דער שטאָף פֿון לעבן (המשך)

שמואל אָרטענבערג

5

דער פֿאָטער

געבױרן און דערצױגן בין איך געװאָרן אין אַ קלײנבירגערלעכער משפּחה אין טראַדיציאָנעלן גײַסט. מײַן פֿאָטער, פּיניע אָרטענבערג, האָט געשטאַמט פֿון אַן אַלטער ייחוסדיקער פֿאַמיליע פֿון װאָלין, װאָס פֿירט איר גענעאָלאָגיע שױן אַ פּאָר הונדערט יאָר און צײלט צװישן זיך פֿיל באַרימטע למדנים, רבנים און תּלמודיסטן.

נאָך אין אָנהײב XVIIIטן יאָרהונדערט האָבן די װינטן, װאָס טרײַבן אין משך פֿון לאַנגע דורות די זין פֿונעם ייִדישן פֿאָלק װעלט־אײַן װעלט־אױס, לאַנד־אײַן לאַנד־אױס, שטאַם־אײַן שטאַם־אױס, געבראַכט אַהער אין אוקראַיִנע קײן װאָלין דעם באַװוּסטן ייִד פֿון דײַטשלאַנד ישׂראל אָרטענבערג. מעגלעך, אַז ער, פֿון זײַן זײַט, האָט געפֿירט זײַן גענעאָלאָגיע פֿון די באַרימטע ייִדישע געלערנטע פֿון דײַטשלאַנד פֿון מיטלעלטער פֿון דער שטאָט ראָטענבערג (ר’ מאיר בן־ברוך פֿון ראָטענבורג א”אַ.). ישׂראל אָרטענבערגס זון, דעם פֿאָטערס זײדע, דוד־בער אָרטענבערג איז געװען רבֿ אין דעם שטעטל ליאַכאָװיץ, װאָלינער גובערניע און האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ פֿרױ, װעלכע האָט געשטאַמט פֿון דעם באַרימטן מחבר פֿון אַ רעליגיעזן בוך פֿון סוף XVIIIטן י”ה „רבֿ־יובַּא‟ יעקבֿ־יוסף פֿון אָסטרע. שפּעטער איז די דאָזיקע גײַסטיק־אַריסטאָקראַטישע ייִדישע משפּחה דורך אירע טעכטער און פֿרױען געקומען אין קרובֿישאַפֿט, זיך מתחתּן געװען מיט באַרימטע ייִדישע געלט־אַריסטאָקראַטן און גבֿירים, גאָרנשטײנס און זײַצעװס. דעם פֿאָטערס ליניע איז געבליבן בלױז, אַזױ צו זאָגן, אַ רוחניותדיקע און װען די גבֿירים זײַנען געווען אונדזערע גאַנץ װײַטע קרובֿים.

דאָך געדענקט זיך, װען בײַ אונדז אין שטעטל פֿלעגט די לאַגע װערן זײער שװער און מע האָט געזוכט אַן אױסוועג, פֿלעגט דער פֿאָטער אין זעלטענע פֿאַלן אָנטאָן די יום־טובֿדיקע קאַפּאָטע און פֿאָרן מיט אַ געצװוּנגענעם װיזיט אױף דער רעכט פֿון אַ װײַטן אָרעמען קרובֿ צו אײנער פֿון די װײַטסטע רײַכסטע קרובֿים — מומעס און עלטער־מומעס, צו דער מומע אפֿשר ערגעץ אױף אַ צוקער־זאַװאָד קײן יאַשפּאָל און פֿלעגט ברענגען פֿון דאָרטן אין אײנעם מיט פֿרײַנדלעכע גרוסן אױך אַ מתּנה פֿון אַ געװיסן געלט־געשאַנק אָדער אַ פּאָר אָפּגענוצטע קלײדער פֿון רײַכן גאַרדעראָב; פּורים־צײַט פֿלעגט ער אַמאָל זײַן אין קיִעװ און בײַ דער רײַכער מומע חיה־שׂרה לײענען פֿאַר דער גאַנצער פֿאַמיליע די “מגילת־אסתּר” און קריגן דערפֿאַר אַ געװיסן „האָנאָראַר‟. דאָס פֿלעגט אַמאָל מיטהעלפֿן צו פֿאַרבעסערן די געשעפֿטן אין דער הײם. דאָס איז געװען, װען דער פֿאָטער איז שױן געװען אַ באַיאָרטער מאַן מיט אַ גרױסער פֿאַמיליע, װעגן װעלכער מ׳האָט געמוזט זאָרגן. אַמאָל, װען ער איז צום ערשטן אַרױס צו אַ זעלבשטענדיק לעבן, — דאָס איז געװען אין אָנהײב פֿון די 1990סטע יאָרן פֿון XIXטן יאָרהונדערט, איז געװען אַ לײַטישער ייִדישער יונגער־מאַן פֿון אַ יאָר 26-25, אָנגעלײענט אין דער אַלטער תּלמודישער ליטעראַטור, אין דער רעליגיעזער און ראַציאָנאַליסטישער פֿילאָסאָפֿיע פֿון משה בן־מימון, איבן עזרא און אַפֿילו פֿון ברוך שפּינאָזע און משה מענדעלסאָן, און שטאַרק אָנגעשטעקט מיט סקעפּטישער און קריטישער באַציִונג צו פֿיל פֿאַרעלטערטע ייִדישע מינהגים, זיטן און אָבערגלײבונגען און, װײַזט אויס, ניט שלעכט באַהאַװנט אין די נײַע משׂכּילישע אידעען.

צװישן די צװײ ליניעס פֿון זײַן דורותדיקער משפּחה איז ער געבליבן הענגען אין דער מיט. צו דעם אַלטן תּלמודיש־רבנישן אָפּצװײַג האָט אים ניט געצױגן בײַ זײַן סקעפּטיציזם, קריטיציזם און מענטשלעכער ערלעכקײט; צו דער גבֿירישער געלט־אַריסטאָקראַטיע האָט ער, װי אַן אָרעמער בחור, קײן צוטריט ניט געהאַט, די װעלט האָט פֿאַר אים קײן שום צוציִונגס־קראַפֿט ניט געהאַט, און ער האָט קײן מינדסטע ענערגיע ניט אַרױסגעװיזן, זיך דערשלאָגן צו די גבֿירים, איז ער געבליבן הענגען אין דער מיט. אַרײַנטרעטן אין דער נײַער אינטעליגענטער משׂכּילישער װעלט האָט בײַ אים, װײַזט אױס, קײן מוט ניט געקלעקט. מיט אײן װאָרט, ער איז געבליבן אַ שלים־מזל. אַזױ איז ער אין 1892, אַ 27־יאָריקער יונגער־מאַן געקומען פֿון װײַטן װאָלין, פֿון אָסטרע (Острог) קײן פּאָגרעבישטשע אױף די קעסט און דעם קנאַפּן נדן, װאָס די אָרטיקע פּאָגרעבישטשער פֿרום־פֿאַנאַטישע פֿאַמיליע קאַמענעצקי האָט אױסגעטײלט פֿאַר דער טאָכטער דער כּלה און פֿאַר דעם יונגן געלערנטן אײַזיק פֿון אָסטרע. באַלד האָט דאָס לעבן באַװיזן זײַנע פּוסטע געזעצן. עס האָט זיך באַװיזן אַ פֿאַמיליע, מיט דער צײַט פֿול מיט קינדער און דער פֿאָטער האָט זיך, ניט װילנדיק, אַרײַנגעצױגן אין דעם אַרומיקן שטעטלשן האַנדלער־לעבן. מיט די קאַמענעצקיס הױזגעזינד האָט ער אין גאַנצן ניט געקענט אויסקומען. זײ האָבן אױף אים געקוקט, װי אױף אַן אַפּיקורס און באמת האָט דער פֿאָטער ניט שטאַרק געשױנט די אַלטמאָדישע רעליגיעזע אָבערגלײבונגען און זיטן. קײן חסיד איז ער, פֿאַרשטײט זיך, ניט געװען און אין דעם רבינס מופֿתים אַבסאָלוט ניט געגלײבט בײַ זײַן ראַציאָנאַליזם. דער שמאָלער פּראַקטיציזם פֿון דער הענדלער־סבֿיבֿה איז אים בכלל געװען דערװידער, אָבער ער האָט געמוזט „ציִען די ליאַמקע‟, כּדי די פֿאַמיליע זאָל קאָנען נאָרמאַל לעבן. און דערפֿאַר האָט אין אײנעם מיט דער מוטער געעפֿנט אַ שניטקראָם; דער הױפּט־פֿירער פֿון גאַנצן געשעפֿט איז געװען, פֿאַרשטײט זיך, די פּראַקטישע, געשעפֿטלעכע מאַמע, ער, דער פֿאָטער, האָט נאָר מיטגעהאָלפֿן אין דער זאַך, נאָר קײן גרױסן אינטערעס דערצו ניט געהאַט. די הכנסה האָט מען געצױגן מיטלמעסיק, עס פֿלעגן זײַן ערגערע און בעסערע צײַטן, נאָר קײן גבֿירים זײַנען זײ ניט געװאָרן און קײן גרױס פֿאַרמעגן אױך ניט געשאַפֿן.

אױסערלעך האָט דער פֿאָטער געמוזט זיך צופּאַסן אױך צום אײַנגעשטעלטן רעליגיעזן סדר, אָבער נאָך אַן אָרט אין דער מיזרח־װאַנט האָט ער זיך ניט געיאָגט, נאָך קײן כּבֿוד אױך ניט און צו די פֿאַנאַטיקער האָט ער אין האַרצן זיך באַצױגן מיט ביטול און פֿאַראַכטונג. אַ פּאַטריאַרכאַלער, אַ שטענדיק צעטראָגענער, װײניק פּראַקטישער מענטש, האָט ער, װײַזט אױס, געלעבט אין דער װעלט פֿון געדאַנקען. ער האָט געהאַט אינטערעס צו לײענען ניט נאָר רעליגיעזע, נאָר אױך װעלטלעכע ביכער און שריפֿטן, באַזונדערס האָבן אים פֿאַרנומען אַלגעמײנע פֿילאָסאָפֿישע פֿראַגעס. שפּעטער מיט יאָרן, װען דער אַלטער סדר האָט אונטערן שטורעם פֿון רעװאָלוציע גענומען צעפֿאַלן װערן און ער איז געװאָרן טײלװײַז פֿרײַער אין זײַן האַלטונג, האָט ער אָפֿן אַרױסגעװיזן אינטערעס צו פֿילאָסאָפֿישן װיסן. פֿון זײַנע ספֿרים האָב איך שפּעטער אַרױסגענומען די באַרימטע מאָנאָגראַפֿיע פֿון פּאַולסען װעגן קאַנטס פֿילאָסאָפֿיע אין דער רוסישער איבערזעצונג, מיט פֿילצאָליקע באַמערקונגען זײַנע אױף העברעיִש אױפֿן שער־בלאַט און אױף פֿאַרשײדענע זײַטן פֿון בוך.

בײַ מיר האָט ער גענומען צו לייענען דאָקטאָר חײם זשיטלאָװסקיס באַרימט בוך „געשיכטע פֿון פֿילאָסאָפֿיע‟ אין ייִדיש, און נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג איז אין מײַן ביבליאָטעק פֿאַראַן דאָס בוך מיט דעם פֿאָטערס באַמערקונגען אין העברעיִש און ייִדיש. ער פֿלעגט זיך שטענדיק אינטערעסירן מיט אַלגעמײן־פּאָליטישע פֿראַגעס און רעגולער לײענען אַ צײַטונג דװקא אין רוסיש. איך געדענק, װי אין די יאָרן נאָך דער רעװאָלוציע האָט ער אין אַ געשפּרעך מיט מיר זײער פּאָזיטיװ זיך אָפּגערופֿן װעגן די ערשטע אַרױסטרעטונגען פֿון אָנגעזעענע סאָוועטישע דיפּלאָמאַטן אױף דער גענועזער קאָנפֿערענץ: „דאָס איז גאָר אַן אַנדער לשון, אַן אַנדער נוסח… זײער פֿײַן.‟

ער איז בטבֿע געװען אַ גוטער מענטש, מיט הײסן מיטלײַד צו די לײַדנדיקע און אָרעמע מענטשן. ער איז געװען ביז גאָר ערלעך אין זײַנע באַציִונגען צו מענטשן, ער האָט ניט געקאָנט אָפּנאַרן, ניט זאָגן דעם אמת, ער האָט פֿײַנט געהאַט צבֿועקעס און פֿאַלשקײט, ליגן און אָפּנאַרערײַ.

עס דערמאָנט זיך אַזאַ כאַראַקטעריסטישער עפּיזאָד פֿון דער גאָר פֿריסטער קינדהײט. עס קומט אָבער, אין קלײט דער באַקאַנטער פֿרײלעכער פּױער מוסי. מוסי, אַ מיטל־יאָריקער, מיטל־װוּקסיקער פּױער מיט אַן אױסגעצערט, אָבער פֿאַרברױנט מאָנאַכיש פּנים, אױף װעלכן עס װאַקסט ניט קײן באָרד, נאָר שיטערע װאָנצעס; ער האָט אַ שם פֿון אַ שטיקל שנײַדער, ער קאָן קונציק צונױפֿשטעלן אַ פּאָר לײַװנטענע הױזן, אַ סאַטינאָװע אײבערהעמדל און ענלעכע קלײדער. אַלײן איז ער טאַקע אָנגעטאָן אין אַזאַ סאַטינאָװע אײבערהעמדל און די הױזן זײַנען בײַ אים אַרײַנגעלאָזט, ניט געקוקט אױף דער זומערדיקער היץ, אין גרױסע שטאַרק אָנגעפּוצטע גלאַנציקע כראָמעװע שטיװל, װײַזט אױס, נײַע ערשט־געקױפֿטע. ער קלײַבט אָפּ אַ ביסל סחורה — ביליקע לײַװנטן, צעצאָלט זיך, נעמט אַראָפּ דעם קאַרטוז און געזעגנט זיך שמײכלענדיק: “Здоровенькі були” [זײַט מיר געונט] און גײט אַװעק. אין גיכן מעלדט די מאַמע נאָך זײַן אַװעקגײן אין דער הײך:

— אױ, אַ שײנע מעשׂה, ער האָט דאָך, דער מוסי, איבערגעלאָזט אַ גאַנץ פֿינפֿערל, זאָל איך אַזױ געזונט זײַן!

די מאַמע איז, װײַזט אויס, שטאַרק צופֿרידן פֿון דער אומגעהײַערער הכנסה, אָבער דער טאַטע קוקט שטרענג און בײז:

— גיב אַהער דאָס פֿינפֿערל! — ער נעמט דאָס געלט און גײט אַרױס אין גאַס. ער איז געגאַנגען אַ צעטראָגענער איבער אַלע מאַרקפּלעצער, נאָכגעפֿרעגט זיך און ענדלעך געפֿונען דעם פֿרײלעכן פּױער מוסי, ער דערלאַנגט אים דאָס פֿינפֿערל:

— נאַ, מוזי, דאָס איז דײַנס! — מוסי קוקט פֿאַרשטומט…

ס’ערשטע מאָל אין לעבן טרעפֿט זיך בײַ אים, אַז מע זאָל אים אַזױ גאָר אין מיטן דערינען צו טראָגן אַזאַ סומע געלט אין די הענט אַרײַן. ער איז געװױנט, אַז יעטװידן גראָשן, װאָס אים קומט פֿון עמעצן, דאַרף ער אַרױסרײַסן מיט קראַפֿט און מיט עגמת־נפֿש. ער פֿאַרשטײט ניט, װאָס דאָ טוט זיך. ער ציט אַרױס פֿון זײַן הױזן־קעשענע זײַן קניפּל־בײַטל, צײלט לאַנג זײַן געלט שפּײַט אױף די הענט, צײלט די געלט־פּאַפּירלעך, דאָס זילבער און אַפֿילו דאָס קופּערנע מינץ. װען עס דערגײט ענדלעך צו אים, װאָס דאָ איז געשען, זײַן גרױסער טעות בײַם צעצאָלן זיך אין קלײט און דער אומקער פֿון דער אַבֿדה, איז ער ממש געפּלעפֿט: „אָצע, פּיניאַ, מאָלאָדעץ!‟ [ס׳איז דאָך, פּיניע, וווּנדערלעך!] — חזרט ער איבער עטלעכע מאָל. אַלע באַקאַנטע, װעמען ער באַגעגנט שטעלט ער אָפּ און דערצײלט באַריכות די גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ ער איז געגאַנגען קױפֿן, װאָס ער האָט געקױפֿט, װי אַזױ האָט ער זיך צעצאָלט, אַ טעות געהאַט, און װי אַזױ „פּיניאַ‟ האָט אים אויפֿגעזוכט און אומגעקערט דאָס פֿינפֿערל און פֿאַרענדיקט אַלע מאָל מיט: „אָצע, פּיניאַ, מאָלאָדעץ!‟

אָבער דער טאַטע איז שױן לאַנג פֿון אים אַװעקגעגאַנגען, ער האָט זיך אומגעקערט אַהײם; אין קלײט דערצײלט די מאַמע אױך די שנײַדערס, װאָס זײַנען שטענדיק אָפֿטע אײַנגײערס צו אונדז, די גאַנצע געשיכטע און קלאָגט זיך, פֿאַרשטײט זיך, אױפֿן פֿאָטער:
„האָסטו געזען אַזױנס, גאָר לױפֿן אים זוכן?…‟

דער פֿאָטער קומט אַרײַן, רעאַגירט ניט אױף דער מאַמעס רײד. די שנײַדער קוקן אױף אים מיט אָפּשײַ און גײען אַרױס. אין דרױסן שטעלט זיך אָפּ אין דעם רעדל שנײַדערס דער אױסגעפּוצטער, רײנער שנײַדער, דער רױטער און געגאָלטער לײב ליפּאָװ מיטן קורצן, װײַסן פּידזשאַקל, װײַסן קראַגן און האַרטער שטרױענער שליאַפּע, פֿאַררײכערט אַ גראָבן סיגאַר פֿון זילבערנעם פּאָרטסיגאַר מיטן גרױסן פֿלאַם פֿון זײַן גאַנציקער צינד־מאַשינקע, לאָזט קנױלן רױך אין דער לופֿטן און באַמערקט וועגן דער גאַנצער געשיכטע מיט ביטול און שפּאַס:

— …כע, כע, כע, װאָס זאָגט איר אױף רבי פּיניען… אַ פּאָטיפֿאַלנאָסט פֿון אַ ייִדן, לױפֿן זוכן מוסי דעם לאַטוטניק, כע, כע, כע…

אָבער דער שטילער, לײַטישער האַלב־פֿרומער גדול דער שנײַדער איז מיט אים גראָד ניט מסכּים, נײן. כאָטש ער קוקט אױף לײב ליפּאָװס פּידזשאַק און קראַגן, און שטרױענער שליאַפּע, װאָס קאָסטן, מסתּמא, אַ גאַנצן מאַיאָנטעק, מיט גרױס נײַגער, אָבער גדול דער שנײַדער פֿאַררײכערט דװקא פֿון זײַן אײגענעם פֿונק, אױסגעשלאָגן פֿון קרעמלשטײן, דעם אײגענעם צונױפֿגעדרײטן מיט די טונקעלע פֿינגער דינעם פּאַפּיראָס פֿון ביליקן טאַבאַק, גלעט זיך די באָרד און זאָגט געלאַסן און מיטן דיך, מיט אַ פֿאָרװוּרף צו לײב ליפּאָװ:

— אײַ, װאָס רעדסטו, לײב. דאָס איז דאָך טאַקע אײן מאָל אַ ייִד, אױף מיר אַזאַ יאָר…

און גערעכט איז געװען גדול דער שנײַדער. פֿײַנט געהאַט האָט דער טאַטע חניפֿה און בײַ זײַן קנאַפּער געזעלשאַפֿטלעכער לאַגע האָט ער פֿון דעסטװעגן זיך באַמיט, װי װײַט מעגלעך, אָפּצוהיטן זײַן מענטשלעכע װירדע און קײן מאָל זיך ניט געחנפֿעט און ניט געזוכט קײן סימפּאַטיע בײַ די שטעטלשע גבֿירים און רײַכע בעלי־בתּים. דאָס גלײַכע האָט ער ניט ליב געהאַט, װען עמעצער האָט צו אים אַרױסגעװיזן חניפֿה און ניט קײן אױפֿריכטיקע, צבֿועקישע סימפּאַטיע און אַמאָל טאַקע דאָס אָפֿן אָפּגעשטױסן. ער האָט גוט פֿאַרשטאַנען די אָפּשטױסנדיקע אַרומיקע סבֿיבֿה און געשטרעבט צו האַלטן זיך אין אַ זײַט און בלײַבן בײַ זײַנע ערלעכע מענטשלעכע פּרינציפּן אין זײַן האַנדלונג.

דאָס שװערע לעבן האָט אים פֿרי אַלט געמאַכט. איך געדענק אים ווי אַ מיטלװוּקסיקן מענטש מיט אַ דורכױס װײַסער באָרד, מיט אַן אָפֿענעם פּנים און גרױסע טיפֿע בלױע אױגן, שטענדיק צעשטרײט און פֿאַרטראַכט; אָפֿט ברענגט ער אַרױס אײנצלנע קלאַנגען און װערטער אין דער הײך פֿאַר זיך אַליין; אין די יום־טובֿדיקע און שבתדיקע טעג זינגט ער אונטער אַמאָל, מערסטנס טײל, סינאַגאָגאַלע מוזיק און אין זײַן טרױמערישן געזאַנג פֿילט זיך די פּײַן פֿון אַן אָנגעװײטיק האַרץ.

אָט, זע איך אים, װי ער שפּאַנט שבת בין־השמשות איבער דער שטוב אַן עלנטער, אַ פֿאַרטראַכטער און ברומט שטיל דעם באַװוּסטן טרױעריקן ניגון: „אױ, װײ… טשאַס דאָ דאָמו, טשאַס…‟ [אַ שעה ביז דער היים, אַ שעה…] און אין זײַן טרױעריקן געזאַנג הערט זיך דער װײטיק פֿון דער פֿריִער פֿאַריתומטער קינדהײט און יוגנט, פֿון דעם גאַנצן ניט־געלונגענעם לעבנסװעג פֿון אַ ייִדישן אָרעם־בחור, פֿון אַ באַיאָרטן מאַן פֿון שאַרפֿן געדאַנק און מילד האַרץ.

ער האָט געשטרעבט צו דערציִען אױך די קינדער ניט אין פֿרומקײט, נאָר אין געװיסע עטישע פּרינציפּן פֿון פּראָסטער מענטשעכער ערלעכקײט און יושר, מיטלײַד צו מענטשן און אַנדערע גוטע מידות. ער האָט פֿיל געזאָרגט װעגן די קינדער און זײ שטאַרק ליב געהאַט. יעדע צעשײדונג מיט אַ קינד, אַפֿילו אױפֿן קלענסטן טערמין, האָט אים פֿאַרשאַפֿן עגמת־נפֿש און ער האָט געשטרעבט אָפּלײגן די צעשײדונג נאָך אױף אַ טאָג. איך געדענק זײַן שטענדיקן פֿרײדיקן אױסרוף: „אױ, װעסטו כאַפּן נאָך שבת…‟ — און געדוכט האָט זיך אים, אַז דער „נאָך שבת‟ איז נאָך װײַט־װײַט, אָבער ער פֿלעגט, פֿאַרשטײט זיך, אָנקומען און װידער פֿאַרשאַפֿן גרױס עגמת־נפֿש.

פֿאַרשטאַנען האָט ער מיט זײַן שׂכל־הישר און ברײטן בליק, אַז קעגנשטעלן זיך דער צײַט קאָן מען ניט און ניט געשטערט די קינדער צו גײן אין די װעגן, װאָס זײ האָבן פֿאַר זיך אױסגעװײלט און מיט װאָס נאָר מעגלעך זײ אַרױסגעהאָלפֿן אין דעם. עס געדענקט זיך, אין יאָר 1915 האָט זיך געעפֿנט אין שטעטל אַ געזעלשאַפֿט פֿון קעגנזײַטיקן קרעדיט. דער מיטלסטער ברודער װאָלף, האָט געהאַט בדעה אַהין אָנקומען ווי אַן אָנגעשטעלטער, אָבער די פֿראַגע האָבן געדאַרפֿט לײזן די פֿאַרװאַלטונג־מיטגלידער. דער פֿאָטער האָט אין משך פֿון אַ גאַנצער װאָך בוכשטעבלעך אויסגעטראָטן דעם װעג פֿון אײן מיטגליד צום צװײטן, טאָג־אײַן טאָג־אױס, אין די גרױסע בלאָטעס און מיט לאַנגע געשפּרעכן מיט די פּערזאָנען, פֿון וועמען דאָס איז געװען געװענדט, מיט אײנעם און מיט אַ צװײטן און דריטן, מיט בוכהאַלטער אאַז”װ, מיטגעהאָלפֿן דעם ברודער אַרײַנצוקומען.

עס פֿלעגט אים פֿאַרשאַפֿן פֿרײד יעטװידער דערפֿאָלג און דערגרײכונג פֿון די קינדער אין דעם געביט, אין װעלכן זײ זײַנען טעטיק געװען. איך דערמאָן זיך, אַז שױן שפּעטער אין 1920סטן יאָר, אין װיניצע, ווען צו אים אין די הענט איז צופֿעליק אַרײַנגעפֿאַלן מײַן ערשטע „סאָטשינעניע‟ — אַ שריפֿטלעכער רעפֿעראַט, װאָס איך האָב צוגעגרײט און געלײענט אין אַ יוגנטלעכן קרײַז אױף דער טעמע — אַ גאַנץ װײַטע פֿונעם פֿאָטערס גײַסטיקע אינטערעסן, — „די פֿרױ אין דער ייִדישער ליטעראַטור‟, — האָט ער דאָס גענױ דורכגעלײענט און אױסגעדריקט זײַן צופֿרידנקײט און אַפֿילו פֿאַרװוּנדערונג פֿאַר די מעלות פֿון דער דאָזיקער שריפֿט.

שפּעטער, װען איך האָב שױן געװױנט באַזונדער, געװען אַן אַקטיװער פּעדאַגאָג און קולטור־טוער, האָב איך זיך, צו מײַן באַדױער, דערװײַטערט פֿון די עלטערן. דער טאַטע פֿלעגט קומען צו מיר אָפֿט מאָל זונטיק און מיר האָבן געפֿירט געשפּרעכן איבער אַלגעמיינע און פֿילאָסאָפֿישע פֿראַגעס. ער האָט ניט געהאַלטן זײַן קעגנערשאַפֿט צום מאַטעריאַליזם און האָט געפּרוּװט דערװײַזן די ריכטיקײט פֿון דער אידעאַליסטישער פֿילאָסאָפֿישער סיסטעם פֿון קאַנטן, װאָס איז אים געװען מער צום האַרצן.

די לעצטע יאָרן זײַנע זײַנען געװען שװערע און לײַדנפֿולע, ער האָט פֿיל יאָרן געקרענקט און אין די לעצטע קראַמפֿן האָט זיך אױסגעלאָשן דאָס ליכט פֿון זײַן באַװוּסטזײַן אין 1931. איך האָב אים די לעצטע יאָרן געשענקט אויפֿמערקזאַמקײט אַ סך װײניקער, אײדער ער האָט דאָס באמת פֿאַרדינט.

מעגלעך, אַז פֿון אים האָב איך געירשנט די שטענדיקע דורשט נאָך װיסן, די לײַדנשאַפֿט צו רײנער דערקענטעניש, די שטרעמונג צו סקעפּטישן און קריטישן אַנאַליז, צו דערגײן דעם סוד־כּל־הסודות, װאָס לאָזט ניט צו רו מײַן מוח ביז אױף הײַנטיקן טאָג. און אפֿשר, פֿון אים צו מיר, כאָטש אין אַ קלײנער מאָס, איז איבערגעגאַנגען דאָס געפֿיל פֿון הומאַניזם און מיטלײַד צום לײַדנדיקן און פֿאַרװאָרלאָזטן, װאָס דערװעקט זיך צײַטנװײַז אױך אין מײַן האַרץ.

6

די מוטער

מײַן מוטער ציסיע, די טאָכטער פֿון ישׂראל קאַמענעצקי, האָט געשטאַמט פֿון שטעטל פּאָגרעבישטשע פֿון אַ פֿרום־פֿאַנאַטישער חסידישער פֿאַמיליע און דער דאָזיקער שטריך, פֿרומקײט און פֿאַנאַטיזם, האָט זי דורכגעטראָגן דורך איר גאַנצן 70־יאָריקן לעבן ניט געמינערט, ניט געענדערט אױף קײן האָר. דאָס װעלטבילד איז געװען פֿאַר איר קלאָר, אַזױ װי עס איז אָפּגעמאָלט אין די באַקאַנטע הײליקע ספֿרים, אין „צאינה־וראינה‟, „חובֿת־הלבֿבֿות‟, „קו־הישר‟ און נאָך אַ פּאָר אַזױנע איר צוטריטלעכע ביכער, אַזױ ווי זי האָט עס איבערגענומען פֿון אירע עלטערן און אורעלטערן. קײן שום ענדערונג האָט זיך דאָס דאָזיקע בילד ניט גענײטיקט און האָט קײן שום קאָרעקטיװן ניט געשױנט.

דער רבונו־של־עולם, דער עולם־האמת, די הימלישע יענע װעלט — דאָס אַלץ זײַנען פֿאַר איר געװען די װירקלעכע, ניט קײן אױסגעטראַכטע װעלט; און זי האָט קײן מאָל זיך ניט פֿאַרטראַכט דערױף, צי איז עפּעס אין דעם דאָזיקער װעלטבילד ניט פֿולקום ריכטיק. אַלע רעליגיעזע מינהגים, זיטן און צערעמאָניעס, װאָס זײַנען אײַנגעשטעלט פֿון דורות־לאַנג זײַנען געװען אַן אומאָפּטײלבאַרער יסוד פֿון איר גאַנצן לעבן און קײן שום פֿאַרלעצונג פֿון דעם אָנגענומענעם רעליגיעזן סדר קאָן ניט דערלאָזט װערן. די צײַט האָט װי ניט געהאַט קײן שליטה אױף איר: רעװאָלוציע, שטורעם, צעפֿאַלונג פֿונעם װעלט־סדר — גאָרניט האָט אין איר גלױבן ניט געענדערט. מיט אַ זעלטענער סעקטאַנטיש־פֿאַנאַטישער אײַנגעשפּאַרטקײט האָט זי זיך געהאַלטן פֿאַר אַלע מינהגים און זיטן, װען זײ זײַנען שױן אין דער גאַנצער פֿאַמיליע, אין דעם גאַנצן אַרום אין די רעװאָלוציע־יאָרן אין גאַנצן צעפֿאַלן געװאָרן. זי האָט געמאַכט שבת פֿאַר זיך, און יום־טובֿ פֿאַר זיך געהאַלטן ביזן לעצטן טאָג פֿון איר לעבן אין איר אָנגענומענעם רעליגיעזן װעלטל און װינקל.

אָט, זע איך זי פֿאַר די אױגן נאָך אין דער גאָר פֿריסטער, װײַטער קינדהײט, אין דער גרױסער צוגעקליבענער שטוב פֿרײַטיק צו נאַכטס — שױן דאַן אַ באַיאָרטע פֿרױ, אָבער נאָך מיט שװאַרצע האָר אױפֿן קאָפּ, אַ ברױן, רונדלעך פּנים, טונקעלע אױגן; זי שטײט שױן אין דער שבתדיקער קלײדונג אין דער שײַן פֿון דעם לעצטן שטראַל פֿון דער פֿאַרגײענדיקער זון בײַם גרױסן מאַסיװן, דעמבענעם טיש פֿאַר די אָנגעצונדענע ברײטע, פֿירפֿיסיקע זילבערנע לײַכטער, די הענט אױפֿגעהױבן צום שטערן, די אױגן צוגעשלאָסן און זי זיפֿצט און מורמלט שטיל איר תּחינה צום רבונו־של־עולם בײַם ליכט־בענטשן:
„…אַזױ װי די ליכט זאָלן שײַנען די אױגן פֿון מײַנע קינדער מיט דער ליכט פֿון דער הײליקער תּורה…‟ — אָדער שבת פֿאַר נאַכט, זי קוקט אַרױס דורכן פֿענצטער, צי האָבן זיך שױן די דרײַ שטערן באַװיזן און דאַנקט װידער איר „גאָט פֿון אַבֿרהם און פֿון יצחק און פֿון יעקבֿ… באַהיט דײַן פֿאָלק ישׂראל‟…

איך זע זי שױן אָבער מיט פֿיל, פֿיל יאָרן שפּעטער, שױן אין קלײנעם, ענגן, שמאָלן װינקל אין דער שטאָט װיניצע, װוּהין איך פֿלעג זעלטן װען אַהין קומען, אַ פֿאַראָרעמטע, אַנטלאָפֿענע „בעזשענקע‟. זי זיצט שבת בײַ טאָג, שױן גאָר אַן אַלטע ייִדענע, די האָר שױן געכאַפּט פֿון גרױקײט, דאָס פּנים געקנײטשט און אײַנגעשרױפֿן, דער קאָפּ געבױגן, אױפֿן עק נאָז אײַזערנע ברילן; זי זיצט בײַם צעשאָטענעם הילצערנעם טישל, האַלט עטװאָס אונטערגעהױבן אַ גרױס, דיק „צאינה־וראינה‟־בוך, קוקט אַרײַן פֿון דער װײַטנס, זיפֿצט שטיל און הײבט װידער פֿון דאָרט מיטן אַלטן באַקאַנטן נוסח: ױאמר יהוה אל משה – און גאָט האָט געזאָגט צו משהן, לאמר, אַזױ צו זאָגן: „אַצינד גײ אַרױס צו דײַן פֿאָלק ישׂראל און זאָג אים אָן…‟ זי זיפֿצט און לײענט. איך בלײַב שטײן, איך װאַרט אָפּ אַ װײַלע, זי פֿאַרענדיקט איר שפּרוך, הײבט אױף די פֿײַכטע אױגן איבער די ברילן, באַמערקט מיך און זאָגט מיט אַ שמײכל:

— זע נאָר, שמוליק…

געװען איז זי אַ ביז גאָר איבערגעגעבענע מוטער צו אירע קינדער. די זאָרג פֿאַר די קינדער, פֿאַר זײער געזונט, פֿאַר זײער װױלשטאַנד, דערצו זײַנען געװען געװידמעט אַלע אירע כּוחות און איר גאַנץ לעבן. אַמאָל אַ שײנע ייִדישע פֿרױ, איז זי אַלט געװאָרן, — איך געדענק זי שױן גאָר אַן עלטערע און אַן אַלטע פֿרױ, — שטענדיק אַ פֿאַרזאָרגטע, אַן אײַנגעבױגענע אונטער יאָך פֿון לעבן. װי געזאָגט, האָט זי אױף דער װעלט געבראַכט צװעלף קינדער. דאָס, װאָס פֿון זײ האָבן זיבן אין דער קינדהײט פֿאַרלאָזט אונדזער בײזע װעלט, איז ניט איר שולד, נאָר איר גרױסע לעבנס־טראַגעדיע. די ניט־אײַנגעאָרדנקײט פֿונעם לעבן, די אָפּגעשטאַנענע לעבנס־באַדינגונגען, די אָפּװעזנקײט פֿון דער נײטיקער מאָדערנער הײלונגס־הילף האָבן מיט אומברחמנותדיקער בײזקײט אַרױסגעריסן אַלע מאָל פֿון איר מוטער־שױס אײן קינד נאָכן צװײטן.

אָט, שװימט אַרױף אין זכּרון אַ בילד פֿון דער פֿריסטער קינדהײט: עס איז פֿרײַטיק, ערבֿ־שבת בײַטאָג, מיר האָבן נאָך דאַן, דוכט זיך, געװױנט אין דער אַלטער, ענגער דירה, מע גרײט זיך צום אָנקומען פֿון שבת. די מאַמע האַלט אױף די הענט אַ קלײן קינד פֿון העכער אַ יאָר, מע האָט דאָס ניט לאַנג אַנטװײנט און איצט שפּײַזט מען עס מיט קינדער־שפּײַז, עס זײַנען אין שטוב פֿאַראַן אַ פּאָר שכנות־ייִדענעס, מע רעדט צװישן זיך װעגן פֿאַרשײדענע, געװײנטלעכע, װײַבערישע אָנגעלעגנהײטן. פּלוצלינג אין מיטן שפּײַזן פֿאַרגײט זיך דאָס קינד, פֿאַרכלינעט זיך, אַלע לױפֿן צו, פּרוּװן דאָס קינד אױפֿמונטערן, מע טומלט אַרום. די צײַט גײט, דאָס קינד שטיקט זיך פֿון עפּעס אַן אומבאַװוּסטער סיבה. מע לױפֿט נאָך יוסף דעם פֿעלדשער. ער קומט געשװינד, אָבער עס איז שױן שפּעט — דאָס קינד איז טױט… אַ בראָך צו מיר!… האַלט אין אײן שרײַען די מאַמע, דער טאַטע שטײט פֿאַרטראָגן, מסוכּן בלײך און פֿאַרשטײט ניט, װאָס מע רעדט צו אים; עס קומען אַרײַן מענטשן, עס װערט שױן פֿינצטער, מע צינדט אָן ליכט און עס שטײען שױן ליכט בײַם צוקאָפּנס פֿון דעם אַזױ אומגעריכט און פּלוצלינג טראַגיש אומגעקומענעם קלײנעם קינד. אַ פֿאַרשטערטער שבת, אַ פֿאַרשטערט לעבן. מע זעצט זיך שיבֿעה און אַ גרױסער טרױער שפּרײט זיך אַרױס איבערן ענגן קלײנעם שטיבל.

און אַזױ שױן עטלעכע מאָל האָט די מאַמע געטרױערט איבער די פֿריצײַטיק פֿאַרשניטענע קינדער. איז װי זשע זאָל זי ניט זאָרגן מיט דער גרעסטער זאָרגעװדיקײט פֿאַר די לעבנס־געבליבענע? זי גײט נאָך יעטװידן קינד און טאַפּט דאָס קעפּל און אַז אַ קינד װערט קראַנק, רוקט זיך אױף איר אָן אַ גרױסע מרה־שחורה. זי גײט נאָך די קינדער פֿוסטריט מיט איר שטענדיקן שפּרוך: „מיר זאָל זײַן פֿאַר דיר‟. און אַזױ אױך, װען די קינדער זײַנען עלטער געװאָרן און אַזױ אױך, װען די קינדער האָבן שױן אַלײן קינדער געהאַט און אַזױ ביזן סוף פֿון איר שװערן לעבן. פֿאַרשטײט זיך, אַז װאָס די קינדער װערן עלטער, זעלבטשטענדיקער, רופֿט בײַ זײ אַרױס דער מאַמעס אַפּוטרופּסות אַ געפֿיל פֿון דערװידער און פּראָטעסט: מען קאָן ניט פֿאַרלײַדן, װאָס אין אַלע ענינים װיל זי זיך אַרײַנמישן און זאָגן איר מײנונג און געבן עצות, װאָס זײַנען פֿיל מאָל ניט אָנצונעמבאַר; אָבער, װען מען נעמט אין באַטראַכט, אַז איר צושטעלן איר אַרײַנמישונג דרינגט שטענדיק אַרױס פֿונעם רײנעם קװאַל פֿון גרױסער מוטער־ליבע, קאָן מען איר פֿאַרצײַען און מוחל זײַן אירע אָפֿטע אומגעלומפּערטע גענג.

עס דערמאָנט זיך, װען בײַ מיר איז אין יאָר 1932 אַ זון געבױרן געװאָרן, און איך האָב אים ניט געייִדישט, איז דאָס פֿאַר דער מאַמען געװען אַ גרױסער װײטיק. זי האָט דאָס קינד אַ לאַנגע צײַט ניט געהאַט אָנערקענט. נאָר װען עמעץ פֿון די קרובֿים האָט איר געגעבן אָנצוהערן, אַז דער נײַ־געבױרענער איז אין דער גרױסער זינד כּלל ניט שולדיק און פֿאַרדינט אױפֿמערקזאַמקײט, האָט זי זיך אין דעם אָנגעכאַפּט, װי אין אַ רעטונגס־מיטל. זי איז גלײַך געקומען צו פֿאָרן צו מיר אין אַן אַנדער שטאָט און מיט דער זעלבער אײגנטימלעכער איבערגעגעבנקײט און ליבע אָנגעהױבן זאָרגן פֿאַרן קינד.

געװען איז זי אַן ענערגישע און אַרבעטסזאַמע פֿרױ, זי האָט געקאָנט אַרױסװײַזן אַ מאַסע ענערגיע, אױב עס האָט זיך געהאַנדלט װעגן דער מינדסטער טובֿה פֿאַר די קינדער. אין די צײַטן, װען זי איז נאָך געװען פֿאַרנומען מיט איר האַנדל, איז ניט געװען פֿאַר איר שװער אױסצושטײן די גרעסטע שװעריקײטן: גאַנצע טעג אױפֿן פֿראָסט, טראָגן אַ װאָגיקע משׂא אױף פּלײצעס, פֿאָרן אױף די ירידן צום שאַריִען, פֿאַר טאָג לױפֿן אַ גרױסן װעג – אַלץ צוליב זי זאָל אױסשלאָגן די פּרנסה פֿאַר דער פֿאַמיליע, פֿאַר װעלכער זי האָט אומדערמידלעך געזאָרגט. שפּעטער, װען זי איז שױן געװען אױסער יעדן געשעפֿט, האָט זי איר גאַנצע ענערגיע געװידמעט דער זאָרג פֿאַר די קינדער און זײער װױלזײַן, באַגרענעצנדיק זיך שטאַרק אין באַפֿרידיקן אירע באַדערפֿענישן, אָפֿט מאָל מיט אַסקעטיזם. זי איז געװען פֿול מיט אָפּפֿערװיליקײט פֿאַר די נױטן און באַדערפֿענישן פֿון די קינדער, מיט מסירת־נפֿש פֿאַר זײער לעבן.

עס דערמאָנט זיך, אין די 1920ער יאָרן אין װיניצע, איך האָב דאָ גראָד, צו מײַן גרױסן באַדױער, זיך שטאַרק דערװײַטערט פֿון די עלטערן און מיט יונגאַטשישן גלײַכגילט זיך צו זײ באַצױגן, האָב איך אַמאָל באַגעגנט די מוטער אױפֿן ברעג פֿונעם בוג, זי איז געגאַנגען ערגעץ פֿון אַ קליניק, װוּ זי האָט געהײלט איר שױן שװאַכע אַלטע אבֿרים, געגאַנגען איז זי פּאַמעלעך, פֿאַרטאָן אין אירע רעיונות; געטראַכט, מסתּמא, װעגן די קינדער, װאָס װערן אַלץ מער צעזײט און צעשפּרײט. איך האָב זיך געקליבן שיפֿלען אױף אַ קלײן שיפֿל. זי האָט מיך, פֿאַרשטײט זיך, גלײַך באַמערקט, זיך שטאַרק דערפֿרײט און געזאָגט:

— זע נאָר, דו פֿאָרסט גאָר אױף אַ שיפֿל? װיל איך אױך זיך אַרײַנזעצן מיט דיר…

װען איך האָב זי שפּעטער געפֿרעגט, זיצנדיק מיט איר אין שיפֿל, צי איז איר ניט שרעקלעך, דאָך דאָס ערשטע מאָל אין לעבן פֿאָרט זי אױף אַ שיפֿל, האָט זי מיר פּשוט געענטפֿערט: „אַז דו פֿאָרסט, איז װאָס איז מיר דער חילוק, צי איך, צי דו…‟ — און עפּעס האָט זיך מיר אָנגעהױבן דוכטן, אַז זי האָט זיך ספּעציעל געזעצט אין שיפֿל, כּדי ניט לאָזן מיך אַלײן אױפֿן װאַסער.

דאָס לעצטע מאָל האָב איך זיך מיט איר באַגעגנט אין אָנהײב פֿון דער מלחמה, יולי 1941, בעת דער עװאַקואַציע אױף דעם דנעפּראָפּעטראָװסקער װאָקזאַל. זי איז שטאַרק צופֿרידן געװען דערפֿון, װאָס איך עװאַקויִר זיך שױן, פֿריִער פֿון איר, װאָס איך װער שױן ניצול און אַנטלױף מיט דער גאַנצער פֿאַמיליע פֿונעם מערדער דעם דײַטש. זי האָט שפּעטער זיך אױך עװאַקויִרט און געװױנט אין װײַטן טאַשקענט. די שװערע, טראַגישע איבערלעבונגען און די גרױסע מענטשן־פֿאַרלוסטן, װאָס זײַנען דאַן געװען דער גורל פֿון אַלע פֿאַמיליעס און אױך פֿון אונדזער פֿאַמיליע, האָבן אונטערגעריסן אירע כּוחות. פֿאַר דער קורצער מלחמה־צײַט האָט דאָס גיריקע, גרױזאַמע שלאַכט־פֿעלד אַװעקגערױבט פֿון אונטער אירע מאַמעשי און באָבעשי פֿליגל דעם ייִנגסטן 30־יאָריקן זון דוד און דאָס געליבטע געראָטענע 20־יאָריקע אײניקל ברוך, װעלכע זײַנען העלדיש געפֿאַלן אין גרױסן געראַנגל מיטן ערגסטן שׂונא פֿון ייִדישן פֿאָלק און פֿון דער גאַנצער מענטשהײט.

איר אָנגעװײטיקט מוטער־האַרץ האָט אױפֿגעהערט צו שלאָגן אין 1944. זי איז אַװעק אין יענער װעלט, װאָס האָט דאָס גאַנצע לעבן פֿאַר איר געלײַכטן, װי די אמתע, װירקלעכע װעלט. איך בין דאַן געװען װײַט פֿון איר און ניט געקענט אָפּגעבן איר דעם לעצטן כּבֿוד, װאָס זי האָט ערלעך פֿאַרדינט. ווען מע װאָלט אַמאָליקע צײַטן געװען אײַנגעפֿירט דעם טיטל „העלדן־מוטער‟ — האָט זי אים געװיס פֿאַרדינט.

נאָך ביז הײַנט, װען איך הער, װי מע זינגט דאָס ליד װעגן דער ייִדישע מוטער: „געבענטשט איז דער מענטש, װאָס פֿאַרמאָגט אַזאַ אַלטיטשקע ייִדישע מאַמע…‟ דערװעקט זיך אױך אין מײַן האַרצן די ליכטיקע דערמאָנונג און די געשטאַלט פֿון מײַן פֿאַרשטאָרבענער, אַלטיטשקער ייִדישער מאַמע…

נאָר לאָמיר זיך װענדן צוריק צו דער קינדהײט.

המשך קומט