד, װאָס שרײַט עס אַזױ? געוויס האָט קיין בייזס ניט פּאַסירט, װי באַלד איר ייִנגל לויפֿט אַרום איבער דער פּלוצעם אויסגעליידיקטער שטוב און שפּילט זיך מיט דער באָבען אין באַהעלטערלעך: „באָבע, קוקו, קוקו!‟
דער הילצערנער דיל לאָזט אַדורך דעם מינדסטן קלאַנג. יעדער שאָרך דערגייט צו דער מוטער.
שווער, פּאַװאָליע, שרעקלעך פּאַוואָליע, פֿון דעסטוועגן רוקט זיך די צײַט. אפֿשר האָבן די גזלנים פֿאַרזען צי גאָר אויסגעמיטן זייער שטיבל, און מען װעט אָפּקומען בלויז מיט שרעק? יאָ, מעגלעך. די טעג זענען קורצע. ס’איז שוין זיכער צוגעפֿאַלן דער פֿאַרנאַכט, ס’ווערט טונקל אין דרויסן. װי לאַנג קאַן אָנהאַלטן די מענטשן-כאַפּעניש? בײַ אַלעמען װאַקסט די האָפֿענונג. װאָס אַ רגע ווערט זי שטאַרקער, מכּל־שכּן — בײַ דער מוטער.
דאָס באַהעלטעניש, באַלױכטן פֿון אַ קוים זשיפּענדיק עלעקטריש לעמפּל, דער באַשרענקטער חלל איבער די קעפּ פֿון די צונויפֿגעפּרעסטע, קוים אָטעמענדיקע מענטשן, נעמט אַרומשװימען אין אַ געלבלעכער מוטנעקייט. צו ביסלעך לאָזט די מוטער אַראָפּ דעם קאָפּ, אַלע אירע גלידער ווערן לויז, צעגייען, די אויגן שליסן זיך…
אַ פּלוצעמדיק טופּען פֿון געקאָװעטע שטיוול האָט זי אויפֿגעריסן פֿון דרעמל. דאָס זענען זיי! אויבן זענען זיי!
עטלעכע פּאָר שטיוול האָבן שווער געשפּרײַזט איבערן סקריפּענדיקן דיל, געטראָטן איבער די אױסגעבאַהאַלטענע מענטשן, געדריקט זיי צו דער ערד, געקוועטשט, געשטיקט…
אַ הייזעריקע מענערשטים האָט אויבן אַ ברום געטאָן אין דײַטש:
— װוּּ האָבן זיך אַלע פֿאַרשטעקט, אַלטע?
די באָבע האָט זיך ניט פֿאַרלוירן און קאַלטבלוטיק, מיט דער געהעריקער הכנעה, געענטפֿערט:
— צו דער אַרבעט אַװעק, גנעדיקער האַרעלע.
— אַלטע העקסע ! — האָט איינער פֿון די אָנגעלאָפֿענע אַ צישע געטאָן
אַ צווייטער האָט שטרענג אויסגערופֿן:
— לײַגסט! זאָג בעסער מיט גוטן!..
— אויף דער אַרבעט, כ’זאָל אַזױ לעבן!
דער באָבעס ענטפֿער איז פֿאַרלוירן געגאַנגען אינעם האַרמידער פֿון שווערע טריט, פֿון אַ קלאַפּן אין די װענט; אין דיל.
מיטן געהער האָט די מאַמע געזען אַלץ, װאָס אויבן טוט זיך:
אָט רוקן די רוצחים פֿונאַנדער בעטן. עפֿענען, פֿאַרמאַכן מיט אַ קנאַק די טירלעך פֿון די שאַפֿקעס. אָט נישטערן זיי שוין אַרום אין דער קיך, הייבן אויף דאָס דעקל פֿונעם קאַרטאָפֿל-קעלערל, קריכן אַהין אַראָפּ, װאַרפֿן דאָרטן אַלץ פֿונאַנדער. אינעם גערודער מישט זיך אַרײַן אַ האַװקעניש פֿון דײַטשישע זידלװערטער.
און אָט זענען די דײַטשן אַרױסגעקראָכן מיט גאָרנישט פֿון קעלערל און זיך צונויפֿגעקומען אין דער שטוב, אויבן…
אַלעמענס פּנימער אין דער באַהעלטעניש האָבן ווי אויפֿגעלויכטן: „זיי װעלן אונדז ניט געפֿינען!‟
דער מאַמען איז עס אָבער ווייניק, זייער ווייניק.
ווידער האָט אויבן גענומען כריפּען די הייזעריקע שטים:
— אַנטלאָפֿן זענען אַלע הינטישע זין, זיך באַהאַלטן, האַ, אַלטע העקסע? אַלזאָ, קאָנען מיר געברויכן אויך קינדער…
װאָס איז געשען מיט דער מוטער? זי איז אויפֿגעשפּרונגען, אויסגעשטרעקט די הענט, דאָס מויל אויפֿגעריסן צום שרײַען… נאָר די װאָרענענדיקע בליקן פֿון די אַרומיקע מענטשן האָבן זי אָנגעכאַפּט בײַם האַלדז… זי האָט זיך פֿאַרשטאָפּט דאָס מויל מיט דער האַנט, אײַנגעביסן זיך מיט די ציין אין איר אייגן פֿלייש, ביז בלוט, ביז בלוט — דער ווייטיק אין האַנט זאָל איבערשטײַגן אַלע אַנדערע!..
„װאָס טוט מען ? — האָבן געפֿרעגט די מיט פֿאַרצווייפֿלונג און גרויל אָנגעלאָפֿענע אויגן פֿון דער מוטער. — װאָס טוט מען, מענטשן?!‟
„שװײַגן, שװײַגן?‟ — איז געווען דער שטומער און אומברחמנותדיקער גזר-דין פֿון אימהפֿולע בליקן, פֿאַרקראַמפֿטע ליפּן און שטערנס, צעאַקערטע אין קנייטשן.
„װאָס זענען מיר שולדיק? מיר ווילן לעבן!!!‟ — האָבן אָן ווערטער געשריִען צעקרימטע פּנימער, קעפּ מיט פֿאַרבראָכענע הענט איבער די קעפּ מיט צוגעפּרעסטע דלאָניעס צו זייערע שלייפֿן.
די דאָזיקע שטומע תּחנונים האָט פּלוצעם איבערגעריסן אַ שנײַדיקער, שוידערלעך קלאָרער אויסרוף, װאָס האָט זיך דערהערט איבן:
— לאָס, אַלטע! אויך דו גייסט מיט! ניט אונדזער פֿליכט צו טראָגן דײַנע ווערעם!
די ווערטער האָט באַגלײט אַ זעץ, אַ שטויס אין עפּעס ווייכס, לעבעדיקס.
די אַלטע האָט אַ קרעכץ געטאָן, גענומען עפּעס מורמלען, בורטשען. אָבער פֿאַר װאָס שװײַגן די קינדער? פֿאַר װאָס הערט מען זיי ניט? ווי נאָר ס’האָט אָנגעטראָגן די בעסטיעס, אַזױ איז קלײנװאַרג פֿאַרשטומט געװאָרן.
— לאָס, שנעלער, שנעלער! — האָבן אונטערגעאײַלט אויסרופֿן אין דײַטש. — גוט אַזױ, װי ס’איז.
— זיי קאָנען, גאָט באַהיט, זיך פֿאַרקילן, — האָט אַ זיפֿץ געטאָן די באָבע.
— דאָרטן קילט מען זיך ניט צו. דאָרטן איז גענוג הייס. מען פּרעגלט אויף בראָטפֿאַנען!
אויבן האָבן פֿאַרשײַטע מענערשטימען זיך פֿאַרקײַכט אין אַ שאָדנפֿריידיקן געלעכטער.
ניין, די מוטער האָט עס מער ניט געקאָנט אויסהאַלטן. זי מוז זײַן מיט אירע קינדער! איז זי אויפֿגעשפּרונגען, אָנגעשעפּט אַ פֿולע ברוסט מיט לופֿט, גרייטנדיק זיך אַרױסצולאָזן דאָס גרעסטע געשריי צו אַלע מענטשן אויף דער ערד און צו אַלע געטער אין די הימלען. די ביז בלוט צעביסענע האַנט אויסגעשטרעקט צו באַזײַטיקן אַלע שטערונגען אין וועג, האָט זי זיך אַ װאָרף צום קאַנאַל, צו דער שװאַרצער עפֿענונג, װאָס קאָן אַרויספֿירן פֿון פֿאַרשאָלטענעם געפֿענקעניש.
נאָר דאָ האָט זי זיך אָנגעשטױסן אין די איינס צום אַנדערן צוגעטוליעטע צוויי ייִנגלעך פֿונעם באַהעלטעניש-בויער. ס’האָבן אויף איר געקוקט צעשראָקענע קינדערשע אויגן און אויך געבעטן רחמים. קינדער… קינדערלעך…
אויבן האָט ווידער אָפּגעהילכט אַ דומפּער שטויס. די אַלטע האָט אַ קרעכץ געטאָן… מען טרײַבט זיי, מען פֿירט זיי אַרױס…
דאָרטן אויבן האָט איר ייִנגעלע אַרױסגעטשװיטשערט:
— באָבע, דאָס זענען גוטע דײַטשן, אַז מיר גייען מיט זײ!
מען האָט פֿאַרהאַקט אויבן די אַרױסגאַנג-טיר. אַ מוראדיקע שטילקייט האָט פֿאַרשטיקט אַלץ און אַלעמען.
אונטן איז די שטילקייט באַלד אויפֿגערודערט געװאָרן. פֿונאַנדערשטופּנדיק די מענטשן, פֿאַרטשעפּענדיק זיך אין זייערע פֿיס, פֿאַלנדיק און אויפֿשטייענדיק, האָט די מוטער זיך געריסן צום אַרױסגאַנג.
עמעצער האָט געפּרװוּט זי װאָרענען:
— װאַרט כאָטש אַ קאַפּעלע. ס’איז סכּנות־נפֿשות.
װאָס פֿאַר אַ באַטײַט האָבן פֿאַר דער מוטער געקאָנט איצט האָבן ווערטער? קיין כּוח אין דער וועלט איז ניט געווען אין שטאַנד אָפּהאַלטן, האַמעװען זי.
דער קאַלטער אָװנט פֿון סוף מאַרץ האָט ווי אַ גרויע שטיינערנע מאַסע זיך אַרױפֿגעװאַלגערט אויף דער געטאָ. אירע געסלעך און הויפֿן האָט די אימה אויסגעקערט מענטשנריין. אַלע פֿאַרבליבענע אינעם אָפּצױם האָבן צוזאַמען מיט זייער בראָך, זיך פֿאַרשפּאַרט הינטער טיר-און-ריגל.
בלויז די מוטער איז אַרומגעלאָפֿן איבער דער געטאָ. אַרומגעלאָפֿן, און ס’האָט זי נאָכגעיאָגט איר אייגן דול געיאָמער:
— אַבֿרהמעלע, שׂרהלע! שׂרהלע, אַבֿרהמעלע, קינדערלעך מײַנע!
— די נאַציס האָבן אַרױסגעװיזן גרויסמוט: איר ניט געשטערט, כאָטש ס’האָט שוין לאַנג זיך געהאַט אָנגעהויבן די פּאָליצײ-שעה, און מען האָט געמעגט שיסן איטלעך איינעם, װאָס װײַזט זיך אין גאָס.
Yiddish Branzhe 