די באַלאַדע פֿונעם 7טן אָקטאָבער

דוד עומר כּהן

מײַנע חבֿרים ד. ג., ג. ע. און העלײן, מײַן געליבטער — געװידמעט.

1
װען אסתּר יאַקאָבאָװיטש האָט מיט אַ יאָר שפּעטער געפּרוּװט צו דערמאָנען די געדאַנקען און געפֿילן פֿון יענעם פֿאַרשאָלטענעם זיבעטן אָקטאָבער, האָט זי עס שױן נישט געקאָנט. איר זכּרון, װאָס איז אַלעמאָל געװען אַ גוטער ביז גאָר, האָט איר נישט געװאָלט װײַזן די בילדער פֿון יענעם גורלדיקן טאָג. במשך פֿון די אַן ערך צװײ יאָר פּחד, װאָס זי האָט איבערגעלעבט נאָך דעם, האָבן זיך צוביסלעך באַװיזן די ערשטע געפֿילן פֿון שרעק, פֿון פֿאַרדראָס, פֿונעם נישט װילן גלייבן, אַז דאָס, װאָס עס האָט זיך דאָרט אָפּגעטאָן, איז געשען אױף אַן אמתן. נאָר בשעתן זיך דערמאָנען אינעם מאָמענט, װען ס’האָבן זיך איר אַנטפּלעקט די ערשטע שורות פֿון איר „באַלאַדע פֿונעם 7טן אָקטאָבער‟, איז איר דערמאָנונג געװאָרן קלאָר און בולט.

אסתּר יאַקאָבאָװיטש האָט כּמעט אַ האַלב יאָרהונדערט פֿאַרן 7טן אָקטאָבער צום ערשטן מאָל דערהערט דאָס װאָרט „ייִד‟. דעמאָלט האָט זי נאָך נישט געכאַפּט דעם מײן, אױפֿװאַקסנדיק אין אַ לאַנד, װוּ ס’רובֿ אײַנװױנער זענען געװען אַטעיִסטן. דאָס ערשטע מאָל האָט זי געהערט דאָס װאָרט אין אַן אומפֿאַרשטענדלעכן זאַץ, װען זי איז נאָך געהאַט געװען אַ קלײן מײדל מיט שװאַרצע צעפּעלעך און פֿרײלעכע זומער־שפּרענקלעך אױף די רױטע, פֿרישע באַקן. הײַנט איז זי שױן אַלט קנאַפּע פֿופֿציק יאָר און האָט פֿאַרשטאַנען גאָר גוט, װאָס דאָס װאָרט „ייִד‟ מיינט. אָבער זי האָט שױן לאַנג נאָך דעם, װי ס’האָבן זיך באַװיזן אױף איר פּנים די ערשטע רונצלעך און פֿון די אױגן האָט אַ סך לעבנס־פֿרײד זיך געהאַט פֿאַרלאָשן, געפֿונען אַ נײַעם צוגאַנג צום ייִדנטום. נאָך דער פּטירה פֿון איר זײדן, אַ געבױרענעם אין אוקראַיִנע, װעלכער האָט איבערגעלעבט דעם גיהנום פֿון אױשװיץ־בירקענאַוּ, האָט זי זיך אַנטשידן צו לערנען זײַן מוטער־שפּראַך, אין װעלכער זי האָט נאָר געדענקט אײן װאָרט, װאָס ער האָט אָפֿט אַרויסגעבראַכט אויף די ליפּן: „אסתּרל‟. װען זי האָט געקלערט, אַז אַלץ, װאָס זי װעט זאָגן, פֿאַרשרײַבן אָדער אַפֿילו טראַכטן אין יענער שפּראַך, װאָלט געמײנט גובֿר זײַן די װעלט־געשיכטע, האָט זיך אין איר דערװעקט אַ פֿײַער, װאָס זי האָט שױן נישט געקענט פֿאַרלעשן. קײן טאָג איז נישט אַדורך אָן דעם זי זאָל זיך לייגן שלאָפֿן אָן איציק מאַנגערס אַ בוך, איר באַליבטן פּאָעט, אָדער פֿון חװה ראָזענפֿאַרב, װעמענס ראָמאַן „דער בױם פֿון לעבן‟ האָט זי געשװױרן איבערצוזעצן אין איר מוטער־שפּראַך, און רבֿקה באַסמאַן, װאָס אירע לידער־בענד זענען אַלײן געװען עצי־החײם, אָנגעזעטיקט מיט אַ צאַרטער ליבשאַפֿט; אַפֿילו די יאָרן פֿון חושך האָבן עס נישט געקענט פֿאַרטרײַבן. ליטעראַטור האָט זי שטענדיק ליב געהאַט: זי איז געװען אַ דיפּלאָמירטע מומחה אין געביט פֿון שפּאַניש, און אַ סך אױטאָרן האָבן געהאַט געמאַכט אױף איר אַ שטאַרקן רושם. אָבער די װעלט פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור איז געװען גאָר אַן אַנדערע, גאָר אַ באַזונדערע. פֿאַר די דיגיטאַלישע ביכער פֿונעם ייִדישן ביכער־צענטער און די רעקאָרדירונגען פֿון אױדיאָ־ביכער האָט זי אויסגענוצט כּמעט דאָס גאַנצע פּלאַץ אױף איר קאָמפּיוטער. איבעראַל האָט אסתּר געזוכט אין אינטערנעט ראַדיאָ־אױדיציעס, װידעאָס און נאָך ערטער, װוּ זי האָט געקענט הערן אַ ייִדיש װאָרט.

אין דער װעלט פֿון ייִדיש האָט זי געפֿונען גוטע־פֿרײַנד, מיט װעלכע זי האָט קאָרעספּאָנדירט דורך „אימײל‟ און „פֿײסבוק‟. אַ מאָל האָט זי געשפּירט, אַז די אַזױ גערופֿענע ייִדישיסטן זענען כּמעט װי אמתדיקע מענטשן: מער װי אין די אַנדערע װעלטעלעך, צו װעלכע זי האָט אויך געהערט, האָבן די אוהבֿי־ייִדיש ליב געהאַט אײנער דעם צװײטן און צו גלײַכער צײַט געפֿירט מוראדיקע מחלוקותן. אסתּר האָט בדעה געהאַט ליבערשט צו שװײַגן אײדער צו רעדן. איר טאַטע, אַ געבױרענער אין דרום־אַמעריקע, פֿלעגט זאָגן מיט אַ פֿאָלקסטימלעך װערטל: „װי לאַנג דו שװײַגסט, קען קײנער דיר נישט שפּײַען אין פּיסק אַרײַן‟. מיט איר דרום־אַמעריקאַנער טעמפּעראַמענט האָט זי זיך נאָר שװער געמאַכט, װען עמעצער האָט גערעדט שטותים װעגן ארץ־ישׂראל. גױיִשע קאָלעגן האָבן זי אין ביוראָ נישט אײן מאָל געפֿרעגט וועגן אירע געדאַנקען אַרום דער אַזױ גערופֿענר „קאָלאָניאַליסטישער רעפּרעסיע‟; און די ישׂראלדיקע באַקאַנטע האָבן אָפֿט געמאַכט חוזק פֿון איר, װײַל זי האָט זיך פֿאַרנומען מיט עפּעס אַ טױטן זשאַרגאָן. דערצו האָט זי געגלייבט, אַז מחוץ דעם הײליקן לאַנד, איז גוט צו לעבן. „אויב דו װילסט עולה זײַן, װעט ייִדיש דיר העלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס‟, — האָט צו איר געטענהט די חבֿרטע רונית. למעשׂה האָט אסתּר דאָס לאַנד געזען בלויז אײן מאָל מיט אַ סך יאָר צוריק, װען זי איז געװאָרן אַ בת־מיצװה. דעמאָלט איז זי אַהין געפֿאָרן מיט דער גױיִשער משפּחה פֿון אַ שול־פֿרײַנדין; פֿאַר זיי איז ישׂראל געװען סתּם אַ לאַנד און מערנישט, אַ לאַנד מיט אַן אינטערעסאַנטער פֿאַרגאַנגענהײט און אַ קיום, װאָס גײט זײ נישט אָן.

אַזױ װײַט זענען אַװעק אירע דערמאָנונגען פֿון יענע טעג בײַם ים אין תּל־אָבֿיבֿ, װען ס’איז געקומען דער 7טער אָקטאָבער. אָבער אין דער זעלבער צײַט זענען זײ געװען משונה־נאָענט. ערשט אין דעם מאָמענט, װען ס’האָבן זיך אױף איר מאָבילקע באַװיזן די ערשטע אָנזאָגן װעגן די אַטאַקעס, האָט אסתּר געשפּירט, אַז דאָס לאַנד, װאָס די רוצחים האַלטן אין אײן אַטאַקירן, איז געװאָרן אירס.

אין די חדשים נאָך יענעם שװאַרצן טאָג האָט זי געפֿילט, אַז איר ליבשאַפֿט צו דער ייִדישער שפּראַך איז געװאָרן נאָך שטאַרקער, װי פֿריִער. פּלוצעם האָט זי אָנגעהױבן שרײַבן קורצינקע מעשׁהלעך, דערצײלונגען פֿאַר קינדער, און גענומען פֿירן אַ טאָגבוך. גאָר לאַנגזאַם האָט איר האַנט געפֿונען אַן אופֿן צו שרײַבן די קורסיװע בוכשטאַבן, און זי איז מקנא געװען די קינדער, װעלכע זענען אױפֿגעװאַקסן מיט יענע פֿירקאַנטיקע אותיות. אױב זי װאָלט אַלײן געהאַט קינדער, װאָלט זי געװאָלט צו זײ רעדן ייִדיש. אַיעדעס מאָל, װען זי האָט געזען אַ װידעאָ פֿון אַ ייִדיש־רעדנדיק קינד, האָט זי זיך געפֿילט שטאָלץ און געשעפּט נחת װי פֿון אַן אײגן קינד. נאָר קײן קינדער און אַפֿילו קײן מאַן האָט אסתּר נישט געהאַט: נאָך אַ פּאָר קורצע ליבע־אַוואַנטורעס, בשעת די סטודענטישע יאָרן, װען זי האָט זיך געלערנט שפּאַניש אין אוניװערסיטעט, האָט זי פֿאַרלױרן דעם אינטערעס און מיט אַ פּאָר יאָר שפּעטער בײַם פּסיכאָלאָג, װאָס האָט זי באַהאַנדלט נאָך אַ צײַט פֿון איבערגעשפּאַנטקײט, אַנטדעקט, אַז זי איז אַסעקסועל און ס’איז איר ליבער צו בלײַבן אײנע אַלײן.

כאָטש זי האָט ליב געהאַט זיך צו טרעפֿן מיט נײַע מענטשן, אינטערעסאַנטע פּנימער פֿון דער ייִדישער גאַס, און ס’איז איר געפֿעלן דאָס געפֿיל צו זײַן אַן אָנטײל פֿון אַזאַ גרופּע איבערגעגעבענע מענטשן, װאָס טראָגן אין זיך אַ ליבשאַפֿט, אַ לײַדנשאַפֿט, אַ שליחות, — האָט זי זיך פֿאָרט געפֿילט שווער אין דער געזעלשאַפֿט פֿון צו פֿיל מענטשן. די גרױסע פּאַנדעמיע פֿון די אָנהײב 2020ער יאָרן איז פֿאַר ס’רובֿ מענטשן געװען אַ פּלאָג און אַ שרעק, נאָר פֿאַר אסתּר איז עס געװען אַ מחיה: סוף־כּל־סוף, האָט זי מער נישט געמוזט אױסטראַכטן אַ תּירוץ נישט אָנטײלצונעמען אין אַ זומער־פּראָגראַם אָדער נישט קענען קומען צו עפּעס אַ שׂימחה. זי האָט געקענט בלײַבן אין דער הײם מיט איר קאָטערישן זיװג־מן־השמים און אָפּשטאַטן אַ ליטעראַרישן באַזוך בײַ יענע פֿרײַנד, װאָס זענען איר געװאָרן טײַער. אַ חוץ די ווערק פֿון באַקאַנטע גדולים, װי יצחק באַשעװיס, האָט אסתּר זיך אױך געפֿרײט, װען זי האָט זיך על־פּי צופֿאַל באַקענט מיט װײניקער באַװוּסטע מחברים, װי די מיסטעריעזע דיכטערין אַסיאַ, װעלכע האָט פּובליקירט מערנישט צװײ לידער־בענד און דערנאָך װי פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און דעם אױסטערלישן הײַנטיקן אױטאָר מיכאל פֿעלזענבאַום, װעלכער האָט פֿאַר אסתּר געעפֿנט גאָר אַ סך נײַע דערצײלערישע װעלטן. בהדרגהדיק האָט זי געשפּירט אין זיך אַ גװאַלדיקע שעפֿערישקײט און אַ מאָל האָט זי, בײַם פֿאַרפֿילן נײַע בלעטער אין איר טאָגבוך, אָנגעהױבן אַרײַנשרײַבן דאָ־און־דאָרט אַ ליד.

אירע ערשטע לידער זענען געװען קורצע, געזוכט פֿאַר זיך אַן אָנשפּאַר. זי האָט אין זיי גערעדט צום זײדן, עליו־השלום, און זיך געפֿרעגט: צי װאָלט ער געהאַלטן פֿון דעם געדאַנק, אַז זײַן אײניקל זאָל שרײַבן לידער אױף ייִדיש? די לידער זענען געװען זײער נאַיִװע, אומגעלומפּערטע, מערנישט סטיל־געניטונגען פֿון אַן אָנהײבערין. נאָר װאָס ווײַטער אַלץ אָפֿטער האָט זי אָנגעהױבן באַזוכן די מוזע דװקא אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן — אין אַ סופּערמאַרק אָדער אױף דער אַרבעט, אָדער אַפֿילו, װען זי איז געװען אין בית־כּיסא. פּלוצעם האָט אין איר אָפּגעהילכט עפּעס אַ גראַם, אַ שורה אָדער אײן מאָל, אין גאָר אַ פֿאַרנעפּלטן טאָג — אַ גאַנצע סטראָפֿע. בדרך־כּלל פֿלעגט זי זיך באַמיִען עס גלײַך פֿאַרשרײַבן אין אַ נאָטיצביכל און ערשט אין אָװנט, װען זי איז געװען צוריק אין דער הײם, זיך נעמען ראַנגלען מיט דעם, װאָס זי האָט בײַ טאָג געהערט.

אָבער אין יאַנואַר פֿונעם יאָר 2025 איז געװען אַנדערש. אין אײנעם אַ פֿרײַטיק נאָכמיטיק איז אסתּר געהאַט געשטאַנען לעבן קאָפּיר־מאַשין און האָט סקאַנירט אַ פּאָר נודנע אַרבעט־בלעטער. דער קאָפּיר־צימער, װוּ זי האָט זיך אָפֿט אָפּגעזונדערט פֿון אירע קאָלעגן, איז געװען אַ קאַלטער און אַ פּראָזאַיִשער רױם מיט גרױע װענט. פֿאַר קײן סך אינספּיראַציע װאָלט מען דאָרט קײן מורא נישט געדאַרפֿט האָבן. נישט געקוקט אויף דעם, האָט זיך אין אסתּרס געדאַנקען־װעלט, װי זי איז דאָרט געשטאַנען און קאָפּירט די בלעטער, באַװיזן אַן אױסטערלישע שורה, ממעמקים, אין גאַנצן אומדערװאַרט.

„װוּ הײבט מען אָנעט? װי קען דאָס געלינגען?‟ — האָט זי פּלוצעם דערהערט, װי אַ װײַטן אָפּקלאַנג פֿון סוצקעװערס פֿראַגע: „געענדיקט? איז בכלל פֿאַראַן אַן ענד?‟

אַ טאָג פֿאַר דעם האָט זי פֿאַרענדיקט צו לײענען סוצקעװערס „געהײמשטאָט‟ און אין זיך געשפּירט אַ באַדערפֿעניש צו לײענען פּונקט אַזאַ מאָנומענטאַלע אַרבעט װעגן די אומבאַשרײַבלעכע געשעענישן אין ישׂראל. װער װאָלט אָבער אין הײַנטיקע צײַטן געקענט פֿאַרפֿאַסן אַזאַ ייִדישע פּאָעמע? דעם פּלוצעמדיקן געדאַנק, אַז זי קען אַלײן געבן אַ פּרוּװ, האָט זי תּיכּף אונטערגעדריקט. נאָר אין איר װעזנס אונטערערדישע װײַן־קעלערס האָבן די אַרבעטער גענומען טאַנצן אױף די טרױבן.

„װוּ הײבט מען אָנעט? װי קען דאָס געלינגען?‟ — האָט זי געהערט און מיט אַ מאָל אָפּגעשטעלט דאָס קאָפּירן און זיך געכאַפּט אָט די שורה פֿאַרשרײַבן. צום ערשטן מאָל האָט זי געשפּירט, אַז יעצט, דװקא יעצט, טוט זיך אָפּ אין איר עפּעס נײַס, עפּעס אַן אױסערגעוויינטלעכע זאַך: בלית־ברירה מוז זי מאַכן אַ נאָטיץ פֿון אַלץ, װאָס װעט זיך איר באַװײַזן, און זי האָט זיך צוגעהערט מיטן גרעסטן אױפֿמערק און געהאָפֿט, אַז קײן מיטאַרבעטער זאָל חס־ושלום נישט אַרײַנקומען און איר שטערן אין יענער באַשערטער שעה…

שפּעטער אין אָװנט, װען זי איז אַהײם געקומען אַן אױסגעמוטשעטע, האָט זי איבערגעלײענט, װאָס ס׳איז געשטאַנען אױפֿן פּאַפּיר און זיך אַװעקגעזעצט בײַם קאָמפּיוטער. פֿאַר די ביז־אַהעריקע לידער זענען פּען און פּאַפּיר געװען גענוג, אָבער דערװײַל האָט זי געשפּירט, אַז אױב דאָס דאָזיקע ליד זאָל חס־וחלילה נישט װערן אַ נישט־דערטראָגנס, װעט זי באַדאַרפֿן ווייניקסטנס סטוטשקאָװס „אוצר‟, זײַן גראַמען־װערטערבוך און דעם שעכטערישן לעקסיקאָן.

נאָכן איבעראַרבעטן די קעלערדיקע שורות, האָט זי פֿאַר זיך געזען אױפֿן עקראַן דעם דאָזיקן אָנהײב:

„די באַלאַדע פֿונעם 7טן אָקטאָבער‟

אסתּר יאַקאָבאָװיטש

לײענער, גײ אַװעק! װילט איר דען הערן,
װאָס איז געשען יענעם זיבטן אָקטאָבער?
װילט איר דען שרײַען מיט ביטערע טרערן,
וואָס מע פֿאַרשיט זײ שױן איבער און אָבער?

װילט איר אַרויסנעמען ס׳טרױריקע האַרץ זיך
און עס צערײַסן אױף בלוטיקע שטיקער?
גײ שױן, משוגענער! נעבעך, װאָס אַרט מיך
אײַך צו פֿאַרטרײסטן? איר זענט דאָך אַ שיכּור!

גײ זשע אַװעק, לױף װאָס װײַטער פֿון דאַנען,
פֿאַרמאַך זיך די אױערן מיט װאַקס און פֿאַרשװינד!
װילט איר דען בלײַבן? איר װילט זיך דערמאַנען
אין די פֿאַרפֿלוכטע כאַמאַסענע זינד?

אױב מסכּים, איז שמיד זיך אַ פּּאַנצער פֿון אײַזן,
אַ שטאָלענעם גאַרטל אױך בינד זיך אַרום,
דעם שױדער און אומקום דאַן לאָז מיך אײַך װײַזן,
פֿאַרריקטער בן־אָדם, דערשטאַרק זיך — און קום!

װוּ הײבט מען דאָך אָנעט? װי קען דאָס געלינגען?
פֿאַנגט מען דען אָן מיט די אַלץ נאָך פֿאַרכאַפּטע,
יענע בײַם טאַנצן, בײַם הוליען, בײַם זינגען
אױף אַ מסיבה פֿאַר שלום דערטאַפּטע.,

װעמען מע האָט מיטגעריסן קײן עזה
און אױפֿן װעג זײ געאָצט און צעפּײַניקט,
און אויך פֿאַרגװאַלדיקט, געװען זײ מבֿוזה,
און זײ מיט שמוציקער סמאַהע פֿאַרשטײניקט?..

אסתּר איז שױן נישט געװען בײַ די קלאָרע געדאַנקען. דאָס, װאָס ס׳האָט זיך איר באַװיזן, האָט נישט געהערט צו איר גופֿא. זי איז דאָך אַ װינציק װאָס באַגאַבטע, אַ „פּאָעטעסע בלילה‟, װאָס שרײַבט פּשוט אַרײַן אַ מאָל אַ ליד אין איר טאָגבוך. איר װילן צו װערן אַן אמתע שרײַבערין האָט זי שױן פֿון לאַנג אַרויסגעװױרן, נאָך אין די אוניווערסיטעט־יאָרן. איז פֿון װאַנען זענען צו איר געקומען אַזעלכע סטראָפֿעס מיט אַזעלכע מעטאַפֿאָרן? צי האַלט זי זיך עפּעס פֿאַר אַ צװײטן ביאַליק, װאָס זאָל קענען באַזינגען דעם צער און דעם װײטיק פֿון אַ פֿאָלק, װאָס איז יאָ־אירס און נישט־אירס, אין װעמעס יסורים זי האָט אינעם װײַטן מערבֿ־אײראָפּע קײן מאָל קײן שײַכות נישט געהאַט?

זי האָט אױפֿגעהיט די טעקע אונטערן טיטל „באַלאַדע‟, פֿאַרמאַכט דעם קאָמפּיוטער און זיך געלײגט שלאָפֿן. ערשט מיט אַ פּאָר שעה שפּעטער האָט זי זיך אױפֿגעכאַפּט פֿון אַ משונה־טיפֿן שלאָף, װען דער קאָטער האָט זי אױפֿגעװעקט און געפֿאָדערט זײַן שפּײַז. דערנאָך איז זי געבליבן ליגן אין בעט ביז סאַמע מיטאָג און קײן חלומות נישט געזען.

זונטיק אין אָװנט האָט אסתּר נערװעז געעפֿנט איר „אימײל‟ און, זעענדיק, אַז קײן נײַע בריװ זענען נישט אָנגעקומען, זיך אַנידערגעלײגט אױף דער סאָפֿע און איבערגעלײענט דאָס אָנגעשריבענע. נאָך דעם, װי זי האָט שבת נאָכמיטיק אָנגעשריבן בסך־הכּל פֿערציק סטראָפֿעס, האָט זי איבערגעשיקט די טעקע דעם אײנציקן פּאַרשױן, װעלכן זי האָט געקענט פֿאָרלײגן אירס אַ ליד — דוד גאָלדװאַסער, דעם בעל־הבית פֿון אַ קלײנעם ייִדישן פֿאַרלאַג אין בוענאָס־אײַרעס. זי האָט זיך מיט אים באַקענט אױף אַ זומער־פּראָגראַם אין פּאַריז, װען ער האָט אָנגעפֿירט מיט אַ שרײַבער־סעמינאַר, און אים תּיכּף ליב געקראָגן. װײַל ער האָט לאַנגע יאָרן געװױנט אין ישׂראל, אָבער יורד געװען צוליב די געזונט־פּראָבלעמען פֿון די עלטערן און דערנאָך שוין געבליבן אין אַרגענטינע, װאָלט ער זיכער געקענט פֿאַרשטײן אירע געװיסן־ביסנס; אסתּר איז געװען זיכער, אַז זי האָט עפּעס װיכטיקס צו זאָגן, אָבער װאָס עפּעס זאָל דװקא זי, אַ ייִדענע פֿון אָפּשטאַם, באַזינגען די ישׂראלדיקע נױט פֿון איר גלותדיקער שטוב? האָט זי איבערגעשיקט די ערשטע פֿערציק סטראָפֿעס צו דודן און דערװאַרט אַן ענטפֿער. בדרך־כּלל, פֿלעגט ער רעאַגירן זײער גיך, נאָר דאָס מאָל האָט זיך איר געדאַכט, אַז די צײַט גײט פֿאָרױס גאָר פּאַװאָלינקע.

אסתּר האָט איבערגעלײענט די סטראָפֿעס און זיך געפֿילט װי משוגע. פֿון װאַנען זענען צו איר געקומען אַזעלכע בילדער, אָדער בעסער געזאָגט, פֿון װאַנען האָבן זיך אין איר דערװעקט די װערטער צו באַשרײַבן אַזעלכע שווערע יסורים?

אַז זי האָט איבערגעלײענט די קומענדיקע סטראָפֿעס, האָבן אױף יענער זײַט טעקסט שימערירט די בילדער, װאָס זי האָט געזען פֿון די אַטאַקעס אין די קיבוצים בײַ דער גרענעץ:

צי זאָל מען אָנהײבן פֿון די קיבוצים,
װוּ ס’האָבן מערדערס, צעשיכּורט פֿון פּילן,
אָן שום סיבות און אָן קײן תּירוצים
געפּרוּװט זײער דאָרשט נאָך רציחה צו שטילן?

װעמען איז דעמאָלט אַ חידוש געװען,
װעמען זשע, סײַדן אַ גרױסן בעל־חלום,
אַז די, יענע טױטע אױף קידוש־השם,
אָט זײ האָבן דװקא געבענקט נאָכן שלום!

דאָרט אין די לינקע קיבוצים בײַ עזה,
דאָרט, װוּ כאַמאַסניקעס מאָרדן און פּײַניקן,
האָט מען געגלייבט, אַז דאָס טײַבל, דאָס װײַסע,
װעט פֿאָרט די צדדים די צװײ נאָך פֿאַראײניקן.

װער קען שױן גלייבן — דער טאָג װעט יאָ קומען?
װער קען הײַנט דען זאָגן: דער װעג איז נאָך אָפֿן?
דאָס האָבן פֿון אונדז די רוצחים גענומען —
נישט נאָר די לעבנס, נאָר אױכעט דאָס האָפֿן.

דערנאָך האָט זי מיט גרױס שרעק געלײענט ווײַטער, מיט אַ בלײַער אין דער האַנט און אַ האַלב אױג אױפֿן שױס־קאָמפּיוטער, האָפֿנדיק, אַז זי װעט הערן דעם קלאַנג פֿון אַ נײַעם „אימײל‟, — די סטראָפֿעס, אין װעלכע זי האָט צום ערשטן מאָל אין איר לעבן זיך אַ קער געטאָן צום רבונו־של־עולם בכֿבודו ובעצמו:

װען דער באַשאַפֿער פֿאַרמאַכט האָט די אױגן,
װײַל נישט געקענט האָט ער אָנזען די שחיטה,
אַראָפּ פֿון זײַן הימל עס זענען געפֿלױגן
מלאכים די פֿעלדער מיט בלוט צו פֿאַרשיטן.

דאָרט װעל איך אָנהײבן! הער מיך, ישׂראל!
הער מיך, גאָט אונדזערער, הער מיך, גאָט אײנער!
איך האָב געמײנט, אַז דו הערשט איבעראַל?
ביסט מיר אַ פֿײַנער גאָט, אױ, ביסט אַ שײנער!

און כאָטש אסתּר האָט געװוּסט, אַז אױב ס’איז פֿאָרט פֿאַראַן אַ ליטעראַטור, אין װעלכער ס’איז דאָ אַ טראַדיציע פֿון שעלטן דעם הײליקן באַשעפֿער, איז דאָס די ייִדישע, האָט זי מיט גרױס פּחד געלײענט די סטראָפֿעס נאָך דעם און נישט געקענט גלייבן, אַז זײ זענען אַנטשטאַנען אונטער אירע פֿינגער:

האָסטו געקיניגט אױך דעמאָלט, װען קינדער
קלײנינקע, זיסינקע, נאָך נישט געבױרן,
האָבן געציטערט פֿאַר מערדישע זינדער
און זענען געװאָרן פֿאַר פּחד פֿאַרפֿרױרן?

און ביסטו עפּעס געװעזן אַ פֿאָטער,
װען טאַטעס דערשטיקטע און מאַמעס געשענדטע
— גאָטעניו, ביסט פֿון דײַן פֿאָלק דען אַ שפּאָטער? —
זען, אַז מע האַקט זײער קינד אָפּ די הענטלעך?

כ’האָב צו פֿיל פֿלאַמיקע לופֿט אין די לונגען,
גאָט, פֿאַר צו װײניקע חמה־טרומײטן!
װוּ ביסטו? כ’װיל ביז צום הימל אַרױפֿשפּרינגען,
דאָרט אױפֿן כּיסא־הכּבֿוד דיך קײטן.,

און דאַן דיך צװינגען צו קוקן אױף אַלצדינג,
װאָס אונטער דײַנע גאָר װײַסינקע שטערן
האָסטו די רוצחים דערלױבט צו טאָן! אַלצדינג
װיל איך דיך צװינגען צו זען און צו הערן!

הער! װי עס טוט פֿון דער ערד אַ געשרײ־אױף
דאָס װאַרעמע בלוט פֿון דײַן אײביקן פֿאָלק!
זע, װי מיר װערן דערמאָרדעװעט, אין־סוף!
מ’עט מיט די שׂונאים נאָך מאַכן אַ טאָלק!

צי האָסט נישט געהערט, גאָט, מײַן אָנקלאָג, דעם קאַלטן?
איך האָב זיך געװענדט צום הימל אַ טױבן…
װי קען מען נאָך אַלע יסורים באַהאַלטן
אין אַזאַ נעבעכדיק געצל דעם גלױבן?

אסתּר האָט מער נישט אױסגעהאַלטן: ס’האָט זי באַשלאָגן אַ שװײס און זי האָט אַַװעקגעלײגט דאָס בינטל פּאַפּיר און אױף אַ פּאָר מינוט פּשוט געקוקט אױף דער סטעליע, פּרוּװנדיק נישט צו קלערן, גאָרנישט צו האָבן אין קאָפּ. זי האָט זיך דערמאָנט אין אַ סצענע פֿונעם פֿילם „לאַ גראַנדע בעלעצאַ‟, אין װעלכן דער הױפּט־פּאַרשױן, אַ געװעזענער שרײַבער, ליגט אױפֿן בעט און קוקט אַרױף, בשעת די סטעליע בײַט זיך אין אַ טײל פֿונעם העל־בלױען ים־הגדול, ערגעץ אין איטאַליע, און ער פֿאַרלירט זיך אין די דערמאָנונגען פֿון זײַנע יונגע יאָרן. בשעת זי האָט געדענקט יענע סצענע, האָט זי זיך געפֿילט מאָדנע גרינג, װײַל דער פֿילם האָט זי דערמאָנט אין דער זאָרגלאָזיקײט פֿון אירע ייִנגערע יאָרן, װען „זעקס און פֿערציק‟ האָט נאָך געקלונגען װי אַ מאָדנע צאָל, װאָס האָט צו איר קײן שײַכות נישט. אָבער בשעת־מעשׁה האָט זי געשפּירט, אַז יענע זאָרגלאָזיקײט װעט זי, סײַדן דאָ און דאָרטן אין רבֿקה באַסמאַנס אַ ליד, — שױן קײן מאָל נישט צוריקגעפֿינען.

רבֿקה באַסמאַן… די סאַמע לעצטע גרױסע פּאָעטעסע פֿונעם אַזױ גערופֿענעם „נאָסטאַלגיע־דור‟, איז אַװעק אין דער אײביקײט מיט אַ האַלב יאָר פֿאַר די אַטאַקעס פֿונעם זיבעטן אָקטאָבער. מיטן לעצטן רעפּרעזענטאַנט פֿון דער גאָלדענער תּקופֿה פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור האָט זיך אױך אָפּגעשלאָסן אַ תּקופֿה אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער מדינה; און אײן גאָט אין הימל האָט געװוּסט, װאָס װעט זײַן דער סוף פֿון דעם נײַען קאַפּיטל.

אַזױ האָבן געקלונגען, זײער שטיל, די געדאַנקען אין אסתּרס קאָפּ, נאָר זײ זענען געװען װײַט אַװעק און האָבן זיך אָפּגעזונדערט פֿונעם גרױסן ים־הגדול פֿאַר אירע אױגן, װי נישט געקענט זיך אַרײַנגנבֿענען דורך דער רויִקײט, װאָס האָט זי אַרומגענומען פֿון אַלע זײַטן… און צום ערשטן מאָל אין אַ לאַנגער צײַט האָט אסתּר זיך געשפּירט מאָדנע גרינג, אַזױ װי אין יענעם טאָג, װען זי איז מיט די שװאַרצע צעפּעלעך און די זומער־שפּרענקלעך אױפֿן געזיכט געהאַט געשטאַנען בײַם ברעג־ים און געװוּסט, אַז זי איז אין דער הײם.

מיט אַ האַלבער שעה שפּעטער, װען זי האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, האָט זי באַמערקט אַ סך הערעלעך אױף אירע בריסט. דאַכט זיך, אַז דער קאָטער, דערזען זי שלאָפֿן, האָט אױסגענוצט די זעלטענע געלעגנקײט זיך אַװעקצולײגן אױף יענעם װאַרעמען אָרט. זי האָט זיך צעשמײכלט און אַ זוך געטאָן מיט די אויגן איבער דער דירה, צו זען װוּ ס’געפֿינט זיך דער אַלטער לאָבעס. נאָר װען זי האָט געגעבן אַ קװעטש אױף דער מאָבילקע צו זען, װאָס עס זאָגט דער זײגער, האָט זי דערזען, אַז דוד האָט געהאַט געענטפֿערט.

מיט אַ מאָל האָט זי זיך אױסגעטשוכעט און געעפֿנט דעם „אימײל‟. „שלום, אסתּרל…‟ — איז געװען דער אָנהײב, נאָר באַלד נאָך דעם האָט זי געלײענט בלויז די װערטער און נישט געכאַפּט זײער באַטײַט. צװישן די לױב־װערטער און דער קריטיק, װעלכע זי האָט נאָר האַלב פֿאַרשטאַנען, האָט זי דערשפּירט, אַז דוד האָט זיך שטאַרק אָפּגעמוטשעט מיט דעם דאָזיקן ענטפֿער. פּלוצעם איז איר אײַנגעפֿאַלן אַ לעכערלעכער געדאַנק: װער איז זי אייגנטלעך געװען, אַז זי זאָל זיך צוטשעפּען צו אַזאַ װיכטיקער פּערזענלעכקײט אין דער ייִדישער ליטעראַטור מיט עפּעס אַ לופֿטשלאָס?

אסתּר האָט זיך אַלײן געגעבן אַ פּאַטש אין פּנים, אױפֿגעשטאַנען פֿון דער סאָפֿע און איז אַרײַן אין קיך צוצוגרײטן זיך אַ גלאָז טײ. טשיקאַווע, ערשט װען זי איז אַרײַן אינעם װעלטעלע פֿון ייִדיש, האָט זי אָנגעהויבן טרינקען טײ פֿון אַ גלאָז, נישט פֿון דער טשאַשקע, סײַדן װען זי איז געװען אין ביוראָ. נאָך דעם װי אסתּר האָט זיך צוריק אַװעקגעזעצט אױף דער סאָפֿע און געטאָן אַ פּאָר שלוקן פֿונעם גלעזל טײ, האָט זי ממשיך געװען צו לײענען דודס ענטפֿער. װײַל דוד פֿלעג שרײַבן װי אַ סך געבױרענע ייִדיש־רעדערס, דאָס הייסט, אָן דעם ניקוד, האָט זי געמוזט לײענען דעם בריװ אױף אַ קול.
„שלום, אסתרל, לאמיך קודם כל זאגן, אז ס’איז אלעמאל א מחיה פון דיר צו הערן. פאר מיר איז יידיש אלעמאל געװען א טײל פונעם טאג־טעגלעכן לעבן און עס געפעלט מיר זײער שטארק צו זען, אז װאס א מאל מער מענטשן געפינען דעם װעג צו דער שפראך.

איך װײס נישט גוט, װי אזױ איך זאל דיר דערקלערן מײנע געדאקנען װעגן דעם ערשטן טײל פון דײן פאעמע, װײל איך װיל דיך נישט אפמוטיקן. איך װיל אבער אױך נישט זאגן קיין ליגן. דײן פאעמע איז שטארק, שױדערלעך שטארק. איך האב געזען, אז דו האסט אנגעזאמלט א גװאלדיקן װאקאבולאר און בײ א סך טײלן פון דײן ׳באלאדע׳ האב איך געשפירט, אז דו ביסט געװארן א דיכטערין, בעיקר, װען דו האסט געשריבן װעגן די טױטע אין די קיבוצים:

געקאַלישט, געמוטשעט, געפּלאָגט און געשלאָגן,
באַשפּיגן, צעטראָטן, צעממיתט, פֿאַרשאָלטן,
די אָרעמס צעשמעטערט, די אױגן צעטראָגן,
די בײנער צעבראָכן, די שאַרבנס צעשפּאָלטן.

דו האסט געשעפט פון די סאמע טיפע קװאלן פון אונדזער ליטעראטור. נאכן פראלאג אין ביאליקס סטיל האסטו זיך אױך באצױגן אױף ישעיה־הנביא אױסצודריקן דײן האפענונג, אז א מאל װעט צו דער רציחה קומען א סוף:

דאַן װעט דער װילדער װאָלף שלאָפֿן בײַם לעמל,
דאָס לעמל בײַם לעמפּערט אין גאָלדענעם לאַנד.
דאַן װעט זײַן אױס קריג: ס’װעט זײַן אַ געזעמל
פֿון ברידער, װאָס לעבן מיט ברידער באַנאַנד.

אבער איך האב געשפירט, אז װען דו ביסט געקומען כמעט צום סוף פונעם ערשטן טײל, האסטו מער נישט געפונען א װעג פארױס. די לעצטע ממש גוטע סטראפע איז געװען נומער 36:

יעצט, פֿון דאָס נײַ, אױף אַ פֿאָלק אױף אַ גאַנצן
האָט זיך געװאָרפֿן אַן אַנדער פֿאָלקס־שׂינאה:
נישט װײניקע האָבן גענומען שױן טאַנצן —
„אַ טױט די אַראַבער! אַ טױט פּאַלעסטינע!‟

די שורות געהערן צו די בעסטע, װאס כ’האב געלײענט זינט א לאנגער צײט. אבער באלד דערנאך איז די ׳באלאדע’ געװארן פוסטע רײד, סתם רעטאריק. איך האב געשפירט, אז דו האסט געװאוסט, טיף אינעװײניק, אז אױב דו װעסט פונקט מיט אזױפיל כוח אנשרײבן אזעלכע סטראפעס װעגן די קרבנות אין עזה, װעט זיך אױסלאזן א בױדעם פון דײן פאעמע. איך האב געקענט זען, אז דו האסט דאס געװאוסט, אבער דו האסט עס לסוף נישט באװיזן. אין אזא סטראפע האב איך פשוט נישט געקענט גלײבן, אז דאס געפיל, פון װעלכן די װערטער האבן זיך גענומען, איז געװען אױפריכטיק:

זײ האָבן געזונגען פֿון װײטיק און ברען,
פֿון גלות, פֿון שׂינאה, פֿון טרערן און שװײס,
און ס’האָט זיך געדאַכט, אַז אין יעדן רעפֿרען
אַן אומזעיִק קול האָט געשעפּטשעט: ‘איך װײס’.

די סטראפע האט מיך דערמאנט אינעם סוף פונעם ערשטן געזאנג אין סוצקעװערס ‘געהײמשטאט’: „בײם שטײן־בלײַבן כװאַליעט דאָס װאַסער אַריבער / און כיכעט אױף מײַזישן לשון: מײַן ליבער‟. נאר אנשטאט די מײז געפינט מען בײ דיר די מוזע, און אנשטאט סוצקעװער, געפינט מען בײ דיר אסתר יאקאבאװיטש. צי פארשטײסטו װאס איך װיל זאגן?

דו האסט אױסגעקליבן דעם טיטל ‘די באלאדע פונעם 7טן אקטאבער’ און אנגעשריבן א סך סטראפעס, װאס קענען אין קײן שום אנדער פאעמע נישט ארײן. איך װיל דיך אבער בעטן פון גאנצן הארצן נישט צו מאכן פון דער פאעמע דײן דעביוט. שטעל זיך אפ. האסט מיר געשריבן אין דײן ׳אימײל׳, אז דו װילסט אנשרײבן בסך־הכל הונדערט סטראפעס: אױב דו גײסט אן װײטער, װעט דאס װערן א מבול, װאס װעט טון א סך שלעכטס סײ דיר און סײ אנדערע. די פאעמע װאלט נאר דעמאלט געקענט מקיים װערן, װען דו ביסט ביכולת צו פילן די פאלעסטינער יסורים נישט נאר װי אן אבסטראקציע, נאר װי א טײל פון דיר.

איך האף, אז דו װעסט נישט האבן קײן פאריבל, װײל איך האב דיר אזױ שטרענג געזאגט דעם אמת. איך װאלט אװדאי פארשטאנען, אױב דו ביסט אויף מיר אין כעס. נאר כ’בעט דיך, זײ נישט טרױעריק. אין דײנע בעסטע שורות האב איך געשפירט, אז דו ביסט א דיכטערין װעלכע האט וואס צו זאגן.
זײ מיר געזונט און שטארק, אסתריקה.
מיט חברשאפט,
דײן דוד‟

אסתּר האָט אַ פּאָר מאָל איבערגעלײענט דעם בריװ. דערװײַל איז דער קאָטער אַרױפֿגעשפּרונגען אױף דער סאָפֿע און זיך אַװעקגעלײגט אױף איר שױס: זי האָט עס אָבער װי נישט באַנומען מיטן שׂכל. זי האָט געװוּסט, אַז דוד איז געװען גערעכט, נאָר דער געדאַנק נישט צו פֿאַרענדיקן איר פּאָעמע האָט איר מוראדיק װײ געטאָן. זי האָט געאָטעמט זײער שנעל, ס’האָט זיך איר אָנגעשפּאַנט דער רוקן און די אָרעמס אירע זענען װי פֿאַרגליװערט געוואָרן. נאָר בשעת־מעשׂה האָט זי געפֿילט דעם שאָטן פֿון אַ טיפֿער דערלײַכטערונג.

מיט חדשים שפּעטער, דעם 6טן אָקטאָבער 2025, האָבן צװײ מענטשן באַקומען אַן „אימײל‟ פֿון אסתּר יאַקאָבאָװיטש. אײנער איז געװען איר בעל־הבית, װאָס האָט געשפּירט, אַז אין דער מאָדנער פֿרױ, װאָס האָט זיך אַלעמאָל געהאַט אָפּגעזונדערט פֿון די מיטאַרבעטער, האָט זיך עפּעס געהאַט געביטן. ער האָט געעפֿנט דעם „אימײל‟ און איבערגעלײענט, אַז אסתּר װעט מאָרגן נישט קענען קומען צו דער אַרבעט, װײַל זי האָט זיך געפֿילט נישט גוט און װעט מוזן בלײַבן אין דער הײם.

דער צװײטער איז געװען דוד גאָלדװאַסער, װעלכער האָט זיך אָנגעפֿרעגט פֿאַר װאָס, אַ חוץ אַ קורצן „אימײל‟, אין װעלכן אסתּר האָט אים געדאַנקט פֿאַרן לײענען און קריטיקירן איר ערשטלינג, האָט ער פֿון איר מער גאָרניט נישט געהערט. אין דעם דאָזיקן „אימײל‟ האָט אסתּר געשריבן:

„ליבער דוד,
ס’טוט מיר לײַד, װאָס דו האָסט אַזױ לאַנג פֿון מיר נישט געהערט: איך האָף, אַז בײַ דיר און דײַן משפּחה איז אַלץ אין אָרדענונג. װי דו האָסט זיכער פֿאַרשטאַנען, האָב איך זיך שװער געפֿילט נאָך דײַנע קאָמענטאַרן אויף מײַן ‘באַלאַדע פֿונעם 7טן אָקטאָבער’. איך האָב געשפּירט, אַז אין דער פּאָעמע בין איך צוגעקומען גאָר נאָענט צו מײַן װעזנס סאַמע עצם און זיך נישט געװאָלט אָפּזאָגן דערפֿון. נאָר איצט פֿאַרשטײ איך, אַז מיר איז געװען, װי רבֿקה באַסמאַן ע״ה האָט געזאָגט אין אירס אַ ליד: „כ’בין אַרױס אין אַ װײַטן געפֿערלעכן װעג / אַ בליק טאָן אין פּנים פֿון נעכטיקע טעג. / פֿאַרגעסן צו לאָזן אַ סימן בײַם בריק — / און איך האָב פֿאַרלאָרן דעם װעג אױף צוריק‟.

איך דאַנק דיר פֿאַר דעם, װאָס דו האָסט מיר געװיזן סײַ דעם װעג אױף צוריק און סײַ אַ װעג פֿאָרױס. ס’איז מיר געװען שרעקלעך שװער, נישט אָנצוגײן װײַטער. אַ סך זאַכן אין מײַן לעבן האָב איך ניט איין מאָל אָנגעהױבן, און יעצט האָב איך אין זיך געשפּירט אַ גװאַלדיקן װילן צו גײן פֿאָרױס.

װיל איך דיר דאַנקען מיט אַ ליד, װאָס איך האָב אָנגעשריבן בלױז פֿאַר דיר. קײן אַנדערער טאָר עס נישט לײענען.

ס’איז געפֿערלעך צו האָבן חבֿרים,
װאָס קענען דיך צעשטערן,
װען זײ זאָגן פּונקט די װערטער,
װאָס דו װילסט נישט הערן.

נאָר אַ סך געפֿערלעכער
קײן חבֿר נישט צו האָבן,
װאָס דרינגט אַדורך דאָס טיפֿעניש,
װוּ דו האָסט זיך באַגראָבן.

מאָרגן װעט זײַן אַ שװערער טאָג. איך האָב די חבֿרה בײַ דער אַרבעט געלאָזט װיסן, אַז איכ’ל נישט קומען: ס’איז מיר צו שװער צו דערשפּירן די באַמערקונגען פֿון מײַנע קאָלעגן מכּוח דעם 7טן אָקטאָבער װי אַ טײל פֿון זיך אַלײן. איך בין זיכער, אַז ס’װעט נאָך קומען די צײַט.
לאָמיר הערן נאָר גוטע בשׂורות.
מיט ליבשאַפֿט,
דײַן אסתּרל‟

אַמסטערדאַם, דעם 23טן און דעם 24טן אױגוסט 2025.