דער פֿינפֿיאָר־פּלאַן (המשך)

עמיל קאַלין

דאָס פֿינפֿטע קאַפּיטל

בעלע האָט זיך אויפֿגעכאַפּט מיט אַ געפֿיל, אַז דער סוף איז נאָענט. זי וועט נישט ציִען לאַנג. אַלץ וואָס זי האָט זיך געקאָנט דערמאָנען פֿונעם חלום, איז זיך ערשט צעשוווּמען און געוואָרן אַ סוף: זי איז געשטאַנען אין אַן אָנגעפּאַקטן אויטאָבוס, צונויפֿגעקוועטשט צווישן דעם המון. עס איז געווען דושנע, צוליב דער ענגשאַפֿט. קוים וואָס זי האָט געקאָנט אָטעמען. אַ מורמל, ווי אַן עכאָ, איז אַדורך איבער די פּאַסאַזשירן: די לעצטע סטאַנציע!

זי האָט נאָך נישט אַריבערגעשפּאַנט די פֿערציק און צוציִען די בליקן פֿון מענער אויף דער גאַס איז בײַ איר געווען אַ קלייניקייט, נאָר געפֿילט האָט זי זיך, ווי זי וואָלט שוין געהאַט אָפּגעלעבט אַ הונדערט יאָר: זי איז תּמיד געווען אויסגעמוטשעט, פֿאַרמאַטערט. יעדע באַוועגונג אירע איז געווען אומגעלומפּערט. אויפֿצושטיין אין דער פֿרי האָט בעלען אָפּגעקאָסט אַ שטיק געזונט, און דאָס לייגן זיך שלאָפֿן האָט אָנגעוואָרפֿן אויף איר אַ מורא. זי האָט געהאַט משונהדיקע ווייטיקן אין די קריזשעס, לענדן, האַלדז, קאַרק. די פֿיס און די הענט זענען אָפּגעשוואַכט געוואָרן און צומאָל אויך האָבן זיי געציטערט און ווי געליימט געוואָרן. דער קאָפּ האָט געווויגן הונדערט קילאָ. פֿונקען זענען געפֿלויגן פֿאַר די אויגן. אַלע קרענק פֿון דער וועלט האָבן זיך צוגעטשעפּעט צו איר, אָבער די דאָקטוירים זענען געווען אָפּהענטיק. זיי האָבן בײַ איר גאָרנישט ניט געפֿונען. 

בעלע האָט געמיינט, אַז ס׳איז שוין נישט ווײַט פֿון זון־אויפֿגאַנג, אָבער דאָס ליכט פֿון דער לבֿנה, וואָס האָט זיך אַרײַנגעריסן אינעם פֿינצטערן צימער, האָט באַלויכטן דעם וועקזייגער אויפֿן קאַמאָד און זי איז געווויר געוואָרן, אַז ס׳איז קוים האַלב עלף. „נאָך איין שלאָפֿלאָזע נאַכט!‟ — האָט זי געזיפֿצט אַ פֿאַרצווייפֿלטע. לעבן איר איז דער געלעגער נאָך געווען ליידיק. „שוין! וויפֿל ציט זיך די מעשׂה מיט דער פּיעסע? די ייִדן קעמפֿן שוין מיט די דײַטשן אָדער עס האַלט נאָך בײַ מה-טובֿו? בײַ דעם אַקט מיטן זון, וואָס בונטעוועט קעגן דעם רײַכן טאַטן און אָרגאַניזירט אַ שטרײַק צווישן די אַרבעטער? לאָזן די ייִדן שוין וואַרפֿן אַ גראַנאַט און די מעשׂה זאָל שוין נעמען אַן עק. וויפֿל איז דער שיעור? אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, בנאמנות.‟

די עלנטקייט איז געווען נישט איבערצוטראָגן בײַ נאַכט. טאַטע-מאַמע זענען געשטאָרבן אַ פּאָר יאָר פֿאַר דער מלחמה. ווויל איז זיי! דער טאַטע איז געווען אַ סוחר און די קאָמוניסטן וואָלטן אים געמאַכט דעם טויט. אַ מזל וואָס זיי האָבן נישט געהאַט גענוג צײַט צו לייגן די לאַפּעס אויף אים. ער איז געשטאָרבן אין מיטן שלאָף, ווי ער וואָלט פֿאַרשטאַנען, אַז עס איז שוין בעסער, זיך אַליין איבערפּעקלען אויף יענער וועלט, ווײַל דער מאָרגנדיקער טאָג זאָגט נישט צו קיין גוטס. די מאַמע האָט געליטן פֿון רעוומאַטיזם און גאָט ווייסט נאָך פֿון וואָס, און איז געשטאָרבן אַ קורצע צײַט נאָכן טאַטן. זי האָט גאָרנישט פֿאַרפֿעלט. בעלע האָט איין שוועסטער, וואָס איז אַוועק קיין ארץ-ישׂראל מיט אַ צוואַנציק יאָר צוריק און פֿון דעמאָלט אָן שיקט זי בריוו פֿון חיפֿה — יעדן חודש איין בריוו; נאָר בריוו זענען נישט קיין שוועסטער. אַבי ס’גייט איר גוט. דאָס הייסט, זי ווערט פֿאַרשוואַרצט, ווי אַלעמען. וואָס האָבן זיי געטויגט די פּיאַנע־לעקציעס? די לערערין פֿון פֿראַנצייזיש, וואָס פֿלעגט קומען צו זיי אַהיים? וואָס טויג די אַמאָליקע העפֿלעכקייט? קושהאַנדע… ביטע-שיין… באָבע מעשׂיות! הײַנט איז דאָס אַ נײַ לעבן! יעדער אַשאָזעט זיך לויט דעם ווי דער קאָפּ דערטראָגט אים. זי האָט חתונה געהאַט מיט ישׂראלן. דעמאָלט האָט זי אים אויפֿגענומען ווי אַ סאָרט באַקוועמלעכקייט: ער איז נישט געווען איבעריק שיין אָבער נישט נישט מיאוס אויך. אַ מיטלסטער אַזאַ. זי האָט אים געקאָנט דערלײַדן. ווער האָט געקאָנט זײַן איבערקלײַבעריש אין יענע צײַטן, מיט צוואַנציק יאָר צוריק? ער איז נישט קיין שלעכטער, גלאַט אַ פּשוטער ייִד מיט שמאָלע האָריזאָנטן און אײַנפֿאַלן, וואָס רופֿן אַרויס אַ גענעץ. מילא, דאָס איז פּונקט ווי אויסלעבן די יאָרן מיט אַ ציין-דאָקטער אָדער אַן אינסטאַלאַטאָר. אים אָבער שטייט נישט אָן צו זײַן אַבי ווער. ער שנײַדט זיך אויף עפּעס בעסערס. ס’זאָל אים ווויל באַקומען.

„וואָס? דו שלאָפֿסט נישט?‟ — דאָס איז געווען ישׂראל. ער איז געשטאַנען פֿאַר איר אָנגעטאָן אין זײַן איינציקער פּיזשאַמע: אַ ברייטע, געשטרײַפֿטע, ווי בײַ אַ געפֿאַנגענעם, אָפּגעבליאַקעווטע, פֿאַרפֿלעקטע און פֿאַרגרויטע פֿון צופֿיל טראָגן און וואַשן. סײַ די פּיזשאַמע און סײַ דער אופֿן ווי ער האָט געצויגן די ווערטער האָבן בעלען אָפּגעשטויסט. זי האָט דערפֿילט אַן אינערלעכן דראַנג זיך אויפֿצוהייבן פֿון בעט און אַנטלויפֿן, אָבער זי איז געבליבן ליגן און נאָר אָנגעקוקט זײַן שאָטן, ווי ער דרייט זיך אַרום אין פֿינצטערן שלאָפֿצימער, ווי אַ לעבעדיקער מת, וואָס איז געקומען זי אַראָפּשלעפּן מיט זיך אין שאול-תּחתּית.

זי האָט גערעדט שטיל: „איך בין שוין אײַנגעשלאָפֿן, אָבער נאָך אַ שטיקל צײַט האָב איך מיך איבערגעוועקט און דער שלאָף נעמט מיך נישט אײַן.‟
„ווייסטו וואָס?‟, — האָט ישׂראל אָנגעצונדן דאָס ליכט אין צימער. בעלע האָט גלײַך פֿאַרמאַכט די אויגן און זיך געקרימט פֿאַר ווייטיק. — „טאָמער קאָנסט נישט צומאַכן קיין אויגן נישט, וועסטו אפֿשר בעסער איבערלייענען דאָס לעצטע שטיקל פֿון מײַן פּיעסע?‟
„וואָס פּיעסע? ווער פּיעסע!‟, — האָט זיך בעלע געכאַפּט בײַם קאָפּ. — „לאָז מיך שלאָפֿן! דו דאַרפֿסט אויכעט שלאָפֿן. חכם איינער, מאָרגן וועסטו אַנטשלאָפֿן ווערן אויף דײַן טיש.‟

ישׂראל האָט זיך ביטער צעלאַכט: „מײַן באָבעס דאגה!..‟
  ער איז אַוועק אין קיך און איז צוריקגעקומען מיט אַ הײַפֿל פּאַפּירן.

„נאַ, לייען געזונטערהייט‟, — האָט ער דערלאַנגט זײַן ווײַב די פּאַפּירן. — „און לאָז מיך וויסן, איך בעט דיך, וואָס עס איז דײַן מיינונג, אָבער זשאַלעווע מיך נישט, גוט?‟

בעלע האָט גענומען די פּאַפּירן אָן חשק, ווי אַ מיידעלע, וואָס נעמט אײַן אַ ביטערע רפֿואה. זי האָט זיך אויפֿגעהויבן, זיך אָנגעלענט אויפֿן קישן, איבערגעמישט אַ פּאָר בלעטער, געווויר צו ווערן ווי גרויס איז די מוטשעניש. די שוואַרצאַפּלען זענען געלאָפֿן איבער די עטלעכע שורות, נאָר תּיכּף האָט זי אַראָפּגעלאָזט די פּאַפּירן, געקוועטשט מיט די ליפּן און באַטראַכט איר מאַן, וואָס איז געשטאַנען פֿאַר איר אָנגעטאָן אין זײַן אַרעסטאַנט-פּיזשאַמע און אַן אומגעדולדיקער און אונטערטעניקער געוואַרט, זי זאָל אַרויסגעבן איר ליטעראַרישן פּסק.

ישׂראל האָט באַטראַכט זײַן ווײַב: זי איז נאָך געווען אַ שיינע, ווי אין יענעם טאָג, ווען זיי האָבן זיך געזען צום ערשטן מאָל, ווי די פֿאַרלויפֿנדיקע יאָרן וואָלטן נישט איבערגעלאָזט אויף איר קיין שפּור ניט. זי איז אַ שיינע, אָבער פֿאָרט נישט קיין גרויסע מציאה. זי איז אָנגעפּאַקט מיט פֿעלער, פֿול מיט זיי ממש ווי אַ מילגרוים. זי האָט גאָרנישט געטויגט צו זײַן אַ באַלעבאָסטע; יעדע שטוביקע אַרבעט איז געווען בײַ איר אַן אָפּקומעניש: די דירה איז שטענדיק געווען שטויביק, די וועש — תּמיד צעקנייטשט און פֿאַרפֿלעקט. אַז זי האָט עפּעס אָפּגעקאָכט — אַלץ איינס, צי עס איז געווען געשמאַק, צי נישט — איז דאָס געווען אַ יום-טובֿ. פֿון „קוציניו-מוצינו‟ האָט נישט געקאָנט זײַן קיין רייד. איר אַפּעטיט צו סעקס האָט זיך אָפּגעשלאָגן גלײַך נאָך דער חופּה און אפֿשר שוין פֿאַר דער חופּה. ווער ווייסט? דאָס שלאָפֿן מיטן מאַן איז געווען בײַ איר אַן אומפֿאַרמײַדלעכער יאָך. ער האָט איר פֿאָרגעוואָרפֿן זאַכן אָן אַ שיעור, אָבער וואָס שייך שרײַבן, האָט ער זיך פֿאַרלאָזט אויף איר „נאָז‟ מיט פֿאַרמאַכטע אויגן. ער האָט אָפּגעשאַצט איר קענטעניש און געהאַלטן אַ סך פֿון איר וואָרט אַפֿילו, אויב עס איז געווען צו שפּיציק. זי האָט געלייענט וויקטאָר הוגאָ און באַלזאַק אויף פֿראַנצייזיש, געקאָנט ציטירן עמינעסקו אויף אויסנווייניק און איבערגעלייענט טאָמאַס מאַנס „דער צאַובערבערג‟ אויף דײַטש, טאַקע פֿון דעקע צו דעקע — אַ דערגרייכונג, וואָס האָט נישט געהאַט קיין גלײַכן.

„ייִנגעלע!..‟, — האָט זיך בעלע אָנגערופֿן, — „האָסט מיר דען נישט געזאָגט נעכטן אָדער אייערנעכטן, אַז עס פֿעלן דיר אויס אַקטיאָרן? דו האָסט מיר, דאָך, אַליין געזאָגט, מיטן אייגענעם מויל, אַז עס זענען דאָ אין דער פּיעסע צופֿיל פּערסאָנאַזשן, און וואָס זע איך אַצינד? האָסט צוגעגעבן נאָך און נאָך… איז, טו מיר אַ טובֿהלע, שנײַדן אָפּ אַ פּאָר פּערסאָנאַזשן און ערשט דערנאָך וועל איך לייענען דײַן פּיעסע מיט קאָפּ.‟
„דאָס איז מײַן קאָפּ-דאַרעניש. סע וועלן זיך נאָך אָפּזוכן אַקטיאָרן. וועסט זען…
„ווי דו פֿאַרשטייסט, נאָר די אַקטיאָרן וואָס זענען נישטאָ, דאַרפֿן מען קודם-כּל האָבן…‟

ישׂראל האָט דערפֿילט דעם שטאָך איבערן לײַב. בעלע האָט נישט געוואָלט ברענגען קינדער אויף דער וועלט. „היטלער דאַרף נישט נאָך פֿלייש פֿאַר קרעפּלעך‟, — פֿלעגט זי זאָגן, אַז ס׳איז געקומען די רייד אויף דער טעמע. בײַ ישׂראלן איז געווען פּונקט פֿאַרקערט: ער האָט זייער געוואָלט האָבן אַ המשך, אַ ייִנגעלע, וועלכער וועט זאָגן קדיש נאָך אים, נאָך הונדערט און צוואַנציק יאָר. איצט וואָלט ער זיך שטאַרק דערפֿרייט אויך מיט אַ מיידעלע און נישט געהאַט מער פּרעטענציעס פֿון קיינעם נישט, נאָר אַזוי צי אַנדערש, איז בעלעס טראַכט געבליבן פֿאַרשלאָסן, ווי איבער זיבן שלעסער, און די דאָקטוירים פֿאַרשטייען נישט פֿאַרוואָס. זי האָט נישט געשוואַנגערט — און גיי טו איר עפּעס. לויט אים, איז די סיבה געווען ריין פּסיכאָלאָגיש. ווי עס זאָל נישט, איז איר פּעריאָד געווען רעגלמעסיק.

ישראל האָט אַראָפּגעשלונגען דעם קנויל, וואָס האָט זיך אים געשטעלט אין האַלדז, מוחל געווען דעם כּבֿוד און געזאָגט האַלב-בעטנדיק, מיט אַ שעפּטשע: „די אַקטיאָרן וועלן געבוירן ווערן. לייען! זײַ אַזוי גוט. דער אַקט איז דער ווענדפּונקט פֿון דער פּיעסע. דערין הענגט אָפּ די גאַנצע זאַך. אָן אים וועט עס גאָר נישט האַלטן …‟

בעלע האָט ווידער צוגעטראָגן די פּאַפּירן צום פּנים און גענומען לייענען. בשעתן לייענען האָט זי געקאָנט באַשײַמפּערלעך דערשפּירן איר מאַנס בליק אויף דער הויט. אָט איז איר געוואָרן הייס, ווי עפּעס וואָלט אין איר געברענט, אָט קאַלט, ווי אין סאַמע ווינטער. מאַן און ווײַב האָבן ביידע געשוויגן. עס איז געוואָרן אַזוי שטיל אין צימער, אַז מ׳האָט געקאָנט הערן אַ שפּילקע פֿאַלן. נאָך אַ שטיקל צײַט, וואָס האָט אָפּגעקאָסט ישׂראלן נישט ווייניק יסורים, האָט בעלע אַוועקגעלייגט די פּאַפּירן אויפֿן קאַמאָד לעבן דער בעט.

„אַלץ איז ווויל און פֿײַן…‟, — האָט זי געזאָגט. איר קול איז געוואָרן הייזעריק פֿאַר מידקייט. צוליב וועלכער מידקייט? דאָס האָט זי נישט געקאָנט דערגיין.
„זשאַלעווע מיך נישט!‟ — איז ישׂראל שיִער נישט אויפֿגעשפּרונגען.
„איך זשאַלעווע דיך נישט, וואַרט ביזן ׳אָבער׳! אָט, איצט זאָג איך: אָבער…‟
„אָבער וואָס?..‟
„אָבער זאָלסט עס מיר מוחל זײַן‟, — דאָ האָט בעלע אָנגעהויבן שעפּטשען, ווי זי וואָלט מורא געהאַט די ווענט וואָלטן געהאַט אויערן. — „פֿאַרוואָס רעדט מאָטל, דער מנהיג פֿון דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ פּונקט די ער וואָלט ציטירט אַ לײַט-אַרטיקל אין ‘סקינטעאַ’? וואָס מוטשעסטו דעם עולם אויך אין טעאַטער מיט פּאָליטיק? מיינסט עס ערנסט? מאָטל האָט דעמאָלט גאָרנישט געהאַט אין זינען, אַ חוץ לענין און סטאַלין און גערעכטיקייט פֿאַר אַלע פֿעלקער? מיטן גרעסטן אָפּשײַ…ס’קלעפּט זיך נישט.‟

ישׂראל האָט זיך צעשמייכלט. ער האָט אויך גערעדט שטיל: „נאַרעלע, נאַרעלע… ערשטנס, איז דער נאָמען ‘קאָפּל’ און נישט ‘מאָטל’ און צווייטנס, אַנדערש לאָזט מען נישט אַדורך די פּיעסע. זי מוז האָבן אַ מוסר-השׂכּל. הער מיך אויס, אַנדערש וועט עס נישט גיין. אַזאַ איז די קונסט פֿון שרײַבן… ווי אין שאָך, מ’גיט אַוועק די מלכּה, אַבי צו ראַטעווען דעם מלך.‟
„איך פֿאַרשטיי דאָס! איך בין נישט אַראָפּגעפֿאַלן נעכטן פֿון הימל. איך פֿאַרשטיי אַ ביסל אין די זאַכן. ס’איז פּשוט צו גראָב גענייט.‟

ישׂראל האָט געגעבן אַ מאַך: „ס’איז גאָר נישט גראָב גענייט! ס’אַ איידל שטיקל אַרבעט. אַזוי שרײַבט מען הײַנט. ביסט, נעבעך, געבליבן שטעקן בײַ דײַן וויקטאָר הוגאָ און דעם האָרבאַטש פֿון נאָטרע-דאַם. הײַנט איז דאָ אַ נײַע וועלט.‟
„פֿײַן!‟ — האָט בעלע זיך געבייזערט. — „און ווער, אַשטייגער, וועט שפּילן מאָטל-קאָפּל? קאָנסט נישט זײַן צו איבערקלײַבעריש. האָסט צוויי קאַנדידאַטן: אָדער זעליג אָדער יענער, ווי הייסט ער? יענקעלע האַלפּערין.‟
„וואָס פּלוצעם? פֿון האַלפּערין קאָן נישט זײַן קיין רייד. ער טויג נאָר פֿאַר אַ קאָמעדיאַנט און זעליג? ער וועט זײַן חיים רײַך, דער נגיד. ער וואַרפֿט צו שטאַרק מיט די הענט און די פֿיס. ער איז צו דראַמאַטיש. מע דאַרף געפֿינען עמעצן, וואָס איז אויך אַ פּערזענלעכקייט און איז מסוגל צו דערוועקט געפֿיל און כּבֿוד בײַם צושויער.‟
„אַדרבאַ!‟ — האָט בעלע געפּאַטשט מיט די הענט. — „איך וועל האָבן מײַן האָרבאַטש און דו וועסט האָבן דײַן האָרבאַטש — דײַן פֿרײַנד פּוּיקעלע.‟
„פּוּיקעלע? ביסט משוגע אָדער דו ביסט אַראָפּ פֿון די רעלסן?‟
„וואָס איז? און דער דײַטשישער קאָמאַנדאַנט, מילער, וועט זײַן יענער גאַסט פֿון אַמעריקע. דער שלימזל מיטן בײַכעלע, וואָס איז געליבן דאָ, נעבעך.‟
„פֿישער הייסט דער ימח-שמוניק, נישט מילער! דו רעדסט פֿון שלוימעלע דריימאַן, וואָס האָט געביטן דעם נאָמען אויף ‘סעם’. גוט, איך פֿאַרשטיי, אַז עס איז נישטאָ מיט וועמען צו רעדן הײַנט בײַ נאַכט. קיינער איז נישטאָ אין דער היים…‟

ישׂראל איז אַרײַן אין בעט, זיך אויסגעדרייט מיטן פּנים צו דער וואַנט, זיך פֿאַרדעקט מיט דער קאָלדערע ביז איבערן קאָפּ און זיך אָנגערופֿן גוט אויפֿגערעגט: „אַ גוטע נאַכט! ביסט משוגע אויפֿן גאַנצן קאָפּ.‟

בעלע האָט געלאַכט און אויסגעלאָשן דאָס ליכט: „יאָ, טײַערער! איך בין משוגע אויפֿן גאַנצן קאָפּ. ס’אַ חידוש, וואָס דו כאַפּסט עס נאָר איצט.‟

המשך קומט