בענקשאַפֿט

באָריס סאַנדלער

1

צווישן די עטלעכע מאָלערס, וואָס האָבן זיך אומגעדרייט לעבן זייערע בילדער, אויסגעלייגט צום פֿאַרקויף גלײַך אויף די גראָבע שטיינער פֿון דעם ברוקירטן שטיקל פּלאַץ, האָט ער אויסגעזען היפּוכדיק סײַ מיט זײַן הולך, סײַ מיט זײַנע תּנועות.

איך וואָלט אים געגעבן עטלעכע און צוואַנציק יאָר. זײַן קאַפּאָטע, פֿאַרשפּריצט אַרום די פּאָלעס מיט פֿאַרב, האָט געפּאַסט צו דער שוואַרצער צעקנייטשטער הוט „נוסח סאַטמער‟ — זי האָט זיך אָנגעשפּאַרט מיט די ראַנדן אין די צוויי שפּיציקע אויערן זײַנע. קיין פּאות האָב איך נישט געזען, אָבער דאָס שוואַרצע בערדל, אַ קורצס און אַ געדיכטס, איז זיך צעקראָכן איבערן גאַנצן פּנים זײַנס און זיך שיִער נישט צונויפֿגעוואַקסן מיט די ברעמען. ווי אַ סורעאַליסטישער פֿלעק האָט זיך געוואָרפֿן אין די אויגן דאָס בלויע העמד מיט רויטע לענגפּאַסן, אַרויסגעלאָזט איבער די הויזן.

„אַ פּסול געוואָרענער חסידל‟ — האָט זיך באַלד צוגעטשעפּעט צו אים דאָס צונאָמעניש. מעגלעך, שוין אַ פֿאַרלוירענער פֿאַרן „הויף‟ און אַ נאָך נישט צוגעקומענער צו עפּעס אַ „וועלט‟…

איך בין געזעסן בײַ אַ קײַלעכיק טישל, אַרויסגעשטעלט אין דרויסן לעבן דער פּיצעריע מיטן נאָמען „קשת העתיקה‟, וואָס פֿון דאַנען האָט זיך זייער גוט אָנגעזען דער כּותל־מערבֿי. דאַכט זיך, שטרעק אויס די האַנט איבער די טרעפּנווײַז אַראָפּנידערנדיקע פֿלאַכיקע דעכער, רירסטו זיך צו מיט די שפּיץ פֿינגער, ווי צו אַ מזוזה, צו דער הייליקער וואַנט.

כ׳האָב געקוקט אויף דעם מאָדנעם חסיד־מאָלער און געפֿילט ווי מײַן פֿאַנטאַזיע צעשפּילט זיך. אפֿשר, האָב איך דערלאָזט אַ השערה, האָט ער זיך פּשוט פֿאַרשטעלט פֿאַר אַזאַ מיטן טיפּ, כּדי צוציִען צו זיך די נײַגעריקע טוריסטן — זיי גייען דאָך אויס נאָך אַ ביסל עקזאָטיק, בפֿרט דאָ אין דער אַלטער שטאָט. שפּילט ער זײ אָפּ אַזאַ שאָו־שטיקל — „אַ חסידל פֿון מאה שערים‟. פּונקט ווי יענער „דוד המלך‟, וואָס שטייט סטאַטיש לעבן דעם „שער־הציון‟, אויסגעפּוצט אין קייסאָרישע מלבשים, מיט אַ גילדענער קרוין אויפֿן קאָפּ. ער קלײַבט איבער די סטרונעס פֿון אַזאַ מיני־אַרפֿע, וואָס שפּאַרט זיך אָן אין זײַן ברייטן האַרץ, און זינגט פּאָפּולערע העברעיִשע לידער מיט אַ האַרטן ענגלישן אַקצענט.

גילגולים פֿונעם הײַנטיקן ירושלים.

מײַן „גפּסולטער חסיד‟ האָט זיך אויך געהאַלטן אַנדערש — נישט אַזוי ווי יענע חסידימלעך אונטן, וואָס האָבן צעטיילט צווישן זיך דעם אָפּגעצאַמטן שטח פֿאַרן כּותל־מערבֿי, און יעדער ציט די חיונה פֿון זײַן צירקל — מע שנאָרעט; אָבער אויך נישט ווי די חבֿרה מאָלערס דאָ, וואָס ווי נאָר זיי דערזעען אַ נײַ צוגעקומענע טוריסטן־גרופּע, לאָזן זיי זיך באַלד אַנטקעגן מיט חניפֿהדיק־ברייטע שמייכלען אויפֿן פּנים: „הײַ, ירושלימער מאָטיוון… גאָר נישט טײַער!‟

ער האָט זיך שעמעוודיק געטאָפּטשעט אויפֿן אָרט, זיך אָנגעשפּאַרט מיטן בליק אין זײַנע בילדער, ווי ער אַליין וואָלט זיי דערזען צום ערשטן מאָל. ער האָט זיך פּלוצעם אָנגעהויבן שאָקלען ווי אין דבֿקות, אַרומקריכנדיק מיט די לאַנגע פֿינגער איבער דער געדיכטער באָרד — אַ ווײַסע שפּין, וואָס האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט אין דעם אייגענעם געוועב.

ווי זשע זעען אויס זײַנע בילדער, זײַנע יצירות? כ׳האָב זיך אָבער נישט געאײַלט צו פֿאַרלאָזן מײַן טישל, זיך דערוויקט מיטן פֿריש־מחיהדיקן טרונק „פּעפּסי‟, וואָס האָט זיך באַלד אָפּגערופֿן מיט אַ לײַכט־זיסן גרעפּץ. כ׳האָב זיך געלאָזט פֿאַנטאַזירן ווײַטער, אַ פֿאַרסמטער מיט מײַן סאַרקאַסטישער באַמערקערישקייט.

אויב ער איז באמת נישט קיין „פֿאַרשטעלטער חסיד‟, איז טאַקע זייער טשיקאַווע, וואָס פֿאַר אַ כּוח האָט אים פּלוצעם אַרויפֿגעבראַכט אויף דעם בריקל, וואָס פֿירט צו דער „קרומער וועלט‟? גשר צר מאוד — אויף וויפֿל איך ווייס, איז מאָלערײַ בײַ זיי נישט די סאַמע בכּבֿודיקע זאַך, מיט וועלכער עס קען זיך באַשעפֿטיקן אַ פֿרומער ייִד… צוריק גערעדט, איז צווישן די צוויי וועלטן, ירושלים של מעלה און ירושלים של מטה תּמיד געווען אַ בריקל, איבער וועלכן עס האָבן זיך כּסדר איבערגעפּעקלט „פּליטים‟ פֿון ביידע צדדים. פֿאַרשטייט זיך, אַז ערגעץ אין מיטן וועג בשעת דער קורצער באַגעגעניש פּנים־אל־פּנים, האָט יעדער פֿון די אַנטקעגנגייענדיקע, געהאַלטן פֿאַר נייטיק אַ דריי טאָן מיטן פֿינגער בײַם שלייף — יאָלד איינער!

מישטיינס געזאָגט, וואָס אַרט מיך אין דעם „געפּסולטן‟ מער — זײַן פֿאַרלאָזן דעם צד־שכּנגד, אָדער דאָס ווילן זען אים אויף מײַן צד? מעגלעך, אַז טאַקע אין די בילדער זײַנע, וואָס וואַלגערן זיך אונטער די פֿיס פֿון טוריסטן, שטעקט דער ענטפֿער אויף מײַנע קשיות.

2

איך האָב זיך געהאַלטן פֿאַר אַ שטיקל מבֿין אין קונסט; געשריבן נאָטיצן, אָפּהאַנדלונגען וועגן קינסטלערישע עקספּאָזיציעס אָדער פּערסאָנעלע אויסשטעלונגען, וואָס מ׳האָט זיי געקאָנט לייענען סוף וואָך אין דער שטאָטישער צײַטונג; צווישן מײַנע אַמאָליקע פֿרײַנד זײַנען געווען מאָלערס, עטלעכע אַפֿילו גענוג באַוווּסטע, מיט אַ נאָמען, ווי מע זאָגט. אָבער דאָס אַלץ איז פֿאַרבליבן דאָרט, אין די כראָניקעס פֿון אַן אַנדער לעבן, אין דער „פֿריִערדיקייט‟, וואָס דאָ אין ישׂראל רופֿט מען עס מיט איין וואָרט — גלות.

די אַרויסגעריסנקייט פֿון דער היימישער סבֿיבֿה און די פֿאַרוואָרפֿנקייט באַלד נאָכן קומען אין לאַנד — מײַן אַבסאָרבציע־מזל האָט מיך פֿאַרשלעפּט אויף דרום אין אַן אָפּגעזונדערטן מושבֿ, וווּ כ׳האָב פּלאַנירט אָפּצוזײַן נישט מער ווי אַ האַלב יאָר, אָבער געבליבן האָב איך דאָרט שטעקן כּמעט דרײַ, — האָט מיך גײַסטיק ממש אויסגעמאַטערט. דאָס איז אַ מעשׂה פֿאַר זיך, און נישט איצט איז די צײַט זי צו דערציילן; איצט וווין איך נישט ווײַט פֿון ירושלים אין אַ ווילע… ריכטיקער, אויפֿן בוידעם, אָדער שענער געזאָגט, מאַנסאַרדע, וואָס כ׳האָב געדונגען בשותּפֿות מיט נאָך איין בחור אַ נײַעם עולה. כ׳האָב זיך אײַנגעאָרדנט אויף קאָמפּיוטער־קורסן, אפֿשר וועלן זיי מיר צו ניץ קומען; זיי געבן מיר אויך אַ מעגלעכקייט צו קריגן אַ געוויסע פֿינאַנץ־שטיצע.

אויף די קורסן בין איך פֿאַרנומען ביז 3־4 אַזייגער, אין דער איבעריקער צײַט האָב איך ליב אַרומשפּאַצירן איבער דער שטאָט. לויט דער נאַטור אַן אײַנגעשלאָסענער, זוך איך נישט קיין באַגלייטערס, כ׳דאַרף אַליין אויסטרעטן דעם שטיינערנעם באָדן פֿון דעם ממשותדיקן ירושלים, ווײַל דעם ערשטן טראָט אַהער האָב איך געמאַכט אין חלום מיט אַ יאָר נײַן צוריק. צי האָב איך דעם וואָרהאַפֿטיקן ירושלים געפֿונען אַזאַ, ווי כ׳האָב אים פֿאַר זיך אויסגעחלומט? אַ שטאָט איז דאָך נישט מער ווי שיין אויפֿגעשטעלטע שטיינער אונטערן הימל. בשעת עס ווערט מיר אויפֿן האַרצן שווער און קאַלט, זאָג איך צו זיך: „רײַס אָפּ דעם בליק פֿון די שטיינער און קוק אַרײַן אין די אויגן פֿון מענטשן‟.

צו מאָל גיב איך אַ פֿאַרקערעווע פֿון די זשומיקע צענטראַלע גאַסן ערגעץ אין אַ הויף און — ווי כ׳וואָלט געטראָפֿן אין גאָר אַן אַנדער צײַט, וווּ עס בלאָנדזשען אונטער די שמאָלע פֿענצטער און טירן אויסגעמאַטערטע ייִדישע אילוזיעס.

ווען מײַן חסיד־מאָלער האָט פֿאַרשטאַנען, אַז איך גיי באַזוכן דווקא זײַן עקספּאָזיציע, האָט ער זיך אויף אַ ווײַלע צעמישט, זיך אַ שאָקל געטאָן, ווי זײַן שטייגער איז, און געבליבן שטיין, האַלטנדיק פֿאַרקוועטשט אין דער זשמעניע אַ שטיק באָרד. נאָך זיצנדיק בײַם טישל, האָב איך באַמערקט, אַז די געציילטע פּאָטענציעלע קונים האָבן זיך לאַנג בײַ זײַנע בילדער נישט פֿאַרהאַלטן, אַ וואָרף געטאָן אויף זיי אַ בליק, דערנאָך אים איבערגעפֿירט אויפֿן מאָלער, ווי מע וואָלט געוואָלט פֿאַרגלײַכן דאָס אָנגעמאָלטע מיט דעם רעאַלן, און זיך פֿאַרנעמען זייער וועג.

כ׳האָב צו אים אַ וווּנק געטאָן מיט אַ היימישן „שלום־עליכם!‟, ווי ער וואָלט געווען מײַן אַלטער באַקאַנטער און שוין, נישט קוקנדיק אין זײַן זײַט, זיך אָפּגעשטעלט לעבן די בילדער. די גאַנצע „עקספּאָזיציע‟ איז באַשטאַנען פֿון דרײַ בילדער — אַ מין טריפּטיך; אַלע איין גרייס, בערך דרײַסיק אויף פֿערציק צענטימעטער, באַרעמלט מיט שוואַרצע שוואַרץ־לאַקירטע רעמלעך.

נאָך פֿריִער, בעת מײַנע שפּאַצירן איבער דער שטאָט, פֿלעג איך זיך אָפֿט אָפּשטעלן דאָ און דאָרט בײַ אַזעלכע אימפּראָוויזירטע גאַסן־אויסשטעלונגען, וואָס האָבן זיך ווייניק אונטערגעשיידט איינע פֿון דער צווייטער: טאַנצנדיקע חסידימלעך מיט צעפֿלויגענע פּאות און ציצית, בגילופֿינדיקע כּלי־זמרס אָדער זיסלעך צעשמירטע אַקוואַרעלן מיט „ירושלים־ווינקעלעך‟. צוריק גערעדט, צי האָב איך טאַקע געגלייבט אַמאָל אָנצוטרעפֿן אויף אַ ירושלימער מאָדיליאַני?…

מײַן ערשטע רעאַקציע אויף זײַנע בילדער איז ענלעך געווען צו דער רעאַקציע פֿון אַ טוריסט: אַ נײַגעריקער קוק אַראָפּ, אויף די בילדער, און דערנאָך אַרויף, אויפֿן מאָלער. אין קאָפּ האָבן זיך געבאָמבלט די אויסגעדראָשענע באַגריפֿן און דעפֿיניציעס פֿון מײַנע צײַטונגס־רעצענזיעס: פֿאָרעם, קאָליר־גאַמע, קאָמפּאָזיציע, שאַפֿרישע מאַניר…

ער האָט אַ הייב געטאָן די שמאָלע אַקסלען זײַנע, ווי ער וואָלט זיך אַנטשולדיקט, וואָס די אַלע קלוגע ווערטער האָבן צו זײַן שאַפֿן קיין שום שײַכות נישט. אין דער רגע האָט זיך אים פֿון אונטער דער הוט אַרויסגעקאַטשעט אַ געקרײַזלטע פּאה, עלעגהיי אַ מגלה געוואָרענער חטא.

— ס׳געפֿעלט אײַך עפּעס? — האָט ער געפֿרעגט.

איך האָב אים נישט געענטפֿערט. נישט געהאַט דערווײַל וואָס צו זאָגן. צוזעצנדיק זיך אויף די קאָרטעטשקעס, האָב איך שוין מער פּרטימדיק געקאָנט באַטראַכטן דאָס אָנגעמאָלטע. אייגנטלעך, האָט פֿון אַלע דרײַ בילדער אַרויסגעקוקט איין און דער זעלבער פּייסאַזש, נאָר דערזען פֿון דרײַ פֿאַרשיידענע קוקווינקלען: אַ זומערדיקע לאָנקע, פֿאַרגאָסן מיט גאָלד פֿון זונפֿאַרגיין, אין מיטן שטייט אַ מאָדנע חורבֿה און לעבן איר — אַ מענטשלעכע פֿיגור. די אומבאַהאָלפֿנקייט און פּרימיטיווקייט פֿון דעם מאָלער האָט זיך געלייגט אויפֿן לײַוונט מיט יעדן שמיר פֿונעם פּענדזל. און דאָך האָבן מיך די דאָזיקע בילדער פֿאַרכאַפּט, דווקא מיט זייער נאַיִווער פּרימיטיווקייט און ניטדאָיִקייט. און אפֿשר מיט נאָך עפּעס, וואָס האָט זיך נישט געלאָזט צו דערקלערן, סײַדן זיך אויסגעבאַהאַלטן אונטער דעם גרונט פֿון פֿאַרבן — אַ באַזונדערע שפּיל פֿון שײַן.

דער חסיד האָט זיך צוגעשאַרט נענטער צו מיר און זיך אַוועקגעזעצט גלײַך אויף די שטיינער, טערקיש אַרונטערגענומען אונטער זיך די דאַרע פֿיס זײַנע. ס׳האָט אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַ פּריקרער גערוך פֿון שווייס און פֿאַרטראָגענע בגדים.

— וווּ האָט איר דאָס געזען? — האָב איך אים געפֿרעגט.

ער איז אָפּגעקומען מיט אַ ברום אין באָרד אַרײַן. צוריק גערעדט, איז מיר שוין נישט וויכטיק געווען זײַן ענטפֿער, כ׳האָב אים אַליין געוווּסט, ער האָט אַרויסגעלויכטן פֿון די בילדער, פֿון דער ווײַטער לאָנקע, וואָס האָט מיך אומגעקערט אין אַ פֿאַרגעסענעם זומערטאָג.

3

אין זיבן און אַכציקסטן יאָר האָב איך פֿאַרבראַכט אַ וואָך אין די קאַרפּאַטן־בערג. בכלל זײַנען מײַנע פּלענער אויף יענעם זומער געווען גאָר אַנדערע, כ׳האָב געוואָלט פֿאָרן צום ים מיט מײַן חבֿרטע, אָבער ממש ערבֿ דעם פֿאָרן האָבן מיר זיך צעקריגט. דעמאָלט האָט מיר מײַן פֿרײַנד, אַ מאָלער, פֿאָרגעלייגט צו פֿאָרן מיט אים אין די בערג אויף „פּלענער‟.

אַ גרויסן חשק זיך פֿאַרשפּאַרן ערגעץ אין אַ פֿאַרוואָרפֿן ווינקל האָב איך נישט געהאַט, פֿון דער אַנדערער זײַט, איז דאָס געווען אַ גוטע געלעגנהייט צו בלײַבן אַ ביסל אַליין, זיך אַרומקוקן און אַרומטראַכטן סײַ די באַציִונגען מיט מײַן חבֿרטע, סײַ סתּם — מײַנע פּלענער אויף ווײַטער. כ׳האָב געפֿילט, אַז כ׳מוז עס טאָן, אַז די לעצטע עטלעכע חדשים קומט מיט מיר עפּעס פֿאָר; און אויב כ׳וועל זיך נישט פֿאַרהאַלטן אַ ווײַלע, כּדי אָפּכאַפּן דעם אָטעם, ווער איך פֿאַרפֿאַלן.

מײַן פֿרײַנד ליובאָמיר איז שוין נישט איין מאָל געווען אין יענע ערטער, געהאַט אַ כּסדרדיק אָרט וווּ זיך אָפּשטעלן, אַזוי אַז די פּראָבלעם, וווּ צו לייגן דעם קאָפּ און וואָס אַרײַנלייגן אים מויל איז פֿאַר מיר נישט געשטאַנען.

צום אָרט זײַנען מיר אָנגעקומען שוין שפּעט בײַ נאַכט אויסגעמוטשעט פֿונעם וועג — כּמעט אַ גאַנצן מעת־לעת געפֿאָרן מיט צוויי באַנען, און פֿון דער לעצטער סטאַנציע אַהער צום דערפֿל זיך אויסגעטרייסלט די קישקעס אויף דער לאַסטמאַשין, — זײַנען מיר אַוועקגעפֿאַלן שלאָפֿן אַפֿילו זיך נישט אויסגעטאָן. גאַנץ קאַיאָר האָט מיך ליובאַמיר אויפֿגעוועקט. איבערגעביסן מיט אַ שטיק שוואַרץ ברויט מיט ברינדזע, פֿאַרטרונקען מיט אַ גלאָז מילך, ערשט פֿון אונטער דער קו, וואָס די באַלעבאָסטע האָט אונדז דערלאַנגט, האָבן מיר פֿאַרלאָזט איר הויף. מיר זײַנען געגאַנגען פּאַזע דעם טײַך טשערעמוש, וואָס האָט געזאָטן מיט שוים, געיאָגט די אײַז־גליווערדיקע וואַסערן פֿון די קאַרפּאַטן־הייכן אַראָפּ — צו די זאַפֿטיקע גרינע טאָלן; פֿאַרשלעפּט מיט זיך שטיקער אויסגעקאָרטשעטע וואָרצלען און שפּליטערס אָפּגעהאַקטע שטיינער מיט שאַרפֿע שפּיצן און במשך פֿונעם גאַנצן וועג געפֿײַלט און געשליפֿן זיי, אָן אַ מינדסטער הפֿסקה, מיט יעדן וואַסער־טראָפּן און מיט דער גאַנצער קראַפֿט — געריבן אַ שטיין אָן אַ שטיין, געשווענקט זיי אין די קנייטשן פֿון דנאָ, צוגעבנדיק יעדן שטיינדל אַ באַזונדערע אויסטערלישע צורה, ביז אַ ווילד כוואַלעכל האָט עס אויסגעפֿאַלדעוועט אויפֿן ברעג, אויף דעם ווינט און זונס באַראָט.

די ווײַסע אָפּגעשליפֿענע שטיינדלעך האָבן זיך געשאַרט אונטער מײַנע באָרוועסע פֿיס, כ׳האָב געפֿילט זייער קילע גלאַטקייט מיט דער הויט פֿון די פּיאַטעס. נישט געוווינט צו גיין באָרוועס, האָב איך מגושמדיק אָנגעטאַפּט דעם וועג, זיך געוואַקלט ווי אַ קאַטשקע, ברייט צעשטעלנדיק די פֿיס. כ׳האָב אַוודאי געקאָנט אָנטאָן די שיך, וואָס כ׳האָב געהאַלטן אין דער האַנט, און זיך נישט מוטשען ווײַטער, אָבער דאָס ייִנגלשע עקשנות עפּעס צו פּועלן בײַ זיך אַליין, האָט מיך דערפֿון אָפּגעהאַלטן.

ליובאָמירן האָבן די שטיינדלעך נישט געשטערט. אויפֿגעוואַקסן אין אַ דאָרף, האָט ער געשפּאַנט מיט פֿעסטע טריט, די ברייטע הויזן פֿאַרקאַטשעט ביז די קני, טראָגנדיק אויפֿן רוקן דעם שווערן עטיודניק.

— האַלט זיך נענטער צום וואַסער, — האָט ער אויסגעדרייט צו מיר דעם קאָפּ, — וועט דיר זײַן גרינגער צו גיין.

ער האָט זיך געאײַלט, כּמעט אַ יאָר האָט ער אַרויסגעקוקט אויף דעם אינדערפֿרי. מעגלעך פֿון פֿריִער באַטראַכט און באַשלאָסן וואָסער ווינקעלע און פֿון וואָס פֿאַר אַ פּונקט עס צו מאָלן. ווי ער האָט מיר דערקלערט, איז אים זייער וויכטיק געווען נישט בלויז דאָס אָרט, נאָר אויך די צײַט, ווײַל יעדע מינוט האָט איר אייגענע שײַן.

צו יענער צײַט האָב איך זיך אָנגעהויבן ערנסט אינטערעסירן מיט קונסט, בפֿרט מיט מאָלערײַ, און ליובאָמיר האָט געהאַט אויף מיר אַ געוויסע השפּעה. ענדלעך האָט ער זיך אָפּגעשטעלט.

— אָט איז מײַן גרויער וואַלון! — האָט ער אויסגעשריִען ווי אַ קינד, טײַטנדיק מיטן פֿינגער אין אַ ריזיקן שטיין.

שוין גיך, אָן געדולד, האָט ער זיך באַפֿרײַט פֿונעם עטיודניק און זיך גענומען פֿונאַנדערשטעלן זײַן געצײַג, בשעת־מעשׂה, זיך אַרומגעקוקט, זיך צוגעפּאַסט צום אָרט, צו דער שײַן, צום גאַנצן אַרום.

איך האָב זיך אויך אַרומגעקוקט. אויף מײַן אייגענעם אופֿן באַטראַכט און אָפּגעשאַצט דאָס נאַטור־ווינקעלע, וואָס האָט אַזוי מאַגיש צוגעצויגן דעם מאָלער. דער גרויער וואַלון איז עלנט און שטאָלץ געשטאַנען אויפֿן אַנדערן ברעג טשערעמוש, ווי אַ לעגענדאַרער גיבור, וואָס איז אַמאָל אַראָפּ פֿון די בלויע הייכן, כּדי צו פֿאַרטיידיקן פֿון בייזע רוחות די שטאַלטנע ביימער־כּלות, עטוואָס גענייגט און פֿאַרטראַכט אויפֿן שיפּוע־באַרג. די לויטערע פֿרישקייט פֿון דער לופֿט האָט געקילט מײַנע לונגען, אָנגעזעטיקט די לופֿט מיט אַרומיקע ריחות און קלאַנגען, און, מעגלעך, צום ערשטן מאָל אין מײַן לעבן האָב איך, אַ גליד פֿון שטאָט, אַזוי נאָענט און שאַרף דערפֿילט אויף מײַן פּנים דעם אָטעם פֿון דער נאַטור. און כ׳האָב זיך פֿאַרשעמט: כ׳האָב פּלוצעם פֿאַרשטאַנען ווי בלינד און טויב איך בין. צי דען בין איך אויך פֿאַרמישפּט, ווי דער טײַך, צו אַן אייביקן וואַנדער איבער דעם וועג, וואָס האָבן פֿאַר מיר אויסגעפֿלאַסטערט מײַנע אָבֿות, אַלץ מער און מער אַסימילירט געוואָרענע? וווּהין וועט ער מיך ברענגען, דער דאָזיקער וועג? צי אפֿשר וועל איך ערגעץ בלײַבן ליגן אויפֿן ראַנד, אַרויסגעשלײַדערט מיט אַ כוואַליע — אַ גלאַט שטיינדל, אָפּגעפֿײַלט פֿון אַלע זײַטן, איינס צווישן טויזנטער אַנדערע?…

בעת די זיבן טעג פֿון מײַן פֿאַרברענגען אין די קאַרפּאַטן־בערג האָב איך זיך אומגעקערט צו מײַן „בראשית‟.

יעדן אינדערפֿרי, פֿאַרוואָרפֿן דעם רוקזאַק אויף דער פּלייצע, האָב איך זיך געלאָזט אין מײַנע שפּאַצירן. באַגלייט האָט מיך דער באַלעבאָסטעס זון, סטעפֿאַן, אַ שוסטרע יאַטל פֿון אַ יאָר דרײַצן. ער האָט געקענט דאָ יעדע סטעזשקע און יעדן קוסט. פֿון אים האָב איך זיך דערוווּסט אַ סך וויכטיקע זאַכן, וואָס ביז אַהער האָב איך זיי ווי נישט באַמערקט און נישט געפֿילט. סטעפֿאַן האָט מיר דערקלערט, אַז ביימער זײַנען נישט סתּם ביימער, נאָר יעדער בוים ”האָט זײַן אייגענעם נאָמען; אַז נאָכן סווישטש אין וואַלד קאָן מען דערקענען דעם פֿויגל און נאָכן פּליאָסק אין וואַסער — דעם נאָמען פֿון פֿיש. איין מאָל האָט ער מיר געהייסן צולייגן דעם אויער צום בוקנבוים און געפֿרעגט: „דו הערסט?‟ — „וואָס דאַרף איך הערן?‟ ער האָט זיך צעלאַכט און צופֿרידן באַמערקט: „איז עס טאַקע אמת, וואָס די אַלטע זאָגן, אַז נאָר אַ הוצול* קאָן דערהערן דעם ניגון פֿון די קאַרפּאַטן!‟

צו מאָל, בשעת די קורצע ווײַלעס פֿון שקיעה, ווען די צעגליִעטע זונען־לאַווע צעגיסט זיך איבער די בערג, פֿלעגט מיך באַפֿאַלן אַ מאָדנע בענקשאַפֿט. כ׳האָב געפֿילט, אַז זי קומט אַרויס פֿון די שוואַרצע שפּאַלטן און קנייטשן אין די פֿעלדזן, וווּ עס באַהאַלטן זיך אויס די אָרטיקע סודותדיקע געשיכטעס און לעגענדעס…

און אַזוי זײַנען אַוועק די ערשטע פֿינף טעג. כ׳האָב שוין דערקענט די קולות פֿון פֿייגל אין וואַלד, זיך אויסגעלערנט אונטערשיידן די ביימער לויט די בלעטער און קאָרע אויפֿן שטאַם, און דער קאָפּ האָט זיך מיר שוין אַזוי נישט געדרייט, ווי בײַם אָנהייב, בעת כ׳האָב אַראָפּגעקוקט פֿון דער הייך אין אַן אָפּגרונט. מײַן באַגלייטער סטעפֿאַן איז געווען אַ גוטער לערער און דאָך, וויפֿל מאָל כ׳זאָל נישט געווען צולייגן דעם אויער צום שטאַלטנעם בוקנבוים האָב איך קיין קלאַנג פֿון דעם קאַרפּאַטן־ניגון נישט געהערט.

אויפֿן זעקסטן טאָג האָב איך באַשטימט צו גיין אַליין אין די בערג. סטעפֿאַן האָט מיר פֿאַר פּריִער דערקלערט מײַן מאַרשרוט, אונטערגעזאָגט עטלעכע וויכטיקע אָריענטיר־סימנים, וואָס נאָר ער האָט זיי געוווּסט, און וואָס האָבן מיר באמת אַרויסגעהאָלפֿן און צו נוץ געקומען אין מײַן רײַזע.

שוין אויפֿן וועג צוריק, אַרום פֿינף אַזייגער, האָב איך געמאַכט די לעצטע סטאַנציע — זיך אָפּגעשטעלט עפּעס איבערצוכאַפּן בײַם קוואַלוואַסער, וואָס האָט אַרויסגעשלאָגן פֿונעם שפּאַלט אין אַ ריזיקן שטיין, אַרומגערינגלט מיט קוסטעס קראָפּעווע, און צווישן דער קראָפּעווע, פֿון אונטער די געשניצטע בלעטעלעך, האָבן אַרויסגעקוקט צאַרטע פּוכיקע מאָלענע־קעפּלעך. בעתן טרינקען דאָס וואַסער פֿונעם קוואַל, האָט זיך געדאַכט, אַז עס האָט אַ בײַטעם פֿון די שמעקנדיקע יאַגדעס.

מײַן אָפּשטעלן זיך דאָ האָט לאַנג נישט געדויערט. ס׳איז שוין געווען גענוג שפּעט, כ׳האָב געמוזט גיין ווײַטער, כאָטש די ריחות פֿון איבערצײַטיקע מאָלענעס און זאַפֿטיקע גרעזער האָב מיך געמאַכט בגילופֿין. די טומלענדיקע בינען, פֿליגלעך און זשוקלעך האָבן אײַנגעשלעפֿערט דעם אַרום מיט זייער איינטאָניקן זשום. די אויגן מײַנע האָבן זיך געקלעפּט צום שלאָפֿן, כ׳האָב אָבער אָפּגעפֿרישט דאָס פּנים מיטן קאַלטן וואַסער פֿונעם קוואַל און זיך געלאָזט מײַן וועג.

מעגלעך, אַז איבער דער מידקייט, בין איך פֿאַרגאַנגען אין אַן אַנדער ריכטונג. לויט אַלע סימנים וואָלט איך שוין געדאַרפֿט זײַן לעבן דער „וואָלפֿס־באַלקע‟, ווי מע רופֿט דאָ דאָס אָרט, נאָר איך בין אָנגעקומען צו אַן אומבאַקאַנטער לאָנקע.

די שטראַלן פֿון דער זון האָבן זיך קוים דורכגעריסן דורך די געדיכטע קרוינען פֿון די צעדערביימער און ווי אויסגעשיילט פֿונעם רוים אַן אַלטע הילצערנע געבײַדע, אַ שמאָלע מיט אַ שפּיציק־הוצולישן שינדלדאַך.

דאָס געפֿיל פֿון פֿאַרבלאָנדזשען זיך און דאָס אומגעריכטע אָנטרעפֿן אַהער, האָט אי געשראָקן, אי געחידושט. פֿון איין זײַט, האָט זיך געוואָלט וואָס גיכער פֿאַרלאָזן דאָס אָרט, זיך אומקערן צום קוואַל און ווידער אַ פּרוּוו טאָן אַרויפֿגיין אויפֿן ריכטיקן וועג. פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט מיך ווי עפּעס צוגעהאַלטן דאָ און מאַגנעטיש געצויגן זיך דערנענטערן צו דער מאָדנער געבײַדע, וואָס האָט מיר דערמאָנט די פֿאַרלאָזטע קאָסמישע שיף פֿון ברעדבעריס מעשׂה.

און כ׳האָב געמאַכט דעם ערשטן שפּאַן, עלעהיי כ׳וואָלט עס געטאָן אויף אַ פֿרעמדן פּלאַנעט; אָדער פֿאַרקערט, ווי יענער, דער לעצטער און איינציקער, וואָס איז געבליבן פֿונעם לעצטן עקיפּאַזש, וואָלט זיך אומגעקערט פֿון זײַן נע־ונעד איבער דער ערד, כּדי אַוועקטראָגן זיך צו זיך אַהיים. ווי אין אַ כּישוף אָדער אין אַ חלום האָב איך געשוועבט, אויסשטרעקנדיק פֿאַר זיך די הענט און קוים אָנגערירט דעם באָדן מיט די נעז פֿון מײַנע פֿאַרשטויבטע שיך. די זונשטראַלן האָבן מיך פֿאַרבלענדט און אין איינער אַ רגע האָט זיך מיר אויסגעדאַכט, אַז דאָס אַלץ — די גרינע לאָנקע און די פֿאַנטאַסטישע געבײַדע איז גלאַט אַ מיראַזש… ביז כ׳בין געבליבן שטיין בײַ דער טיר, צונויפֿגעשטוקעוועט פֿון עטלעכע סוקעוואַטע ברעטער. דאָס ווינטל האָט זיך מיט דער טיר געשפּילט, צוגעמאַכט מיט אַ לײַכטן קלאַפּ און ווידער צעעפֿנט, ווי גערייצט זיך מיט מיר.

ס׳איז מיר געבליבן בלויז איין שפּאַן כ׳זאָל איבערטרעטן די שוועל, ווען פּלוצעם בין איך אויפֿגעציטערט געוואָרן פֿון אַ שטיל הייזעריק קול:

— דאָס איז די זשידאָווסקי קלויז…

כ׳האָב די ווערטער געהערט נישט מיט די אויערן, נאָר מיט דער הויט אויף מײַן פּלייצע. כ׳האָב אויסגעדרייט דעם קאָפּ און דערזען פֿאַר זיך אַן אַלטן הוצול. אַ פּאַסטעך. דער שטעקן האָט זיך אים אָנגעשפּאַרט אין אַ זײַט, ווי מע שפּאַרט אונטער אַ סלופּ ער זאָל נישט פֿאַלן. די גרויע וואָנצעס זײַנען שלאַבעריק אַראָפּגעהאַנגען מיט די שפּיצן, פֿאַרגעלטע פֿון טאַביקרויך און ענלעך צו אָפּגעבליאַקעוועטע קלאָטשקעס שאָפֿנוואָל.

דער פּחד און דער טשאַד האָט זיך פּאַמעלעך אויסגעדאַמפֿט. כ׳האָב זיך אַרומגעקוקט, זוכנדיק מיט די אויגן אײַנגעבויגענע שעפּסענע רוקנס. און כ׳האָב זיי טאַקע דערזען אַרויסשטעקן דאָ און דאָרט פֿונעם הויכן גראָז.

דער פּאַסטעך האָט איבערגעכאַפּט מײַן בליק. אַ פֿיר געטאָן מיטן שטעקן איבער יענעם אָרט, ווי ער וואָלט עס אַרומגעצאַמט אין רוים, האָט ער זיך ווידער אָנגערופֿן:

— דאָס זײַנען נישט קיין שעפּסן — שטיינער… שטיינער אויף די קבֿרים פֿון די הייליקע זשידעס…
— קבֿרים?
— זיי פֿלעגן קומען אַהער פֿון אַלע עקן, אַפֿילו פֿון פּוילן… שטאַרבן דאָ…

ער האָט אַראָפּגעשלעפּט די שעפּסענע קוטשמע פֿונעם קאָפּ, פֿאַרקוועטשט זי אונטערן אָרעם און זיך דרײַ מאָל איבערגעצלמט.

אָבער פֿאַר וואָס דווקא דאָ? — האָב איך געפֿרעגט אַ געפּלעפֿטער.

דער אַלטער הוצול האָט נישט באַלד געענטפֿערט. זיך ווידער אָנגעשפּאַרט אינעם שטעקן, ווי אויף אַ קוליע, האָט ער געזאָגט:

אונדזער באָדן איז פֿעלדזיק, האָבן זיי געהאַלטן, אַז ער איז ענלעך צום באָדן פֿון דער הייליקער שטאָט ירשולים… אַזוי האָב איך געהערט…

שוין פֿאַרלאָזנדיק דאָס אָרט, האָב איך זיך דאָס לעצטע מאָל אומגעקוקט אויף דער לאָנקע. די גאָלדענע שקיעה־לאַווע האָט זיך צעגאָסן איבער איר, אָפּגעטיילט דאָס הימלישע פֿון דעם ערדישן מיט געשניצטע שוואַרצע סילועטן פֿון ביימער און שטיינער, ווי נעכטן און ווי מיט טויזנט יאָר צוריק.

און כ׳האָב פֿאַרשטאַנען, אַז אַהער וועל איך זיך שוין מער קיין מאָל נישט אומקערן.

4

— סע געפֿעלט אײַך עפּעס? איר וועט עס קויפֿן?…

דער „געפּסולטער חסיד‟ האָט מיך אומגעקערט צו דער ווירקלעכקייט. און כ׳האָב ווידער געפֿרעגט:

— איר זײַט דאָרט געווען? אין דעם אָרט, וואָס ס׳איז אָנגעמאָלט אויף די בילדער?
— יאָ… טויזנטער יאָר פֿאַר די לעצטע הונדערט יאָר, זינט מײַנע אָבֿות זײַנען געקומען אין ירשולים… אָבער נאָר אין חלום.

אין זײַנע אויגן האָט אויף אַ רגע זיך אָפּגעשפּיגלט די שקיעה־שײַן פֿון די קאַרפּאַטן־בערג. ער האָט גערעדט ווײַטער:

— איך בין שוין געבוירן געוואָרן מיט דער בענקשאַפֿט נאָך יענע מקומות. איך מוז דאָרט זײַן און זען די בילדער אויף דער וואָר.
— אָבער פֿאַר וואָס… פֿאַר וואָס ציט אײַך אַזוי אַהין? אײַך שוין דעם זיבעטן דור אַ ירושלמער?

מײַן פֿראַגע איז געבליבן הענגען אין דער לופֿטן, ווי זײַן פּאה, וואָס האָט זיך מיט אַ פּאָר ווײַלעס צוריק אַרויסגעקאַטשעט פֿון אונטער דער הוט „נוסח סאַטמער‟. ער האָט אַ הייב געטאָן די שמאָלע אַקסלען זײַנע:

— דאָרט אין גלות, אויף די קבֿרים פֿון אונדזערע צדיקים זעט מען גאָר אַן אַנדער ירושלים, וואָס איז אַזוי נישט ענלעך צו דעם ממשותדיקן… איר וועט קויפֿן אַ בילד? איך זאַמל געלט אויף אַ בילעט אַהין…

איך האָב אים נישט געענטפֿערט: צו וואָס דאַרף איך האָבן פֿרעמדע אויסגעבענקטע חלומות, אַז מײַנע אייגענע גיבן מיר נישט קיין רו. איך האָב זיך אײַנגעקוקט אין דער איינזאַמער פֿיגור אויפֿן בילד, אויסגעדרייט צו מיר מיט דער פּלייצע. ווער איז ער, דער בן־אָדם? דאָס בין איך? „דער „געפּסולטער חסיד‟? עמעצער אַן אַנדערער? דאָרט אויף אַ גרינער לאָנקע אָדער בײַ אַ זילבערנעם קוואַלוואַסער איז אויסגעוואַקסן אונדזער אַלעמענס בענקשאַפֿט נאָך ירושלים, וואָס דאָ צעשפּאַלט זי זיך אין די פֿאַרצײַטיקע שטיינערנע טויערן פֿון קיום…

„גשר צר מאוד…‟ — האָבן אין מיר ווידער אַ קלינג געטאָן די ווערטער פֿון דעם תּפֿילה־ליד, וואָס כ׳האָב מיט יאָרן צוריק דערהערט פֿון אַן אַלטן ייִד.

*הוצול —אוקראַיִנער, וואָס וווינט אין די קאַרפּאַטן־בערג