דער פֿינפֿיאָר־פּלאַן (המשך)

עמיל קאַלין

דאָס דריטע קאַפּיטל

4

סעם איז געשטאַנען לעבן דער אַרײַנגאַנג־טיר צום הויז, וואָס ער פֿלעגט, צוריק מיט אַ דרײַ יאָרצענדליקער רופֿן „היים‟. ער האָט זיך אָנגעשפּאַרט אויף דער געלער וואַנט און זיך אומגעקוקט מיט ברייט צעעפֿנטע אויגן, ווי ער וואָלט זיך ערשט אויסגעפּיקט פֿון אַן איי. די ווײַזערס אין די זייגערס אויף אָט דער גאַס האָבן זיך ווי אָפּגעשטעלט אין דער פֿאַרגעסענער רגע, ווען ער, סעם, האָט געוואָרפֿן אויף איר דעם לעצטן בליק פֿאַרן אַוועקפֿאָרן.

דער קאָמוניסטישער „אומפֿאַרמײַדלעכער‟ פֿאָרשריט האָט זי, ווײַזט אויס, געשאַנעוועט: זי איז געווען נאָך אַלץ ברוקירט מיט יענע ווויל-באַקאַנטע, פֿירעקיקע, גליטשיקע ברוק-שטיינער. אָט, באַלד — אַזאַ געפֿיל האָט ער געהאַט — וועט זיך דערהערן דאָס מידע, איינטאָניקע קלאַפּעניש פֿון פֿערדישע קאָפּעטעס און אַ בריטשקע וועט פֿון ערגעץ־וווּ אויסוואַקסן. דער בעל-עגלה, אַ גראָבער, מיט אַ ברייט, רויטלעך פּנים וועט אויפֿהייבן די בײַטש אין דער לופֿטן צו מונטערן די אַלטע קליאַטשע און אויסשרײַען — „הרררראַ‟.
די טראָטואַרן זענען געווען נישט מער ווי עטלעכע שיכטן אַספֿאַלט איבערגעגאָסן איין שיכט איבער דעם צווייטן. זיי זענען געווען „געשטעמפּלט‟ מיט שפּורן פֿון האַלבע און פֿערטל שיך-זוילן. דאָ און דאָרט האָבן זיך געזען „סלידן‟, געלאָזט פֿון שפּיציקע ווײַבערישע אָפּצאַסן. אויף ביידע זײַטן זענען געשטאַנען גרויע, פֿאַרמלחהדיקע, פֿאַרסאַזשעטע הײַזער פֿון איין אָדער צוויי עטאַזשן.

סעם איז נאָך אַלץ נישט געווען ביכולת אָננעמען דעם פּראָסטן פֿאַקט, אַז זײַנע פֿיס שטייען אָט דאָ, אויף דעם אָרט, וואָס איז געווען אין אַ אַנדער גילגול „זײַן‟ גאַס.

וויפֿל מאָל האָט ער געזאָגט זיך און געגעבן דאָריס צו פֿאַרשטיין, אַז דער מענטש, ווי די צײַט אַליין, איז געצוווּנגען — סע געפֿעלט אים אָדער פֿאַרדריס אים — צו גיין פֿאָרויס. זיך אָנכאַפּן בײַם אַרבל פֿון דעם „אַמאָל‟ פּאַסט נאָר פֿאַר אַ „לוזער‟. דאָס רעדל דרייט זיך נישט אויף צוריק און ער אויך נישט, אַזאַ איז ער: ער האָט גאָרנישט צום אָפּגעלעבטן און גיט זיך אָפּ בלויז מיטן הײַנט און מאָרגן.

דער אמת האָט געשטעקט ערגעץ אין דער מיטן: בײַ טאָג האָט אים דאָס ניו-יאָרקער שטענדיק קאָכעניש ווי פֿאַרטויבט. ער האָט זיך גוט געמוטשעט פֿאַרן לעבעדיקן דאָלער. בײַ נאַכט איז געווען אַנדערש: ער פֿלעגט אײַננעמען איין שלאָפֿפּיל און טיילמאָל צוויי, ליגן אין בעט און דעמאָלט אַנשטאָט געלונגענע אײַנפֿאַלן וועגן ווי צו פֿירן דאָס געשעפֿט, פֿלעגן אומעטיקע זכרונות אים אָנכאַפּן בײַם זיבעטן ריפּ. ס׳רובֿ פֿלעגט ער זיך מצער זײַן צוליב די עלטערע יאָרן פֿון טאַטע-מאַמע. ער האָט בשום-אופֿן נישט געקאָנט צוזען קאַלטבלוטיק זייער ירידה. די דערנידעריקונג אויף דער עלטער: דאָס האָרעווען אָן אַ שיעור אין דער וועשערײַ. ער האָט נישט געקאָנט תּופֿס זײַן די שטילע, כּמעט-פֿאַרצווייפֿלטע מוטשענישן מיטן לעבן. וואָס האָבן געטויגט די קלעמענישן, די ווייטיקן, דאָס ברעכעניש אין די ביינער, די משונה-ווילדע קרענק? זיי האָבן זיך ביידע לסוף איבערגעבן אין די הענט פֿון מלאך-המוות. דער פֿינצטערער ייִדישער גורל האָט אים געקרענקט און נאָך מער האָט אים געקרענקט דאָס לייקענען, דאָס נישט וועלן וויסן און די לײַכטזיניקע שמייכלען, פֿול מיט טעמפּקייט בײַ די אײַנגעבוירענע אַמעריקאַנער ייִדן. ליגנדיק אויף זײַן געלעגער פֿלעגט ער פּרוּוון זיך דערמאָנען אין די פֿריילעכע קינדער-יאָרן אין שטעפֿאַנעשט, אָבער יענע יאָרן האָבן זיך כּסדר דערווײַטערט פֿון אים. ער האָט זיי איבערגעיאָגט און זיך געכאַפּט, אַז זיי זענען געוואָרן הויל נעפּל. די אָפּגעלעבטע יאָרן אין בוקאַרעשט האָבן געהאַט פֿאַר אים אַ נישטיקן באַטײַט. בלויז אַרויסגעוואָרפֿן צײַט אויף פּלאָגענישן, רדיפֿות און מורא. דערנאָך האָבן די שלאָפֿפּילן אָפּגעטאָן זייערס און אַ האַרטער, אומנאַטירלעכער שלאָף איז אים באַפֿאַלן מיט אַ מאָל.

דורך די יאָרן האָט ער אין גאַנצן אָפּגעשטויסט די בוקאַרעשטער „עפּאָכע‟. ער איז פֿריִער געווען אַ שטאָלצער שטעפֿאַנעשטער און דערנאָך אַ ניו-יאָרקער. יענער בוקאַרעשטער יאָרצענדליק האָט נישט געשפּילט בײַ אים קיין ראָלע…

און דאָך, כאָטש די הײַזער און ברוק-שטיינער האָבן זיך נישט אײַנגעקריצט אין זײַן זכּרון מיט אַלע דעטאַלן, איז אַלץ געווען דורכגעווייקט מיט אַ סאָרט היימישקייט, וואָס ער האָט נישט געפֿילט אויף קיין שום ניו-יאָרקער עוועניו. די אָוונטדיקע ריחות, דער שטויב, דאָס שטילער גערויש פֿון בלעטער, דאָס לעבעדיקע קוואָקען פֿון הינער, דער פּלויט אויף יענער זײַט גאַס, געמאַכט פֿון גראָבע, טונקלע ברעטער — אַלץ איז געווען אַזוי, ווי עס האָט געדאַרפֿט זײַן.

„אָ, דאָס זענען די הינער פֿון דעם ציגײַנער, ימח-שמו, דער סקאַנדאַלעוואַטער!‟ — האָט פּוּיקעלע ווי אַרויסגעלייענט סעמס מחשבֿות.

סעם האָט געטאָן אַ צאַפּל. ער האָט אָנגעהויבן חושד זיין, אַז צווישן אים און פּוּיקעלע הערשט אַ טעלעפּאַטיע אָדער עפּעס אַן אַנדער סאָרט איבערנאַטירלעכע קאָמוניקאַציע. דאַכט זיך, אַז אָן זײַן וויסן און אַ מאָל אָן זײַן ווילן שיקט ער פּוּיקעלען מענטאַלישע מעסאַזשן אָן ווערטער און יענער, דער רוח זאָל אים נעמען, כאַפּט אַלץ אויף מיט זײַן שאַרפֿן מוח.

„דער ציגײַנער האָט הינער אין הויף… אָפֿיציעל איז דאָס פֿאַרבאָטן, און אַ קאַטשקע אין שטוב, אַ פֿײַנע ציגײַנערין, דער רוח זאָל זי נעמען!‟ — האָט פּוּיקעלע זיך צעלאַכט, שטאַרק צופֿרידן פֿון זײַנע אײַנפֿאַלן.
„פּוּיקעלע, זאָלסט נאָר וויסן, אַז אין אַמעריקע פֿאַרן אָנרופֿן אַ דאַמע ‘קאַטשקע’ זעצט מען אײַן אין קרימינאַל‟, — האָט סעם אַ קלאַפּ געטאָן פּוּיקעלען איבער דער פּלייצע.
„טאַקע?‟ — האָט פּוּיקעלען דורכגענומען אַ ציטער. די קאַרע אויגן זײַנע האָבן זיך צוגעזשמורעט, ווי ער וואָלט געוואָלט זיך פֿאַרזיכערן, אַז עס לויערט נישט אויף קיין שום סכּנה אויף דעם פּוסטן געסל.
„ניין, ברודערל… ס’געווען אַ וויץ מיט אַ קליינעם שמיץ‟, — האָט סעם גערעדט אַ קאַפּעלע צו הויך. — „מע זעצט אײַן אין אַמעריקע בלויז פֿאַר נישט צאָלן דײַנע טעקסעס, טפֿו… שטײַערן‟, — האָט ער צוגעגעבן נאָך אַ פּויזע.

אַ פֿענצטער האָט זיך אויפֿגעעפֿנט.

„וואָס טוט זיך דאָ, האַ? פּוּיקעלע! האָסט אַ נײַע קאָמפּאַניע? מיט וועמען דרייסטו דיך אַזוי שפּעט? די זון גיין שוין אונטער‟, — האָט געזאָגט מוסר אַ סקריפּענדיק, צוויטשענדיק פֿרוייִש קול, וואָס איז געקומען פֿון ערגעץ, הינטער די רוקנס.

סעם האָט זיך צוריקגעדרייט. פֿון דעם פֿענצטער אויפֿן ערשטן שטאָק האָט אַרויסגעשטעקט דעם קאָפּ אַ נישט יונגע דאַמע מיט גרויע, צעשויבערטע האָר, וואָס האָבן אַרויסגעשטאַרצט פֿון שאַרבן ווי דראָט. איר ריזיקן בוזעם האָט זי אָנגעשפּאַרט אויף דער פּאַרענטשע. זי האָט געהאַט אַ היימישן אויסזען, אָבער ווי אַזוי הייסט זי? ער האָט זיך געשעמט, וואָס איר נאָמען איז אַרויסגעפֿלויגן פֿון זײַן קאָפּ.

„גיזעלע, דאָס איז נישט דײַן באָבעס עסק!‟ — האָט פּוּיקעלע געוואָרנט די פֿרוי מיטן פֿינגער און געגעבן אַ וווּנק דערבײַ.

נישט צום גלייבן, האָט סעם באַטראַכט די באַקאַנטע פֿרוי. דאָס איז גיזעלאַ-גיטל פֿישער. איר פּנים איז געווען געלבלעך-בלאַס, ווי נאָך אַ שלאַפֿקייט. איר שטערן איז געווען הויך און ברייט. די באַקן — צוויי ליידיקע טאָרבעלעך. די אויגן העל-בלויע, גרויסע, עטוואָס אַרויסגעבאַלטע און נישט אויסגעשלאָפֿענע, אַ קאַרטאָפֿלדיקע נאָז, אַ צוגעפּלעטשטע, מיט ברייטע נאָזלעכער. די האָר האָבן אויסגעזען ווי אַ צעשויבערטער געמיש פֿון ברוין און גרוי און דאָך — די שטאָלצקייט, עפּעס מלכותדיקס, האָט זיך בשום-אופֿן נישט געלאָזט אָפּווישן פֿון איר געשטאַלט. שטייענדיק בײַם פֿענצטער, האָט זי דערמאָנט אַ פֿאַרוואָגלטע מלכּה, וואָס האָט דורכגעמאַכט קאַלטס און וואַרעמס.

סעם האָט נאָך געדענקט די בוקאַרעשטער יאָרן אין צײַט פֿון זייער בליִונג. להיפּוך צו זײַן דאָריס האָט די דאָזיקע פֿרוי אַ מאָל געבליט! די זאַפֿטיקע ליפּן, די גלאַנציקע אויגן, די שײַנענדיקע, ברוינע צעפּ. עס איז געווען אַ צײַט, ווען זי פֿלעגט אים „מאַכן אייגעלעך‟ — אַזוי האָט זיך אים געדאַכט — און ער האָט אויכעט געוואָרפֿן, פֿון זײַן זײַט, פֿאַרליבטע בליקן און געחלומט אויף דער וואָר, אָבער פֿון אַלץ האָט זיך אויסגעלאָזט אַ בוידעם. אין יענע שווערע יאָרן האָט קיינער נישט „געהאַט קאָפּ‟ אויף ליבע-שמיבע.

אין יענע שווערע יאָרן נאָך דער מלחמה האָט זיך אים געדאַכט, אַז דאָס מיידל ברענגט מיט זיך דעם פֿרילינג. אירע שמייכלען און אומשולדיקע געלעכטערס האָבן צוגעזאָגט אַלע מעגלעכע און אוממעגלעכע תּענוגים.

איצט איז זייער פֿרילינג, אויב ער איז אַמאָל טאַקע געקומען, נישט מער ווי אַ באָבע מעשׂה. אַ הײַפֿל זכרונות, אויף וועלכן עס זענען נישטאָ קיין בעלנים. מעגלעך, ווען זיי וואָלטן געבוירן געוואָרן אין אַנדערע מקומות, צײַטן און געהערט, נישט דאָ געדאַכט, צו אַן אַנדער פֿאָלק, אַזאַ וואָס די מענטשהייט פּרוּווט עס נישט אויסראָטן מיטן וואָרצל, וואָלטן זיי געקאָנט לעבן שיין. אָבער דאָס איז נישט באַשערט.

סעם האָט אַן עפֿן געטאָן דאָס מויל און אַ קינדיש קול האָט זיך אַרויסגעריסן פֿון אים: „גיזעלאַ! דערקענסט מיך נישט? דאָס בין איך, שלוימעלע, געדענקסט מיך? דײַנער אַ שכן.‟
„שלוימעלע?!‟ — האָט זיך גיזעלאַ געגעבן אַ כאַפּ בײַם מויל, ווי צו פֿאַרשווײַגן אַ געשריי, — „אוי, טאַטע-פֿאָטער! ביסט מיר נעכטן געקומען צו חלום, אַזוי זאָל איך לעבן! אָבער, אין חלום ביסטו במחילה געווען אַ ביסעלע ייִנגער, מיט אַ דרײַסיק יאָר און דאַרער מיט אַ דרײַסיק קילאָ…‟

זי האָט אים אָנגעמאָסטן אַ רגע און צוגעגעבן:

„זעט נאָר! זעט נאָר! האָסט זיך גאָרנישט געביטן, נאָר דאָס בײַכעלע איז געוואַקסן בײַ דיר, קיין עין-הרע… און איצט הייס איך ראָזע און נישט גיזעלאַ.‟

פּוּיקעלע האָט זיך געשטעלט צווישן זיי און אָנגעהויבן פֿאָכן מיט די הענט:

„ראָזע-שמאָזע, וואָס איז דיר? לאָז שלוימעלען צו רו. ער איז נאָר וואָס אַראָפּגעקראָכן פֿון עראָפּלאַן. ער בלײַבט דאָ צוויי וואָכן. וועסט האָבן גענוג צײַט, ברוך-השם, אים מאַכן אַ געשוואָלענעם קאָפּ. אים גוט בראָטן פֿון אַלע זײַטן.‟

ראָזע-גיזעלאַ האָט אַרויסגעשטעקט אַ צונג און זיך וווילעריש געקרימט:

„פּוּיקעלע-שמוּיקעלע, דער רוח זאָל דיך כאַפּן. גיי שוין אויף כּף-הקלע!‟

סעם האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן. ער האָט זיך שיִער נישט דערשטיקט מיטן אייגענעם געלעכטער. ער האָט זיך אָפּגעגעבן דעם חשבון, אַז עס איז אים נישט אויסגעקומען צו הערן אַזאַ לשון שוין העכער דרײַסיק יאָר. ער האָט זיך געקוויקט מיט דער הוילער פּראָסטקייט. דאָס לשון אין ניו-יאָרק טויג נישט. עס איז אַ פּאַרווענע, אָן ייִדישן טעם.

המשך קומט