נאָטיצן פֿונעם רעדאַקטאָר

נאָכן צוטיילן יצחק באַשיסן דעם נאָבעל־פּרײַז האָט עמעצער פֿון די זשורנאַליסטן בײַ אים געפֿרעגט: „אײַערע ביכער זײַנען פֿול מיט שדים און וווּרדאַלאַקן; זיי לאָקערן נאָכן מענטשן, און קיינער, אַ חוץ אײַך, פֿאַרשטייט נישט, וואָס זיי ריידן. שוין איבער 40 יאָר שרײַבט איר — דווקא אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן! — אויף ייִדיש וועגן אַ וועלט, וועלכע עקזיסטירט שוין הײַנט מער נישט!‟ — „אָבער די דאָזיקע וועלט, — האָט דער שרײַבער געענטפֿערט, — איז פֿאַר מיר שטענדיק אַ לעבעדיקע… פֿאַר מײַנע ביכער נוץ איך דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר מיט זײַנע פֿאַנטאַסטישע פּערסאָנאַזשן. איך גלייב, אַז מיר זײַנען אַרומגערינגלט מיט כּוחות, וועלכע מיר זעען נישט און דערקענען זיי נישט. איך גלייב, אַז אין 20סטן יאָרהונדערט וועלן די מענטשן זיך אַזוי אָנזעטיקן מיט טעכנאָלאָגיע, אַז ס׳וועט קומען אַ מאָמענט, ווען זיי וועלן מיט אַ שאַרף אויג אַרײַנקוקן אין זיך גופֿא און דאָרט אַנטפּלעקן אמתע נסים‟.

איבער 30 יאָר איז אַדורך זינט יצחק באַשעוויס־זינגער איז געשטאָרבן, אָבער זײַנע שדים, שרעטלעך, וווּרדאַלאַקן און אַנדערע פֿאַנטאַסטישע פּערסאָנאַזשן ריידן ווײַטער אויף ייִדיש און דווקא אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. איך אַליין בין דערפֿון געווען אַן עדות, בעתן באַזוכן די פֿאָרשטעלונג „באַשעוויס׳ שדים‟ (BASHEVIS’S DEMONS), אויפֿגעפֿירט פֿון משה יאַסור און בעאַטע־חן בענעט בײַם ייִדישן קולטור־קאָנגרעס. אינעם יסוד פֿון דער פֿאָרשטעלונג זײַנען געבראַכט געוואָרן דרײַ באַקאַנטע דערציילונגען: „דער שפּיגל‟, „קוקעריקו‟ און „מעשׂה טישעוויץ‟.

איך בין נישט זיכער, אַז דער מענטש איז שוין זאַט געוואָרן פֿון טעכנאָלאָגישע חריפֿותלעך, אַדרבה, ערשט לעצטנס האָבן מיר געהערט, אַז הונדערטער ביליאָנען דאָלאַרן גייט אַמעריקע אַרײַנלײגן אינעם אַנטוויקלען דעם „קינסטלעכן אינטעלעקט‟. דאָס הייסט, אַז אויף דעם מענטשלעכן שׂכל קאָן מען זיך שוין נישט פֿאַרלאָזן. אויב אַזוי, מיין איך, איז בפֿירוש געקומען די צײַט צו פֿאָלגן באַשעוויסעס עצה און „שאַרף אַרײַנקוקן אין זיך גופֿא און דאָרט אַנטפּלעקן אמתע נסים‟.

איך האָב שוין נישט איין מאָל געשריבן אין מײַנע אָפּרופֿן אויף שיין בייקערס אַרבעט, ווי אַן אַקטיאָר, אַז יעדע נײַע ראָלע זײַנע איז נישט בלויז אַ שאַפֿערישע פֿאַרקערפּערונג פֿונעם מחברס טעקסט, נאָר אַ טיפֿע פֿאָרשערישע אַרבעט מיט און אַרום דעם טעקסט; ווי אַ רעזולטאַט פֿון דער פֿאַרנעמיקער מי — שפּראַך, אינטאָנאַציע, תּנועה — ווערט געשאַפֿן דער קינסטלערישער נס, די געשטאַלט פֿונעם שד.

דאָס פֿאָלקס־ווערטל זאָגט, אַז יעדער האָט זיך זײַנע אייגענע שדים אין קאָפּ. מעגלעך, אַז עמעצן פֿונעם עולם אין זאַל, וועט דער שד, געשפּילט פֿון שיין בייקער, אויסזען צו עקסטראַוואַגאַנט — אָנגעטאָן אין אַ יאַפּאַנישן קימאָנאָ, מאַניפּולירט מיט אַ פֿאָכער, אַרויסשלעפּנדיק אים יעדעס מאָל פֿונעם ברייטן גאַרטל… דאָס מאַכט אָבער נישט דעם שד ווייניקער ייִדישלעך, קודם־כּל טאַקע צוליב דער שפּראַך, דעם לעבעדיקן ייִדיש, גערעדט אַמאָל אויף דער וואַרשעווער קראַכמאַלנע־גאַס, וווּ דער יונגער שרײַבער האָט געוווינט אין זײַן טאַטנס בית־דין שטוב. צו מאָל האָב איך זיך געכאַפּט אויפֿן געדאַנק, אַז שיינס שד, דערמאָנט מיר אויפֿן ערשטן אָנבליק אונדזער נאָבעל־לאַוורעאַט גופֿא. צוריק געשמועסט, צי דען וואָלט איר געוואָלט, אַז דער שד אויף דער בינע זאָל אויסזען אַזוי ווי דער מחבר האָט אים באַשריבן אין דער מעשׂה: „שװאַרץ װי פּעך, לאַנג װי אַ לאָפּעטע, מיט אײזלשע אויערן, הערנער פֿון אַ באָק, אַ מויל פֿון אַ פֿראָש, אַ באָרד פֿון אַ ציג…‟ — ס׳איז דאָך טעאַטער! אין טעאַטער קומט מען צו זען אַ שפּיל, וואָס דערמאָנט דעם אמתן נס, וואָס יעדער טראָגט אין זיך און אַנטפּלעקט אים אַליין.

אָדער נעמט טאַקע דעם פֿאָכער… אין די הענט פֿונעם אַקטיאָר ווערט דער פֿאָכער אַ געשטאַלט פֿאַר זיך — אָט איז ער אַ שירמע צו פֿאַרשטעלן דעם ליגן און חניפֿה פֿונעם שד, אָט אַ מחיצה, וואָס טיילט אָפּ דאָס ליכט פֿון פֿינצטער, לטובֿת דעם חושך; און אָט ווײַזט דער פֿאָכער אַרויס איינעם פֿון די צוויי צייכנס פֿאַרן טישעוויצער רבין, אַז דער שד איז נישט קיין שד, נאָר אַ „מלאך‟… ס׳איז דאָך טעאַטער! אין טעאַטער וואַרפֿט זיך דער אמת אין די אויגן.

שיין בייקער האָט זיך גוט אַרײַנגעלייענט אין די ווערק פֿון באַשעוויסן און נאָך פֿאַרן אַרויסטראָגן „זײַן שד‟ אויף דער בינע, פֿלעגט ער נישט איין מאָל לייענען סײַ דעם „מאָנאָלאָג פֿון אַ שד‟ און סײַ די „מעשׂה טישעוויץ‟ ווי אַ רעציטאַטאָר. די צוויי פֿאַרשידענע טאַלאַנטן זײַנע האָבן זיך צונויפֿגעפֿלאָכטן אין אָט דער פֿאָרשטעלונג.

מרים־חיה סייגעל און שיין בייקער זײַנען געוואָרן, קאָן מען זאָגן, אַ כּסדרדיקער טעאַטראַלער דועט. אויך אין אָט דער פֿאָרשטעלונג האָבן די „דעמאָנס‟ פֿונעם נאָבעל־לאַוורעאַט זיי צונויפֿגעפֿירט אויף איין בינע. צירל, די העלדין פֿון באַשעוויסעס „דער שפּיגל‟, ווערט אין דער דערציילונג געשילדערט נישט מיט קיין גרויסער סימפּאַטיע צו אַ פֿרוי; נאָך מער, אינעם מחבר גופֿא וועקט זיך אויף דאָס באַהאַלטענע חסידל מיט זײַן שטעכיקן קוק אויף אַן אישה. מרים האָט זיך בפֿירוש אײַנגעגעבן צו שאַפֿן אַזאַ קליינשטעטלדיקע דאַמע, מיט אַ קאָמפּלעקס פֿון פֿאַרבאָרגענע תּאוותדיקע חלומות. בײַם אָנהייב אײַנגעהאַלטן, ווערט צירל אַלץ מער צעפּאַליעט פֿון דעם שדס חניפֿותדיקע רייד ביז זי כאַפּט זיך אין גאַנצן אַרײַן אין זײַן צעשטעלטער נעץ.

זייער אײַנפֿאַלעריש איז איבערגעגעבן די סצענע פֿון דעם פֿלי צום אַשמדאי און זײַן חבֿרה, ממש ווי דער שרײַבער באַשרײַבט עס: „אויסשפּרייטן די פֿליגל און פֿליִען איבער די שפּיצן פֿון די בערג‟ (מײַן פּאַטש „בראַוואָ!‟ צו די רעזשיסאָרן). דער שׂכל צו אַ אישה קומט נאָך אַלעמען. דעמאָלט רײַסט זיך פֿון איר אַרויס דער כּעס. ס׳איז שוין אָבער צו שפּעט…

אַ חוץ צירלען, שפּילט מרים־חיה אין דער פֿאָרשטעלונג נאָך דרײַ ראָלעס — דאָס שרעטל, פֿאַרשטעלט ווי אַ שפּין, דעם טישעוויצער רבֿ („מעשׂה טישעוויץ‟) און דעם האָן פֿון דער דערציילונג „קוקעריקו‟. אין אונטערשייד צו באַשעוויסעס האָן — אַן אַלטער חכם, אַ פֿילאָסאָף, אַ מאַן מיט פֿינף ווײַבער־הינער, — האָט מרים־חיה געשאַפֿן איר אייגענע געשטאַלט — אַ שרײַענדיק הענדל, אויפֿגעבראַכט פֿון דעם אומיושר און גזלעוואַניעס, וואָס קומט פֿאָר אין שעכטהויז (געמיינט, די וועלט!); זײַן פּראָטעסט גיסט זיך אויס אין דעם איינציקן הענערישן געשריי: „קוקעריקו!‟. דער מײַסטעריש געמאַכטער קאָסטיום פֿון אַ האָן, דעם שדס קימאָנאָ, דער שפּינס אָנצוג און דעם רבֿס אומגעלומפּערטע קאַפּאָטע באַטאָנען נאָך מער די גראָטעסקישע שפּיל פֿון דעם אַקטיאָרישן דועט און גיבן צו דער פֿאָרשטעלונג אַן עכט־קאַרנאַוואַלישן גלאַנץ.

גאָר אַ היפּוך צו דער אישה, פֿאַרליבט אין זיך אַליין, איז דער יונגער רבֿ אין טישעוויץ, אַ „מלא־וגדוש‟. ווי דער געניטער ליובלינער שד זאָל נישט געווען פּרוּוון אים אַראָפּצופֿירן פֿון דרך־הישר, איז עס געווען אַן אומזיסטיקע טירחה. און דאָך, ווען עס ווערט געלאָזט אין גאַנג דער גרעסטער נסיון, די גאווה, גיט זיך דאָס רבֿל אַ וואַקל… אָבער ניין! ווי נעבעכדיק דאָס קליינשטעטלדיק רבֿל זאָל נישט געווען זײַן, פֿאַלט עס בײַ זיך נישט, ווי יענע אישה פֿון קראַשניק, מחמת די הייליקע אמונה גיט אים כּוח אויסצושטיין און גובֿר זײַן אַלע נסיונות…

אין ליטעראַטור אַנטפּלעקט זיך אין אַ דיאַלאָג די מײַסטערשאַפֿט פֿונעם שרײַבער. אין טעאַטער האַלט זיך אויפֿן דיאַלאָג די גאַנצע שפּיל. יצחק באַשעוויס איז געווען אַ גרויסער מײַסטער פֿון דיאַלאָגן; און הגם אַליין האָט ער נישט געשאַפֿן קיין איין פּיעסע ניט, ווערן אַ סך פֿון זײַנע פּראָזע־ווערק אַרויפֿגעבראַכט אויף דער בינע. דער טעאַטראַלער דועט פֿון שיין בייקער און מרים־חיה סייגעל האָבן מיט זייער שפּיל אויפֿגעלעבט אויף דער בינע דעם פֿאַרשטומטן דיאַלאָג פֿונעם אונטערגעגאַנגענעם ייִדישן הו־האַ אין פּוילן — „נישטאָ מער קיין ייִדן. נישטאָ מער קײן שדים.‟…

איז עס טאַקע אַזוי? זעט אויס, אַז די צײַט פֿון „דעמאָנס‟ איז נישט פֿאַרשווינדן. מיר זײַנען אויך הײַנט „אַרומגערינגלט‟ מיט כּוחות, וועלכע מיר זעען נישט און דערקענען זיי נישט. און אויב איר צווייפֿלט אין דעם, וואָס איר הערט און זעט אַמאָל, אַפֿילו פֿון די סאַמע הויכע פֿענצטער, פֿאַרלאַנגט, ווי דער טישעוויצער יונג רבֿל, צו ווײַזן די פֿיס — גענדזענע פֿיסלעך, דעם הויפּט־סימן פֿון אַ שד, איז אוממעגלעך אויסצובאַהאַלטן!

און נאָך, איידער דער פֿאָרהאַנג פֿאַלט, ווי מע זאָגן: עס בלײַבט די אייביקע ייִדישע ליטעראַטור און די הויכה טראַדיציע פֿון ייִדישער טעאַטראַלער קונסט. עס בלײַבט דער ייִדישער אות — אונדזער נאַציאָנאַלער גײַסטיקער וועגווײַזער.

יאַנואַר 26, דירפֿילד ביטש, פֿלאָרידע