פּראָזאַיִקער, דראַמאַטורג, פּאַראָדיסט. געבוירן אין דער שטאָט ראָוונע. אין די יאָרן פֿון בירגערקריג געווען אַ פֿאַרוואָרלאָזטער, סוף 1919 האָט מען אים אַרײַנגענומען אין אַ קינדערהיים.
שפּעטער האָט ער זיך געלערנט אין אָדעסער פּעדאַגאָגישן טעכניקום, דערנאָך געקומען קיין כאַרקאָוו, וווּ זיך געלערנט מוזיק אין כאַרקאָווער קאָנסערוואַטאָריע. אין 1921 דעביוטירט מיט אַ דערציילונג אין דער צײַטונג ”דער שטערן“ און זינט דעמאָלט געדרוקט לידער, דערציילונגען און פֿעליעטאָנען. די הויפּט־טעמע פֿון זײַנע ערשטע ווערק איז געווען דאָס לעבן פֿון פֿאַרוואָרלאָזטע קינדער. דאָס ערשטע ביכל (”קינדערהויז נומער 40‟) האָט ער אַרויסגעגעבן אין 1929 און איז גלײַך געוואָרן פּאָפּולער בײַ די לייענער, באַזונדערס, בײַ די שול־קינדער און יוגנטלעכע. די מערהייט זײַנע דערציילונגען האָבן צוגעצויגן מיט זייער אומגעוויינטלעכער טעמאַטיק און הומאָר. גרויס מײַסטערשאַפֿט האָט ער אַרויסגעוויזן מיט זײַנע פּאַראָדיעס אויף ייִדישע סאָוועטישע שרײַבערס, וועלכע האָבן זיך געדרוקט אין דער פּרעסע און צוויי מאָל דערשינען אין באַזונדערע ביכער. ער האָט אויך געשריבן דראַמאַטישע ווערק און איבערגעזעצט אויף ייִדיש ווערק פֿון אוקראַיִנישע און רוסישע שרײַבער. אין 1939־1941 געווען רעדאַקטאָר פֿונעם חודש־זשורנאַל ”זײַ גרייט“, וואָס איז דערשינען אין קיִעוו. אין די יאָרן פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט ער געדינט אין דער אַרמיי, געווען רעדאַקטאָר פֿון אַ מיליטערישער צײַטונג, דערנאָך געאַרבעט אין אַפּאַראַט פֿונעם ייִדישן אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט און אין דער רעדאַקציע פֿון דער צײַטונג ”אייניקײַט“.
פֿײַוול סיטאָ
קליינע דערציילונגען פֿונעם ציקל „קאָנטראַסטן‟
אָוונט
דער מענטש גייט גיך.
דער מענטש פֿאָכעט מיט די הענט אין דער לופֿטן און שרײַט אָן אויפֿהער איין און דאָס זעלבע וואַרט:
— סמירנאָ!
דער מענטש שטעלט גיכע שפּאַן. דער מענטש קלאַפּט זיך מיט די הענט אין ברוסט און שטעט זיך פּלוצעם אָפּ. ער ציט אויס זײַן לאַנגן קערפּער, קערעוועט אויס דעם קאָפּ אויף לינקס, גלײַך ווי אַ ווירע, און טוט אַ הילכיקן הוסט.
— ראָטאַ, סמירנאָ!.. העי! פֿירט אים דאָרט אַרויס פֿון דער ריי! באַשטראָפֿט אים! זשיוואָ־גיך!
דער מענטש לאָזט זיך ווידער גיין גיך, אומגעלומפּערט גיך, און שרײַט אַלץ:
— איך וועל אײַך באַווײַזן, רעקרוטן פּאַרשיווע!.. שווײַגט! ווען איך רעד, דאַרפֿן אַלע שטיין ווי אַ סטרונקע אויסגעצויגן. ווי אַ סטרונקע!
דער מענטש שטעלט ווידער גוואַלדיק גרויסע טריט. דער מענטש דראָט עמעצן. ער גוואַלדעוועט, ער באַפֿוילט.
— איוואַן! רוף אַרײַן דעם פֿעלפֿעבעל!
… ס׳איז אָוונט. זויבער־פֿרישער אָוונט. נאָר וואָס געגאַן אַ רעגן, האָט עס אויסגעצוואָגן די הויפּט־גאַס. די גאַס איז פֿול. עס קאָכט מיט געווימל. מענטשישע כוואַליעס שווימען הין און צוריק מיט רעש און געלעכטער, נאָר קיינער לייגט אַפֿילו קיין מינדסטע אַכט אויף אים. קיינער קוקט זיך אַפֿילו ניט אום…
דער מענטש גייט דורך אַ העלפֿט הויפּט־גאַס און קערט זיך אום צוריק, שטעלט זיך אָפּ און באַפֿוילט:
— איוואַן! גרייט מיר צו די בריטשקע! וואַש זי מיר אויס אַזוי, אַז זי זאָל בײַ מיר בלישטשען. דו הערסט? — בלישטשען! מאָרגן וועל איך זיך דורכפֿאָרן מיט דעם גובערנאַטאָרס טאָכטער איבער דער שטאָט. זשיוואָ!
… די גאַס שימירירט מיט פֿילפֿאַרביקן שײַן. די גאַס לאַכט. עס שווינדל דורך אָנצאָליקע אויטאָס און פֿינקלען דורך מיט צוויי גרויסע ברענענדיקע אויגן פֿון פֿאָרנט. ערגעץ אויף אַ דאַך פֿלאַקערט אַ קליין רויט פֿענדל. פֿלאַטערט פֿאַרשײַט, און אַלע זעען עס…
דער מענטש שפּאַנט אַלץ הין און צוריק. דער מענטש ווערט פּלוצעם אין כּעס, לויפֿט צו צו אַ מיליציאָנער און צעשרײַט זיך אויף אים:
— היי, גאָראָדאָוואָי! ביסט בלינד, צי וואָס?! פֿאַר וואָס גיסטו קיין טשעסט ניט אָפּ?! — אין טיורמע! אין קאַרצער וועסטו בײַ מיר דערפֿאַר מאָרגן זיצן!..
דער מיליציאָנער קערעוועט אויס דעם קאָפּ אין אַ זײַט און לאַכט. דער מענטש ווערט נאָך מער אין כּעס און טופּעט מיט די פֿיס: „אַרעסטירט אים! פּאַרשיוועץ!‟
… איך גיי אים נאָך. איך קוק זיך גוט אײַן אין אים. איך זע, אַז ער איז שטאַרק באַוואָקסן. איך זע, אַז זײַנע אויגן בלישטשען אויסערגעוויינטלעך, אַז זײַנע שוואַרצאַפּלען לויפֿן שנעל הין און צוריק און זוכן עפּעס אַזוינס, וואָס מע קאָן שוין איצט בשום־אופֿן נישט געפֿינען. איך זע, אַז זײַנע שוואַרצע געדיכטע ברעמען שטרענגען זיך גוואַלדיק אָן און ווילן, אַז מע זאָל איבער דעם אַליין אָנהייבן ציטערן פֿאַר אים. איך זע, אַז זײַנע אָנגעדראָדלטע פֿויסטן ווילן עפּעס אויפֿטאָן. ער קריכט פֿון דער הויט…
דער מענטש לויפֿט אַריבער פֿונעם טראָטואַר אויפֿן וועג, טוט זיך אַ שטעל אָפּ אין מיטן און שרײַט צו אַ טראַמווײַ, וואָס האָט זיך באַוויזן אויפֿן ראָג:
— היי, דו!.. די אויגן זײַנען דיר אַרויסגעקראָכן? דו זעסט ניט ווער עס גייט! שטעל אָפּ דעם וואַגאָן, הייס איך! זשיוואָ!
דער טראַמווײַ לויפֿט אָבער מיט צוויי גרויסע אָנגעצונדענע אויגן אַנטקעגן און יאָגט אים אַוועק מיט רעש פֿון וועג, ווי אַ הינטל. דער מענטש שפּרינגט אַרײַן אין וואַגאָן און שרײַט אויפֿן וואַגאָן־פֿירער, טופּעט מיט די פֿיס:
— דו! מיט וועמען שפּילסטו זיך, כאַמוליע! גאָראָדאָוואָי!! איך הייס אים תּיכּף אַרעסטירן, זשיוואָ!
עמעצער נעמט דעם מענטש גוטמוטיק אונטער דער האַנט און פֿירט אים אַרויס פֿון טראַמווײַ. דער מענטש טוט אַ הוסט און אַ שפּײַ: „ראָסייאַ! לאַפּטשעס!.. שוין צײַט זיך אויסצולערנען אָפּשײַ פֿאַר אַ פּאָלקאָווניק־קאָלאָנעל, כאַמוליעס!..‟
פּלוצעם פֿאָרט אַן אויטאָמאָביל און ס׳לויפֿן פֿון דאָרטן אַרויס צוויי פּאַרשוינען, כאַפּן אָן דעם מענטש פֿאַר ביידע הענט, זעצן אים באַלד אַרײַן אין אויטאָ און פֿירן אים אַוועק אַהין, פֿון וואַנען ער אַנטלויפֿט שוין דאָס וויפֿלטע מאָל…
… איך שטיי און קוק, ווי די מאָדנע בריאה פֿאַרשוווּנדט פֿאַר מײַנע אויגן. אַ ריינער, אויסגעצוואָגענער, לויטערער אָוונט איז איצט… עך!
אַ רבֿ
איך האָב אין מײַן לעבן קיין מאָל ניט גערעדט מיט קיין רבֿ. נאָר אין האַרבסט 1929 האָב איך זיך געטראָפֿן מיט אַ רבֿ אין אָדעסער נאַצמינד [נאַציאָנאַלע מינדערהייט] פֿון קרײַזבילדונג. ער איז אַרײַן פּאַמעלעך מיט שטילע, ווייכע טריט און זײַן לאַנגע שוואַרצע קאַפּאָטע מיטן פּליושענעם שטרײַמל און זויבער־ווײַסער קאָלנער האָט צוגעצויגן די אויפֿמערזאַמקייט פֿון אַלע מיטאַרבעטער, ווײַל שוין לאַנג, זייער לאַנג, ווי די מיטאַרבעטער פֿון קרײַזבילדונג האָבן בײַ זיך אין אַנשטאַלט אַזאַ באַזוכער ניט געזען. דער רבֿ איז צוגעגאַן צו אַ טיש, באַקוקט מיט אַ צעעפֿנט מויל דעם גאַנצן אַרום און האָט מיט אַ צעצויגן קול אַ פֿרעג געטאָן:
— וווּ קאָן מע דאָ קריגן אַ דערלויבעניש אויף אַ טראַנספּאָרטל?
די מיטאַרבעטער האָבן אויסגעקערעוועט זייערע פֿאַרטאָנענע פּנימער אויפֿן רבֿ, און ער איז געשטאַנען פֿאַרהויבן ביידע הענט אין דער הייך, ווי ער וואָלט געדאַוונט, און אַלץ נאָך געצויגן זײַן פֿראַגע: „האַ?..‟
— בירגער, קורץ! וואָס ווילט איר?
— איך וויל גאָרניט. כ׳האָב שוין אויפֿגעהערט צו וועלן. כ׳ווע… כ׳וואָלט נאָר געוואָלט אַ פֿרעג טאָן, וווּ קאָן מען קריגן אַ דערלויבעניש אויף אַ טראַנספּאָרטל קיין זאַגראַניצע [אויסלאַנד]?..
— ווענדט זיך, בירגער, אין יענעם צימער אויף רעכטס.
אין „יענעם צימער אויף רעכטס‟ איז ער שוין געווען נאָך איידער ער איז אַהער אַרײַנגעגאַנגען. ער האָט געפּרוּווט גיין גלײַך אין „יענעם צימער‟, כּדי דעם אויסמײַדן, האָט מען אים אָבער דאָרט אָפּגעזאָגט… דער רבֿ איז אַרויס אין קאָרידאָר און זיך צוגעזעצט אויף אַ באַנק, אויסרוען אַ ביסל זײַן שווערן קערפּער. ער האָט צונויפֿגעפֿלאָכטן די פֿינגער און נאָר די צוויי גראָבע געדרייט איינעם איבערן אַנדערן און געקוקט מיט זײַנע פּלוסטער־אויגן לאַנגזאַם אין אַלע זײַטן און שטיל געזיפֿצט אין זיך. איך בין אַרויס נאָך אים.
— רבי, — האָב איך זיך צוגעזעצט לעבן אים און ניט זיכער אַ פֿרעג געטאָן (ווײַל איך האָב קיין מאָל אויף מײַן לעבן מיט קיין רבֿ ניט געשמועסט), — רבי, וואָס ווילט איר עס טראַנספּאָרטירן?
— כ׳ווע… אַ ביסל ספֿרים… גמרות… איין וואַגאָן סך־הכּל… כ׳האָב אַ ברודער אין פּוילן, איז וויל איך עס אים איבערשיקן, זאָל ער דאָרט געניסן…
— רבי, — האָב איך שוין מער דרייסטער אַ פֿרעג געטאָן, — נו, און מיט וואָס פֿאַרנעמען זיך אײַערע קינדער?
— ניט צו פֿאַרזינדיקן, דאַנקען גאָט… מײַנע קינדער זײַנע אַלע קהלישע מענטשן. איין זון איז בײַ מיר אין פּעטערבורג אַ חזן… אַ גוטער חזן. הײַנט האָב איך אַ צווייטן זון, דאַרף ער שוין אין גיכן ווערן אַ רבֿ… הײַנט האָב איך אַן איידעם, האָט ער אַ צעלניק אין מאָסקווע… הײַנט האָב איך… אַז וואָס זאָל איך אײַך זאָגן, יונגער־מאַן? — האָט דער רבֿ אָנגענומען מיט זײַנע גראָבע פֿאַרשמאָלצעוועטע פֿינגער מײַן האַנט און אָנגעהויבן גלעטן. און מיר איז פֿון דעם געוואָרן עפּעס זייער פּריקרע, ווי אַ גרויסער זשוק וואָלט געקראָכן אויף מײַן האַנט, — אַז ס׳שייך דאָ צו ריידן… — און ער האָט זיך אויפֿגעהויבן פֿון בענקל. מיר זײַנען אין איינעם אין דרויסן אַרויס.
בשעת מיר זײַנען ביידע געגאַנגען איבער דעריבאַסעווער־גאַס, האָבן די פֿאַרבײַגייערס עפּעס זייער מאָדנע געקוקט אויף מיר. יעדער פֿארבײַגייער, דערזעענדיק אונדז ביידן, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט אויף אַ רגע און אונדז נאָכגעקוקט. מ׳האָט געקוקט אויף זײַן לאַנגער שוואַרצער קאַפּאָטע מיטן פּליושענעם שטרײַמל און אויף מײַן יונג־שטורמישן כאַקי־קאָסטיום… אייניקע פֿאַרבײַגייערס האָבן עפּעס אַזוי מאָדנע געקוקט אויף אונדז, אַז ס׳האָט זיך מיר אויסגעדוכט, אַז אָט באַלד וועט מען אונדז אָנהייבן נאָכגיין, ווי מע גייט נאָך אַ שאַרמאַנשטשיק, אָדער ווי קינדער לויפֿן נאָך אַ ציגײַנער מיט אַ בער, קוקן, ווי דער בער וועט טאַנצן „האָפּאַק‟…
מײַן פּנים האָט זיך צעפֿלאַקערט פֿאַר חרפּה… איך האָב זיך איידל געזעגנט מיטן רבֿ און בין אַנטרונען…
אַ שפּיל
אַבֿרהם קאַהאַנען
איך בין געשטאַנען אויף פֿעלדמאַן־בולוואַר און געקוקט אויפֿן ים. דער גראָווער האָט ליבלעך געשטיפֿט און געשפּיגן מיט שטיקער וואַסער־שטראָמען אויפֿן ברעג און נאָר געוואָלט אָנצילן אין אונדז. נעבן מיר האָט אַן אַלטיטשקע אין אַ ווײַסן טשיפּעק זיך געשפּילט מיט איר אייניקל. דאָס פּנים פֿון דער אַלטיטשקער איז געווען שטאַרק צעקאַרבט און צעקנייטשט, און אַ גרויסע אומצופֿרידנקייט האָט אַרויסגעשפּראָצט פֿון אונטער די קאַרבן אויף איר פּנים און אַרויסגעקוקט דורך די טיפֿע אײַנגעפֿאַלענע אויגן…
— באַבעלע… — האָב איך זי אַ פֿרעג געטאָן, — ווי אַלט איז דאָס אייניקל?..
— נאָ, דו פֿאַרנעם זיך פֿון דאַנען, — האָט זי מיר אומצופֿרידן אָפּגעענטפֿערט, פּונקט ווי כ׳וואָלט בײַ איר וועלן דאָס אייניקל אויסכאַפּן…
און אין גאַס האָט גערוישט… אויף פֿעלדמאַן־בולוואַר האָט דער אַספֿאַלט אַ ריינער געגלאַנצט און געשײַנט. מענטשן האָבן זיך לעבן אַ באַלקאָן אָפּגעשטעלט. אַ סך מענטשן.
— מסתּמא עמעצן איבערגעפֿאָרן, — האָט די אַלטיטשקע אַ בורטשע געטאָן, אַז ס׳איז גאָר הײַנט הפֿקר וועלט געוואָרן… גייסט איבער דער גאַס, פֿאָרט אונטער אַן אויטאָמאָביל און צעטרעט דיך ווי אַ שפּענדל…
די מענטשן־כוואַליע האָט זיך אַלץ פֿאַרגרעסערט. אויף אַ באַלקאָן איז געשטאַנען אַ געזונטער אַרבעטער מיט אַ רויט בענדל אויפֿן ברוסט און האָט מיט צעשפּרייטע הענט און מיט פֿלאַטערנדיקער פֿרייד פֿלאַמיק גערעדט… דאָס פּנים האָט בײַ אים געשײַנט. ער האָט גערעדט היציק, געפֿלאַטערט מיטן היטל, ווי מיט אַ פֿאָן…
עולם איז אַלץ צוגעשוווּמען. די אַלטיטשקע האָט אַ בליק געוואָרפֿן אויף יענער זײַט, גאָרנישט ניט געזען פֿון דער ווײַטנס, און אַלץ געבורטשעט אירס:
— זעט נאָר… מע איז איבערגעפֿאָרן אַ מענטש, איז אַ גדולה…
… פּלוצעם האָט זיך פֿון ראָג אַ ראָטע קאַזאַקן באַוויזן. ווײַסע קאַזאַקן, צעיושעטע, מיט פּיקעס און נאַהײַקעס. די ראָטע האָט זיך אויפֿן עולם אַ לאָז געטאָן מיט די פֿערד, געשינדן מיט די נאַהײַקעס, געשריגן, געגוואַלדעוועט, גראָבע מיאוסע זידלווערטער האָבן זיך יעדער ווײַלע ווי קוילן אויפֿגעריסן און זיך אַרומגעטראָגן איבער פֿעלדמאַן־בולוואַר…
— זעץ די באָלשעוויקעס אין זייער מאַמעס אַרײַן!.. — זײַנען קאַזאַקישע נאַהײַקעס געפֿלויגן איבער די קעפּ, און פֿון מענטשן געשונדן שטיקער הויט, — זעץ די קאָמיסאַרן, זשאַלעווע ניט!..
די אַלטיטשקע, דערזעענדיק די קאַזאַקן מיט פּאָגאָנעס, האָט זי זיך עטלעכע מאָל דערשראָקן איבערגעצלמט, אַ כאַפּ געטאָן דאָס קינד פֿון וויגעלע און זיך געלאָזט לויפֿן…
— היי, באַבקאַ! — האָט איר אַנטקעגן געריטן אַ שיכּורער קאַזאַק מיט אַ נאַהײַקע אין דער האַנט, — שטיי, באַבקאַ! דערצייל, וווּ וווינען דאָ די באָלשעוויקעס…
אַ שווייס האָט דער אַלטיטשקער אין פּנים אַ שלאָג געטאָן:
— וואָס הייסט?.. אומעטום וווינען זיי, די אויסוואָרפֿן… אַז וווּ דו גיסט זיך הײַנט ניט אַ קער, איז קאָמיסאַרן…
— מאָלאָדיעץ באַבקאַ! — האָבן זיך די קאַזאַקן צעלאַכט און זיך געהוידעט אויף די זאַטלעך, — אַ נו, קום פֿיר אונדז צו די סאַמע גלאַוונע, וועלן מיר זיך מיט זיי אַ ביסל אַ שפּיל טאָן…
די אַלטיטשקע האָט געשטוינט:
— וואָס הייסט?.. אומעטום וווינען דאָ די גלאַוונע… וואָס דאַרף איך אײַך לאַנג פֿירן…
און בשעת די אַלטיטשקע האָט געפֿירט די קאַזאַקן צו די „גלאַוונע‟, האָט הינטער זיי אַ קינאָ־אַפּאַראַט גערוישט און אַ מענטש האָט געריסן דעם גאָרגל פֿון אַ גרויסן רופּאָר אַרויס: „דרייסטער אַ ביסל!.. חוצפּהדיקער!.. אַזוי זעען דען אויס קאַזאַקן?..
… און די אַלטיטשקע האָט אַפֿילו ניט געוווּסט, אַז דאָס איז געווען בלויז אַ שפּיל. און איך האָב געלאַכט, אַזוי שטאַרק געלאַכט, ווי קיינמאָל ניט…
אָדעס, 1929
Yiddish Branzhe 