אלי שאַרפֿשטיין
קאַפּיטל 9
אויס ווענטספּילס
— אויפֿשטיין! אויפֿ-שטיין! — האָט זיך דערהערט אַ געשריי מיט אַן אוקראַיִנישן אויסרייד.
איינס־און־צוויי בין איך אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דעם אייבערשטן בעטל און דערפֿילט די וואַרעמע הילצערנע פּאַדלאָגע. ערשט דאַן האָב איך אויפֿגעעפֿנט די אויגן און זיך אַרומגעקוקט, זוכנדיק דעם וועכטער, וואָס האָט דאָ אָקאָרשט געקוויטשעט. אָבער ער איז שוין נישט געווען. סטײַטש, ער האָט געענדיקט זײַן פֿרימאָרגן־אַרבעט און זיך אומגעקערט צו זײַנע אייגענע ענינים. שטיי איך אין דעם שלאָפֿצימער צווישן די צוויי־גאָרנדיקע אײַזערנע בעטן, און קוק זיך אַרום. אויף די בעטן שלאָפֿן נאָך פֿון נעכטן פֿאַרמאַטערטע סאָלדאַטן. זיי שנאָרכן מיט די נעז און שוועבן נאָך אין חלום. קיינער רירט זיך נישט. איך בין דער איינציקער, וואָס שטייט אויף די פֿיס, שוין אָגגעטאָן לויטן דין: מיט פֿאַרשפּיליעוועטע קנעפּלעך, אויסגעפּוצטע שטיוול און אַ הוט אויפֿן קאָפּ. און די היגע? זיי שלאָפֿן גאָר! איך פֿאַרשטיי שוין, אַז זיי האָבן נישט קיין כּוונה אויפֿצושטיין. נישט קיין געזעענע זאַך! נאָך אַ האַלב יאָר אין דער טאַנקיסטן־שול, בין איך שוין אויסמושטרירט געוואָרן: איך גיי שלאָפֿן לויטן אוסטאַוו און שטיי אויף לויטן אוסטאַוו. אַלץ וואָס מ’טוט, טוט מען לויטן מיליטער־אוסטאַוו. אַזוי בין אין שוין צוגעוווינט. און יעדן פֿרימאָרגן, ווען מ’וועקט מיך אויף, שפּרינג איך אַרויס פֿון דער בעט, פּונקט ווי מ’וואָלט אויסגעשאָסן לעבן מיר פֿון אַ הונדערט־און־צוואַנציק־מילימעטער האַרמאַט. נאָר דאָ, אַ פּנים, קיינעם אַרט עס נישט. דאָס שרײַען פֿונעם וועכטער מיט זײַן אײַזערנער געמבע, איז פֿאַר די היגע בלויז אַ רעקאָמענדאַציע, אַן עצה, אַ פֿאַרבעט. און דאָס טאַקע (איר וועט נישט גלייבן!) געפֿעלט מיר שוין און איך בין גליקלעך, וואָס איך האָב זיך אַהער דורכגעגנבֿעט.
וווּ בין איך? ווער זײַנען מײַנע נײַע פֿאַרשלאָפֿענע חבֿרים? וואָס הייסט עס, „דורכגנבֿענען‟? דאָס וועל איך אײַך באַלד דערציילן און מיט אַלע פּרטים.
ווען איך האָב זיך באַפֿרײַט פֿונעם מיליטער־שפּיטאָל, האָט זיך מײַן טאַנקן־קורס אין דער טאַנקיסטן־שול שוין פֿאַקטיש געהאַט פֿאַרענדיקט. אַלע קורסאַנטן זײַנען נאָך געווען אין לאַגער, געוווינט אין די זעלבע קאַזאַרמעס און געוואַרט צו זײַן געשיקט צום אָרט פֿון זייער דינסט. טאָן האָבן זיי קיין זאַך נישט געטאָן; סײַדן עסן, רייכערן, פֿאַרנעמען זיך מיט גימנאַסטיקע און האַנטעלן. זיצנדיק אין דער „קורילקע‟ האָט מען אַ סך געבאָלבעט, זיך דערמאָנט וועגן פֿאַרשיידענע געשעענישן אין דער „אוטשעבקע‟, געשאָלטן אַלעמען און אַלץ. פֿון די סמאַטשנע רוסישע קללות איז געשטאַנען אַ ספּעציעלער גערוך, וואָס דערפֿילן קען עס נאָר דער, וואָס האָט עס אײַנגעזאַפּט מיט דעם געדיכטן רויך פֿון „פּרימאַ‟־ציגאַרעטן.
אַזוי האָבן מיר געוואַרט צו באַקומען די אָנווײַזונג צום נײַעם פּאָלק. קיינער פֿון די סאָלדאַטן האָט נישט געוווּסט, וווּ וועט ער זײַן אין אַ וואָך-צוויי אַרום, וואָס וועט ער טאָן און מיט וועמען וועט ער פֿאַרברענגען די אָנדערהאַלבן יאָר, וואָס איז אים נאָך געבליבן צו דינען. צו אַלע קאָפּ־ווייטיקן, האָבן זיך אָנגעהויבן אַרומדרייען שמועסן און קלאַנגען לגבי אויסלאַנד. וואָסער אויסלאַנד? ס’האָט זיך צעשפּרייט אַ שושקערײַ, אַז אונדז, די נעכטיקע קורסאַנט, וועט מען אַוועקשיקן צו דינען אין די סאָציאַליסטישע לענדער. און דאָס איז דאָך אויסלאַנד, ניין? דאָס וואָרט אַליין „אויסלאַנד‟ האָט פֿאַרכּישופֿט און געמאַכט אַ זאַווערוכע אין אונדזערע קעפּ. אַ ווערטעלע אויסצורעדן — „אויסלאַנד‟! ווער פֿון אונדז האָט אַפֿילו געחלומט וועגן אויסלאַנד? נאָר ווי דערוויסט מען זיך פּינקטלעך, ווער עס פֿאָרט און ווער פֿאָרט ניט? די קאָמאַנדירן האָבן ווי אָנגעפֿילט זייערע מײַלער מיט וואַסער. און אפֿשר האָבן זיי טאַקע נישט געוווּסט? נאָר געמאָלדן האָט מען אונדז, אַז מ’האַלט שוין בײַם סוף פֿון צוגרייטן די רשימות פֿון דער פֿונאַנדערטיילונג, און אין אַ וואָך אַרום וועלן מיר שוין וויסן וואָס, ווער און וווּ.
— זעקס לאַנגע חדשים האָט איר געוואַרט? טאָ האָט אַ ביסעלע געדולד, אַ קאַפּעטשקע זיץ־פֿלייש צו נאָך עטלעכע טעג, — האָט געשמייכלט צו אונדז דער ראָטע־קאָמאַנדיר, — עס ברענט אײַך?
עס ברענט טאַקע ניט, נאָר געדולד? פֿון וואַנען זאָלן מיר נעמען געדולד? דאָס מאַגישע וואָרט „אויסלאַנד‟ לאָזט אונדז נישט צו רו. איז וואָס זאָלן מיר טאָן? האָבן מיר זיך אַרומגעדרייט צווישן דער „קורילקע‟ און דער קאַפֿעטעריע, אָדער ווי מ’האָט עס גערופֿן דאָ, טיי־הויז. בעת־מעשׂה, האָבן מיר זיך פֿאַרנומען מיט ספּאָרט אויך. שפּילנדיק וואָלייבאָל, האָבן מיר זיך דערמאָנט אין דעם לייטענאַנט, דעם „געבעשניק‟. איר געדענקט אים? דער, וואָס האָט אַמאָל געוואָלט מאַכן פֿון מיר אַ קאָמסאָמאָל־קנאַקער און צו דעם אַ „סטוקאַטש‟ אויכעט. שוין אַ צײַט, וואָס מיר האָבן אים נישט געזען דאָ אין לאַגער. אַ פּנים, האָט ער שוין געענדיקט זײַן שליחות מיט אונדזער פּריזיוו, און וועבט נײַע פּלענער פֿאַר די נײַ־מאָביליזירטע „קרבנות‟. אויף אים בענקען מיר נישט, פּונקט ווי מיר בענקען נישט נאָך דעם משוגענעם לויפֿער־טשעמפּיאָן, סערזשאַנט יאַניס. נאָר מיט יאַניסן האָט אויסגעבראָכן אַ באַזונדערע מעשׂה, וואָס איך מוז אײַך באַשרײַבן. קען זײַן, אַז אײַך וועט זײַן אַ ביסל שווער „אַראָפּצושלינגען‟ דאָס מאָדנע געשעעניש. „מאָדנע‟, זאָג איך? אַ נישט קיין געזעענע! אפֿשר וועט אײַך ווערן אַ ביסל קאַלעמוטנע אויפֿן האַרצן; אָבער גלייבט מיר, ס’איז כּדאי צו הערן, ווײַל אַזאַ פּאַסירונג טרעפֿט מען נישט יעדן מיטוואָך און דאָנערשטיק. איך וועל עס אײַך באַשרײַב אַזוי ווי ס’איז געווען, דעם גאַנצן אמת. איך האָב עס געזען מיט מײַנע אייגענע אויגן, כאָטש אין דער נקמה־מעשׂה האָב איך קיין חלק נישט געהאַט.
דאָס איז געשען דעם לעצטן טאָג, ווען אַלע זײַנען שוין גרייט געווען צו פֿאַרלאָזן די „אוטשעבקע‟, האָבן שוין פֿאַרפּאַקט זייערע רענצלעך און טאָרבעס מיט פּערזענלעכע בעבעכעס, אַוועקגעשלעפּט זיי צו די אויטאָבוסן, וואָס זײַנען שוין געווען גרייט צו פֿאָרן. מ’האָט נאָך געהאַט אַ ביסל צײַט צו אויסרייכערן אַ פּאַפּיראָס אָדער צוויי, און אַזוי געזעגענען זיך מיט דער „קורילקע‟. דאַן האָט אַ גרופּע פֿון צען-צוועלף זעלנער פֿון אונדזער באַטאַליאָן אָנגעהויבן אַרומלויפֿן איבער די קאַזאַרמעס און זוכן דעם סערזשאַנט יאַניס. זיי האָבן באַשלאָסן צו „באַצאָלן‟ אים פֿאַר דאָס גאַנצע „גוטס‟, וואָס ער האָט אונדז אָפּגעטאָן. זײַנען זיי געלאָפֿן פֿון הויז צו הויז, פֿון קורילקע צו קורילקע, און אים נישט געפֿונען. איך מיין, אַז עמעצער האָט אים פֿאָרט געמסרט, און אַזוי האָבן זיי יאַניסן געפֿונען און געכאַפּט. ווײַזט אויס, יאַניס האָט שוין נישט געהאַט וועמען צו מוטשען, האָט ער זיך דערלויבט צו פֿאַרברענגען אין דעם טיי־הויז. ער האָט געטרונקען זײַן גלאָז הייסע קאַווע, און אויף קיינעם נישט געוואַרט בפֿרט אויף אַ גרופּע בייזע קורסאַנטן, וואָס זוכן אַ נקמה. אָן איבעריקע רייד, האָט מען בײַ אים צוגענומען דאָס נישט קיין געענדיקטע גלעזל קאַווע, אויסגעפּלעסקעט אים גלײַך אין פּנים אַרײַן, מכבד געווען מיט אַ פּאָר גוטע קלינגענדיקע פּעטש, אָנגענומען פֿאַר די הענט און פֿיס און אַרויסגעוואָרפֿן פֿון דער קאַפֿעטעריע. דאַן האָבן זיי אים גוט אָנגעריבן די זײַטן און מיט גוואַלד אַוועקגעשלעפּט צו דעם נאָענטסטן קלאָזעט־הײַזל.
נאָר פֿריִער מוז איך אײַך באַשרײַבן, ווי אַזוי זעט אויס אַ מיליטעריש קלאָזעט־הויז אין דער סאָוועטישער אַרמיי. יעדער באַטאַליאָן האָט זיך זײַן אייגענעם טואַלעט. אַלע טואַלעטן זײַנען געווען ענלעך, פּונקט ווי איין אַרכיטעקט האָט זיי פּראָיעקטירט: אַ הילצערנע געבײַדע אָן טירן און מיט אַ טשערעפּיצע־דאַך. אינעווייניק, פֿון ביידע זײַטן, האָט מען אויסגעזעגט אין דער פּאַדלאָגע צוויי רייען רונדע לעכער. ווי איר זעט, קיין קלאָזעט־שטולן זײַנען דאָ נישט געווען, און וועגן אַראָפּלאָזן וואַסער האָט מען דאָ נישט געהערט. די „נאַטורעלע צרכים‟ (נאָך אַ ווערטל פֿון דער סאָוועטישער אַרמיי) האָבן מיר געמאַכט אין די אָפּגאַנג־גריבער. יעדער אָפּגאַנג־לאָך האָט געהאַלטן אַרום דרײַסיק סאַנטימעטער אין דיאַמעטער. די דיסטאַנץ צווישן די לעכער איז געווען נישט מער ווי אַ האַלב מעטער. קיין שיידווענטל צווישן די זיץ־ערטער האָט מען דאָ אויך נישט געזען. דאָס אָרט האָט מען אויסגעבויט פֿאַר פּשוטע זעלנער, נישט פֿאַר די אָפֿיצערן חס־וחלילה. טאָ וואָס האָט מען געדאַרפֿט מאַכן עס מער מענטשלעך? אַ שאָד דאָס געלט! בקיצור, ס’איז געווען אַ „מחיה‟ צו אויסליידיקן דאָ דאָס בײַכל! און איך האָב נאָך אײַך נישט באַשריבן, וואָס פֿאַר אַ שטונק איז דאָ געשטאַנען! איך מיין, אַז איר קענט זיך שוין אַליין פֿאָרשטעלן.
יאַניס איז געווען אַ שטאַרקער און אַ געזונטער בחור, אַ ספּאָרטסמען. האָט ער זיך נישט אַזוי לײַכט אונטערגעגעבן; אָבער די כאָפּטע פֿון יונגע און גוט טרענירטע יאַטן זײַנען אויך נישט געווען פֿון די שוואַכינקע. האָבן זיי אים אַרײַנגעשלעפּט אין דעם קלאָזעט־הויז, אָנגענומען פֿאַר די פֿיס און אַרײַנגעטונקט מיטן קאָפּ גלײַך אין דעם ערשטן אָפּגאַנג־לאָך. זיי האָבן אים דורכגעשלעפּט פֿון לאָך צו לאָך, נישט אויסמײַדנדיק קיין איין פֿאַרשטונקענעם זיץ־אָרט. אַ שרעק זיך פֿאָרצושטעלן! נאָר גלייבט מיר, ער האָט עס פֿאַרדינט!
אַזוי איז אַוועק אַ האַלבע שעה צי עטוואָס מער און די יאַטן האָבן זיך שוין געאײַלט צוריק גיין צו די אויטאָבוסן. נאָר אָפּלאָזן יאַניסן? אַזאַ כּוונה איז נישט געווען אין זייערע פּלענער. האָבן זיי אים פֿאַרשטאָפּט דאָס מויל מיט אַ שמוציקער טוך, וואָס זיי האָבן געפֿונען אין דעם אַזוי גערופֿענעם טואַלעט, צוגעבונדן יאַניסן צו דעם אייבער־שוועל מיט זײַן אייגענעם רימען, גענומען די פֿיס אין די הענט און אַנטלאָפֿן צו דעם גרויסן פּלאַץ, וווּ מ’האָט שוין געוואַרט אויף זיי. אין עטלעכע מינוט אַרום זײַנען זיי שוין געווען ווײַט פֿון דעם מיליטער־לאַגער, אויפֿן וועג צו דער באַן־סטאַנציע. ווער האָט באַפֿרײַט דעם אומגליקלעכן סערזשאַנט און וואָס איז געווען זײַן גורל? כ’ווייס נישט און עס אינטערעסירט מיר ווי דער פֿאַראַיאָריקער שניי. קיין מענטש איז ער קיין מאָל נישט געווען.
אַזוי זײַנען זיך צעפֿאָרן אַלע מײַנע חבֿרים פֿון באַטאַליאָן, און איך בין געבליבן כּמעט איינער אַליין. מיך האָט מען נישט גענומען קיין אויסלאַנד. פֿאַרוואָס עפּעס? ווײַל איך בין אַ ייִד. און וווּ שטייט עס געשריבן, אַז אַ ייִד טאָר נישט פֿאָרן גלײַך מיט אַלעמען? אין די „הויכע פֿענצטער‟ האָט מען אַזוי באַשלאָסן. פֿאַר מיר ווענטספּילס האָט זיך נאָך ניט געענדיקט. נאָר לאָמיר זיך אומקערן צו דער פֿאַרטיילונג.
די קלאַנגען וועגן אויסלאַנד זײַנען טאַקע געווען ריכטיקע. כּמעט אַלע קורסאַנטן האָט מען געשיקט ממשיך זײַן די דינסט אין די סאָציאַליסטישע לענדער: אַ העלפֿט קיין טשעכאָסלאָוואַקײַ און די צווייטע העלפֿט קיין מיזרח־דײַטשלאַנד. איך זאָג „כּמעט‟, ווײַל דרײַ פֿון אונדז זײַנען נישט אַרײַן אין די רשימות פֿון די „אויסלענדער‟, און מ’האָט זיי געלאָזן אין דער סאָוועטישער מדינה. פֿאַר די דרײַ איז דער וועג איבער דער גרענעץ געווען פֿאַרמאַכט אויף זיבן שלעסער. און ווער זײַנען די „שלימזלען‟, וואָס זײַנען געבליבן? קודם־כּל איך, און מיט מיר נאָך צוויי קורסאַנטן, וואָס איך האָב זיי פֿריִער נישט געקענט. איך בין געווען דער איינציקער ייִד צווישן זיי, און ווי יעדער ייִד, האָב איך געהאַט קרובֿים פֿון יענער זײַט „אײַזערנעם פֿאָרהאַנג‟. ווי זשע קען מען זײַן זיכער, אַז איך וועל נישט מאַכן אַ „ויברחל‟ און אַנטלויפֿן זיך צו פֿאַראייניקן מיט מײַנע קאַפּיטאַליסטישע קרובֿים? האַ? כ’בין זיכער, אַז איר האָט אַפֿילו נישט געטראַכט וועגן אַזאַ געלעגנהײט. נאָר די סאָוועטישע קאָמאַנדירן נעמען אין חשבון דעם ערגסטן, לויט זייער מיינונג, סצענאַר.
די צוויי קורסאַנטן, וואָס זײַנען געבליבן מיט מיר, זײַנען נישט קיין ייִדן. זיי זײַנען געווען ליטווינער, מײַנע לאַנדסלײַט. וואָס פֿאַר אַן „עבֿרה‟ האָבן זיי געטאָן, אַז מ’האָט זיי נישט גענומען קיין טשעכאָסלאָוואַקײַ? זיי האָבן געהאַט קרובֿים אין אַמעריקע. אַזוי ווי איך. זיי האָבן מיר אַליין דערציילט וועגן דעם. אַזוי ווי זיי זײַנען מײַנע זעמליאַקעס, זײַנען מיר אַריבערגעגאַנגען צו רעדן ליטוויש, זאָל מען אונדז נישט פֿאַרשטיין. ליטוויש האָב איך געקענט גאַנץ נישקשה, נאָך פֿונעם אוניווערסיטעט.
יאָנאַס און וולאַדאַס (אזוי האָט מען זיי גערופֿן) האָבן מיר דערציילט וועגן זיך און וועגן זייערע משפּחות. ווײַזט זיך אַרויס, אַז די ליטווינער, וואָס זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון ליטע נאָך דער סאָוועטישער אָקופּאַציע, זײַנען פֿאַרשפּרייט איבער דער וועלט: פֿאַראייניקטע שטאַטן אַמעריקע, אַרגענטינע, דײַטשלאַנד און דרום־אַפֿריקע. נאָר אין שיקאַגע אַליין, זאָגן זיי, וווינען אפֿשר אַ האַלב מיליאָן געוועזענע ליטווישע בירגער.
איז זיצן מיר אַזוי און וואַרטן, וועמען וווּהין ווען מען שיקן, און שמועסן וועגן טאָג־זאַכן. מיר האָבן זיך גוט סקאַמפּאַניעוועט, געוואָרן גוטע חבֿרים, דערציילט איינעם דעם אַנדערן וועגן אונדזערע אַוואַנטורעס אין דער טאַנקיסטן־שול. און נאָך מער האָבן מיר גערעדט וועגן די שמועסן מיט די געבעשניקעס. איך האָב זיי דערציילט וועגן אונדזער לייטענאַנט. און זיי האָבן געהאַט זייערע אייגענע לייטענאַנטן. אפֿשר נישט אַזעלכע איידעלע און נישט אַזוי חבֿרה־מאַניש, ווי אַונדזער, נאָר אויך געבעשניקעס. זיי האָבן מיר באַשריבן מיט אַלע פּרטים, ווי מ’איז זיי ממש דערגאַנגען די יאָרן אין זייער באַטאַליאָן. רעדנדיק וועגן דעם, האָבן זיי געשאָלטן מיט די ערגסטע קללות די סאָוועטישע מאַכט און די רויטע אַרמיי. זיי זײַנען שוין געווען געוווינט צו שילטן די רוסן מיט זייער קאָמוניסטישער מאַכט. מיר ייִדן, צום בײַשפּיל, האָבן זיך אַממערסטן אָפּגעהאַלטן צו זאָגן אויף אַ קול אַ בייז וואָרט וועגן די סאָוועטן, בפֿרט ווען מ’געפֿינט זיך צווישן פֿרעמדע לײַט. נאָר די ליטווינער האָבן נישט געמאַכט קיין וועזן, נישט מורא געהאַט פֿאַר „די ווענט מיט די גרויסע אויערן‟. פֿון אונדז ייִדן, האָט די קאָמוניסטישע פּאַרטיי תּמיד געפֿאָדערט לאָיאַלקײט, זײַן „פֿרומער ווי דער פּויפּסט‟. די ליטווינער זײַנען סײַ־ווי־סײַ געווען „פּאָטענציעלע שׂונאים‟. מיט אַזוינע ווערטער האָבן די רוסן זיי אַלע מאָל דערמאָנט. פֿון דער צווייטער זײַט, אין דער היים, אין ליטע, האָבן זיי זיך געשפּירט בעלי־בתּים, נישט קיין געסט. דאָ אין אַרמיי האָבן זיי זיך געפֿילט צווישן פֿרעמדע. זיי האָט שוין נישט געעקלט פֿון די שאלות, וואָס מ’האָט זיי אָפֿטן געפֿרעגט:
— אַוווּ איז געווען דײַן טאַטע אין דער צײַט פֿון דער מלחמה?
— צי האָט ער געקעמפֿט צוזאַמען מיט די דײַטשן קעגן דער סאָוועטישער אַרמיי?
— ווי פֿיל רוסן האָט דײַן פֿאָטער געהרגעט?
— צי האַלט איר באַהאַלטן געווער אויפֿן בוידעם?
אַ ייִד וואָלט פֿון אַזעלכע שאלות געכאַפּט אַ האַרץ־אַטאַק. און אַוודאי האָט מען זיי אויסגעפֿאָרשט, און נישט איין מאָל, וואָס איז די סיבה, אַז זיי זײַנען נישט קיין מיטגלידער אין דער קאָמסאָמאָל־באַוועגונג? וואָס האָבן זיי געענטפֿערט האָב איך אַוודאי נישט געוווּסט, נאָר איך בין זיי מקנא געווען. ווען איך וואָלט נישט געווען קיין קאָמסאָמאָלעץ, וואָלט מען מיך נישט אַרויסגעיאָגט פֿון דער באַוועגונג מיט אַ רויש און מיט אַזאַ זשום. מ’האָט געקענט מיינען, אַז איך בין דער גרעסטער שׂונא פֿון לאַנד און פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי. איך האָף, אַז איר געדענקט נאָך מײַן מעשׂה מיטן קאָמסאָמאָל, וואָס איך האָב עס באַשריבן פֿריִער?
אַזוי שמועסנדיק, האָבן מיר אויך דערמאָנט אונדזערע קרובֿים איבערן ים. איך האָב זיי דערציילט וועגן מײַן אָנקל חנן, וואָס האָט פֿאַרלאָזן ליטע נאָך אין די דרײַסיקער, און אַוועקגעפֿאָרן בויען אַ לאַנד פֿאַר ייִדן. ער האָט געוווינט אין רחובֿות און בײַ אים זײַנען געוואַקסן לימענעס און מאַראַנצן־ביימער, און נאָך אַנדערע פֿרוכטן, וואָס איך ווייס אַפֿילו נישט ווי מ’רופֿט זיי. וולאַדאַס האָט דערציילט וועגן זײַן לײַבלעך שוועסטערקינד, וואָס איז שוין געבוירן געוואָרן אין אַמעריקע, וווינט אין טעקסאַס און „מאַכט אַ לעבן‟, ווי אַלע אַמעריקאַנער. ווען איך האָב דערהערט „טעקסאַס‟, האָט זיך מיר גלײַך פֿאָרגעשטעלט ווי דער יונגער־מאַן רײַט אויף די פֿערד און טרײַבט די בהמות פֿון איין אָרט צום אַנדערן, ווי אַן אמתער קאַובוי. אָבער וולאַדאַס האָט מיר באַרויִקט: זײַן שוועסטערקינד איז נישט קיין פֿערמער, ער איז אַן אַדוואָקאַט.
איין העלן טאָג, ווען מיר האָבן גלײַך פֿון אין דער פֿרי אָנגעצונדן דעם ערשטן פּאַפּיראָס און קוים וואָס באַוויזן זיך אײַנציִען צו דערפֿילן דעם טאַביק־אַראָמאַט, איז צו אונדז צוגעגאַנגען נישט קיין באַקאַנטער קאַפּיטאַן מיט בלויע פּאָגאָנעס, און אַוועקגעפֿירט מיט זיך די צוויי ליטווישע יאַטן, יאָנאַסן און וולאַדאַסן, און מער האָב איך פֿון זיי נישט געהערט. פֿון אַ באַקאַנטן סערזשאַנט, אַ טאַנקן־מעכאַניקער, האָב איך זיך דערוווּסט, אַז מ’האָט זיי אַוועקגעשיקט אויפֿן ווײַטן־צפֿון, ערגעצוווּ נאָך דעם פּאָליאַר־קרײַז.
אויף מאָרגן איז געקומען מײַן ריי. צו מיר האָבן זיי געשיקט אַ נידעריק סערזשאַנטיקל מיט אַ קורנאָסער נאָז אין מיטן דער רונדער מאָרדע. מיט אַ פֿאַרקרימטן שמייכל האָט ער מיר געהייסן צו שפּאַנען נאָך אים. מיר זײַנען געגאַנגען און געגאַנגען… אַזש ביז דער צווייטער זײַט פֿונעם לאַגער, דאָרט וווּ ס׳זײַנען געשטאַנען קליינע איין־עטאַזשיקע געבײַדעס מיט הויכע אַנטענעס. דאָ בין איך קיין מאָל נישט געווען. און אַוודאי האָב איך נישט געוווּסט, וואָס עס טוט זיך אינעווייניק. דער סערזשאַנט האָט מיך אַרײַנגעפֿירט אין דעם ערשטן בנין. אין אַ קליינער קאַמערע אָן פֿענצטער האָט ער אָנגעצונדן דאָס ליכט — אַ לאָמפּ, וואָס איז אַראָפּגעהאָנגען פֿון דער סטעליע כּמעט ביז מײַן קאָפּ. איידער זײַן אַרויסגיין, האָט ער מיר געהייסן זיצן. אין צימער זײַנען געשטאַנען צוויי פּראָסטע הילצערנע שטולן און צווישן זיי אַ קליין טישעלע באַדעקט מיט אַ טונקל רויטן טישטעך. זיץ איך און איך וואַרט.
אַ מינוט צען בין איך געזעסן איינער אַליין אין אַן אומבאַקאַנטן צימער. כ’האָב זיך געהאַלטן מיט די לעצטע כּוחות נישט אײַנשלאָפֿן, אַזוי מיד בין איך געווען. נאָר איידער מײַנע האַלב־פֿאַרמאַטערטע אויגן האָבן זיך אײַנגעזשמורעט, האָט זיך געעפֿנט די טיר און אין צימער איז אַרײַנגעגאַנגען אַ הויכער מאָיאָר מיט אַ פּענסנע אויף דער נאָז, מיט סקריפּנדיקע שטיוול און אַ „מאַקאַראָוו‟־פּיסטאָלעט אויף זײַן רעכטער לענד. מיטן „מאַקאַראָוו‟ בין איך געווען גוט באַקאַנט; בײַ די טאַנקיסטן איז עס געווען דאָס פּערזענלעכע געווער. איין מאָל האָב איך אַפֿילו געשאָסן פֿון אַ פּיסטויל, און ווי איך געדענק, גוט געטראָפֿן אין ציל. בכלל, וואָס שײך שיסן, בין אין געווען אַ גאַנץ גוטער שיסער.
איך האָב אים באַקוקט, דעם בעלי־בית פֿונעם פּיסטויל, און מיר האָט ער אויסגעזען ווי איינער פֿון די „דרײַ אותיות‟; און נישט בלויז אַ פּשוטער געבעשניק, נאָר דווקא אַ וואַזשנער טשין. מיטן פּענסנע איז ער געווען אַ ביסל ענלעך אויף לאַוורענטי בעריאַ, סטאַלינס אַ באַהעלפֿער, וואָס מ’האָט אים דערשאָסן נאָך סטאַלינס טויט. אָבער איך האָב געהאַט אַ טעות. דער מאַיאָר איז נישט געווען קיין קאַגעבע־פֿאָרשער. ער האָט זיך אַוועקגעזעצט אַנטקעגן מיר, אַראָפּגענומען דאָס היטל פֿון זײַן פּליך, און זיך פֿאָרגעשטעלט אַלץ אַן אינזשענער פֿון קאָמוניקאַציע־מיליטער. ער האָט זיך געווענדט צו מיר מיט אַזאַ פֿאָרשלאָג:
— הער מיך אויס מיט קאָפּ, ווײַל ס’איז וויכטיק, וואָס איך זאָג דיר, — האָט ער אָנגעהויבן מיט אַ פֿאַרשטילטער שטימע, ווי זאָגנדיק אַרויס אַ סוד שבסודות, — מיר וועלן דיך שיקן אין קאַלינינגראַד, אין אַ ספּעציעלער אָפּטיילונג פֿון דער מיליטער־אויסשפּיר. פֿאַרשטייסט וועגן וואָס איך רייד?
זאָל איך אַזוי נישט וויסן פֿון קיין צרות, ווי איך האָב אים נישט פֿאַרשטאַנען. און וואָס אַרט עס מיר? איך קען דען בײַטן מײַן גורל? איך בין דאָך אין זייערע הענט. זאָל ער רעדן און איך וועל פּרובירן „אַראָפּצושלינגע‟ זײַנע ריידעלעך און פֿאַרשטיין זײַן כּוונה. דער מאַיאָר האָט דערקלערט ווײַטער:
אין קאַלינינגראַד וועסטו דורכגיין אַ ספּעציעלן קורס, און ווערן אַ „קאָדיקאָוושטשיק‟, דער וואָס קאָדירט די סודותקיקע טעקסטן און בריוון־אויסטוישונגען צווישן אונדז און אונדזערע אַגענטן אין אויסלאַנד, — ער האָט געגעבן אַ וווּנק און מיטן ווײַזפֿינגער געמאַכט אַ שווײַג־סימן, — דאָס רעכנט זיך זייער אַ פּרעסטיזשפֿולער קורס. נישט יעדן זעלנער שיקן מיר אויף אַזאַ סאָרט אַרבעט.
פּלוצלינג האָב איך אַלץ פֿאַרשטאַנען, און דאָס האָט מיך טאַקע דערשראָקן. איך האָב אָבער נישט געקענט אַרויסווײַזן מײַן קווענקלעניש. האָב איך אים געגעבן אַ סימן, אַ שאָקל מיטן קאָפּ, ווײַזנדיק, אַז איך פֿאַרשטיי נישט וואָס ער מיינט. כ’האָב זיך געמאַכט אַ ביסל תּמעוואַטע. אפֿשר וועט ער זיך פֿון מיר אַָפּטשעפּענען? ער קען דאָך געפֿינען אַן אַנדער זעלנער. וואָס עפּעס איך? נאָר דער מאַיאָר מיטן פּענסנע איז געווען אַ האַרטער נוס, אַן עקשן, און אַ פּנים אַ געניטער אײַנרעדער, בפֿרט די „תּמעוואַטע‟ זעלנער. מײַן „שפּיל‟ האָט האָט אויף אים קיין רושם נישט געמאַכט, און ער איז ממשיך געווען זײַן רעדע נאָך מיט אַ גרעסערן אימפּעט:
— צי פֿאַרשטייסטו, צי ניט, איז נישט וויכטיק… דאָס זײַנען קלייניקײטן. ווען דו וועסט שוין זײַן אויפֿן אָרט, וועט דיר שוין אַלץ קלאָר ווערן. מיר וועלן דיך אויסלערנען. דו וועסט בײַ אונדז ווערן אַ מומחה, דער בעסטער קאָדיראָוושטשיק. גלייב מיר! דו ביסט דאָך אַ ייִד, ניין? ייִדן זײַנען גרויסע אינטעליגענטן, מענטשן מיט גרויסע נעז און קעפּ, — האָט ער געשמייכלט און „געפֿאָרן‟ ווײַטער, — איך גלייב אין דיר. איך בין זיכער אין דײַן הצלחה, אַניט וואָלט איך דיך נישט רעקאָמענדירט. גיי, קלײַב צונויף דײַנע מאַנאַטקעס, דײַן אויטאָבוס וואַרט שוין אויף דיר.
נו, קיין בררה איז נישט געווען. איך בין אויפֿגעשטאַנען, אָנגעטאָן דאָס ווינטערדיקע מיליטער־היטל און אָפּסאַלוטירט, ווי עס פֿירט זיך:
— פּונקט אַזוי, חבֿר מאַיאָר! כ’בין גרייט צו דינען דעם ראַטן־פֿאַרבאַנד!
פֿון מײַן צו גרויסן ענטוזיאַזם האָט זיך דער מאַיאָר אַ ביסל פֿאַרקרימט. אַ פּנים בין איך אַ ביסל איבערגעטריבן. אָבער וואָס האָב איך אים געקענט ענטפֿערן? קען איך אים זאָגן, אַז פֿאַר מיר איז עס ממש געפֿערלעך צו דינען אין אַזאַ מין אָפּטיילונג? אַז די גאַנצע מעשׂה מיט די קאָדיראָווקעס, מיט די סודותדיקע קאָרעספּאָנדענצן קען מיר אויסגיין באָקאָם? שטערן מיר, ווען איך וועל וועלן פֿאַרלאָזן רוסלאַנד און אַוועקפֿליִען צו מײַן אָנקל חנן קיין ישׂראל? קען איך אים אויסלייגן אויף אַ טעלערל אַלע מײַנע מחשבֿות? האָב איך אים דערלאַנגט, וואָס איז אים ווויל צו הערן. דער מאַיאָר האָט מיר אָפּסאַלוטירט אויף צוריק און אַרויס פֿון צימער. איך בין שוין געלאָפֿן צו די קאַזאַרמעס, זיך צוגרייטן צו דעם לאַנגן וועג קיין קאַליניגראַד.
צום גרויסן פּלאַץ, פֿון וואַנען עס זײַנען אָפּגעפֿאָרן די אויטאָבוסן, בין איך געקומען אויפֿן לעצטן אָטעם, פּונקט צו דער צײַט. אַ גרויסער און אַ ביסל אַ צעקראַצטער בלויער אויטאָבוס איז שוין געשטאַנען גרייט צו פֿירן אונדז אַוווּ יעדער איינער האָט געקראָגן זײַן באַשטימונג. אינעם אויטאָבוס, וואָס ס׳האָט געפֿירט אַ ציווילער שאָפֿער, זײַנען געזעסן בלויז עטלעכע סאָלדאַטן, נישט פֿון אונדזער באַטאַליאָן. איידער דער אויטאָבוס האָט זיך גערירט פֿון אָרט, איז צו מיר צוגעגאַנגען אַ לייטענאַנט מיט שוואַרצע פּאַגאָנעס און צײכנס פֿון דעם פֿאַרבינדונגס־מיליטער און מיר אָנגעזאָגט, אַוווּ זאָל איך אַראָפּגיין און צו וועמען זאָל איך זיך ווענדן, ווען מיר וועלן אָנקומען קיין קאַלינינגראַד. נו, מיין איך, מיר שטייט נאָך פֿאָר אַ לאַנגע רײַזע, אַכט שעה צי עטוואָס מער, איך האָב גענוג צײַט צו באַטראַכטן דעם בראָך, וואָס איך בין אין אים אַרײַנגעפֿאַלן. כ’בין זיכער, אַז איך וועל שוין געפֿינען עפּעס אַן אויסוועג. עס קען דען זײַן אַנדערש?
דער אויטאָבוס האָט זיך געגעבן אַ ריר פֿון אָרט, און האָט אַוועקגעפֿירט אונדז קיין רוסלאַנד, צו דער קאַליניגראַדער אומגעגנט. און יעצט איז שוין לעטלאַנד און ווענטספּילס געענדיקט פֿאַר מיר. אײַ, ווענטספּילס, ווענטספּילס. „א שטאָט פֿון רעגנס, וועלאָסיפּעדן און גאַסן־נקבֿות‟, ווי מ’האָט אין דער „אוטשעבקע‟ גערופֿן דאָס פּאָרט־שטעטל אויפֿן באַלטישן ים. אמת, די גאַסן־מיידלעך האָב איך קיין מאָל נישט געזען און נישט געטראָפֿן, און אפֿשר איז דאָס אויך געווען איינע פֿון די לעגענדעס? אַבי איך בין שוין פּטור געוואָרן פֿון דער טאַנקיסטן־שול, פֿון די אָפֿיצערן, וואָס האַלטן אין איין זידלען און שרײַען, פֿון די סערזשאַנטן, וואָס האַלטן אין איין לויפֿן, און פֿונעם יונגן לייטענאַנט, וואָס שפּילט וואָלייבאָל מיט די קורסאַנטן און וויל פֿון זיי מאַכן שפּיאָנען.
נאָכוואָרט
לויטן אָנהייב פֿון דער מעשׂה, האָט איר מסתּמא שוין פֿאַרשטאַנען, אַז כ’בין נישט דערפֿאָרן ביז דער אָפּטיילונג, וווּ מ’האָט זיך פֿאַרנומען מיט סודות. ווי אַזוי, פֿרעגט איר?
פֿאָרנדיק קיין קאַלינינגראַד, האָב איך באַטראַכט מײַן מצבֿ, געזוכט אַן אויסוועג, ווי אַזוי אויסצומײַדן די דינסט אין דעם סעקרעט־מיליטער. איך בין זיכער געווען, אַז מיר וועט עס צעשטערן מײַנע ארץ־ישׂראלדיקע שטרעבונגען. מיר זײַנען שוין געווען אין וועג איבער זעקס שעה, נאָר קיין גלענצנדיקע לייזונג האָב איך נאָך נישט געפֿונען. ס׳איז שוין געווען שפּעט און פֿינצטער, ווען דער אויטאָבוס האָט געטאָן אַ קער, אַרײַנגעפֿאָרן אין אַ קליין שטעטל און האָט זיך אָפּגעשטעלט לעבן אַ גרויסן טויער מיט אײַזערנע גראַטעס. דאָס שטעטל האָט זיך גערופֿן גוואַרדייסק. אַ פּנים, פֿון דעם וואָרט „גוואַרדיע‟, האָב איך אַ טראַכט געטאָן. כ’בין דאָ קיין מאָל נישט געווען, און אויף וויפֿל איך געדענק, קיין מאָל נישט געהערט אַזאַ נאָמען. מיט חדשים שפּעטער האָב איך זיך דערוווּסט, אַז גוואַרדייסק איז אַן אַמאָליקע שטאָט אין מיזרח־פּרוסיע. אין 13טן יאָרהונדערט האָט זי געהייסן טאַפּיאַוּ. בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן די סאָוועטן זי פֿאַרכאַפּט, געביטן דעם נאָמען און פֿאַרוואַנדלט אין אַ שטאָט פֿון מיליטער־כּוחות. גוואַרדייסק שטייט אויפֿן טײַך פּרעגעל, און געפֿינט זיך צוויי און פֿערציק קילאָמעטער פֿון קאַלינינגראַד.
ווען דער אויטאָבוס האָט זיך אָפּגעשטעלט, זענען פֿון אים אַראָפּ צוויי זעלנער. איך האָב בײַ זיי גלײַך געפֿרעגט וווּהין זיי גייען. דער ענטפֿער איז געווען, אַז מ׳האָט זיי געשיקט אַרײַנצוקומען אין אַ פּעכאָטע־פּאָלק. זיי זײַנען געווען טאַקע טאַנקיסטן און אין דעם דאָזיקן פּאָלק, ווי מ’האָט זיי צוגעזאָגט, איז פֿאַראַן אַ טאַנקן־באַטאַליאָן אויכעט. וועלן זיי דאָרט דינען. פֿאַר מיר איז דאָס געווען אַ וויכטיקע אינטפֿאָרמאַציע. איך בין דאָך אויך אַ טאַנקיסט! גלײַך אויפֿן אָרט באַשטים איך אַראָפּגיין פֿונעם אויטאָבוס צוזאַמען מיט די צוויי אומבאַקאַנטע סאָלדאַטן. כ’נעם מיט מײַן רענצל און ווער פֿאַרשוווּנדן אין דער פֿאַרחושכטער שטאָט. קיינער האָט מיך אַפֿילו נישט געפֿרעגן, אַוווּ גיי איך. אַ סימן, אַז קיינעם פֿעל איך דאָ נישט אויס. דער שומר בײַם טויער האָט ברייט געעפֿנט פֿאַר אונדז דעם טויער, אַרײַנגעפֿירט אינעווייניק און באַגלייט ביז די קאַזאַרמעס. דאָרן האָט אונדז געטראָפֿן אַ נישט קיין יונגער מיליטער־מאַן. ער איז געווען דער היגער סטאַרשינאַ. אַ מאַנסביל מיט אַ דאַרן קערפּער — הויט און ביין — און טרייסלענדיקע הענט. ער האָט אויף אונדז אַ קוק געטאָן מיט אַ פּאָר „גלעזערנע‟ בגילופֿינדיקע אויגן, באַגריסט מיט אַ ברוך הבא, און געהייסן גיין שלאָפֿן. „ס’איז שוין שפּעט, — האָט ער אונדז שטיל דערקלערט, כּדי נישט אויפֿצוּוועקן די סאָלדאַטן, — מאָרגן וועט מען שוין זען וואָס צו טאָן מיט אײַך‟. מיך האָט ער אַוועקגעפֿירט צו אַן אַנדער שלאָפֿצימער, געוויזן מיר אַוווּ איז דאָ דאָ אַ פֿרײַע בעט, און אַרויס.
דעם סטאַרשינאַ האָט מען גערופֿן אַלעקסיי איוואַנאָוויטש האָראָבעץ. נישט האָראָוועץ און נישט גורוויטש, און אפֿילו נישט האָרוויץ. דאָס זענען ייִדישע נעמען, און קיין ייִד איז ער זיכער נישט געווען. ס’איז אַן אוקראַיִנישער פֿאַמיליע־נאָמען. און געווען איז ער אַ פּראָסטער פּויער פֿון אַ קליין דערפֿל אין אוקראַיִנע. בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט ער געקעמפֿט קעגן די דײַטשן, געווען שרעקלעך פֿאַרוווּנדעט און דורך אַ נס געבליבן לעבן. האָראָבעץ האָט אָפּגעשפּילט נישט קיין קליינע ראָלע אין מײַנע קומענדיקע אַוואַנטורעס אין גוואַרדייסק. נאָר וועגן דעם וועל איך שרײַבן אין דעם צווייטן טייל!
סוף פֿון ערשטן טייל
Yiddish Branzhe 