עמיל קאַלין
דאָס דריטע קאַפּיטל
3
סעם איז געשטאַנען לעבן דער העל-בלויער מאַשין און זי באַטראַכט אַרום-און-אַרום מיט נײַגער און אַ זשמענקעלע אומצוטרוי. „סאַראַ מאָדנע באַשעפֿעניש, בנאמנות!‟ האָט ער געזאָגט צו זיך מיט קינדישן חידוש. ער האָט אָנגעטאַפּט דעם „טראַבאַנט‟ ווי ער וואָלט געווען אַ חולה און געקלאַפּט איבערן דאַך מיטן פֿויסט. עס האָט זיך דערהערט אַ טעמפּ ווידערקול, גאָר אַן אַנדער קלאַנג ווי בײַ מעטאַל אָדער בלעך…
„פּוּיקעלקע, הערסט?‟ — האָט ער געזוכט פּוּיקעלען מיטן בליק. — „זײַ אַזוי גוט, פֿון וואָס איז געמאַכט די מאַשין, צו אַלדי שוואַרצע יאָר?‟
פּוּיקעלע האָט אַרײַנגערוקט די צווייטע פֿעטע אָנגעשטאָפּטע וואַליזע דורך דעם טירל פֿון דעם שאָפֿער, אַרײַנגעקראָכן אַליין אין אויטאָ, זיך געפּאָרעט אַ ווײַלע אויף דער הינטערשטער באַנק און לסוף האָט זיך אים אײַנגעגעבן זי אַשאָזען ווי געהעריק.
„אָט, איצט זיצט זי ווי אַ בת-מלכּה!‟ — האָט ער זיך אָנגערופֿן אַ צופֿרידענער און באַטראַכט די פֿעטע וואַליזע מיט גלאַנצנדיקע אויגן, פֿול מיט דערוואַרטונג און האָפֿענונג. ער האָט זיך אויסגעדרייט, זיך אַוועקגעזעצט בײַם רודער, פֿאַרמאַכט דאָס טירל מיט אַ קלאַפּ, אַרויסגעשטעקט דעם קאָפּ דורך דעם אָפֿענעם פֿענצטערל און זיך אָנגערופֿן: „שלוימעלע! נו, כאַפּ דיך שוין אַרײַן. וואָס שלאָגסטו דעם טראַבאַנטל, נעבעך? וואָס ציטערסטו, וואָס? ער איז געמאַכט פֿון פֿיבערגלאַס, דאָס הייסט, פֿון צעהאַקטער גלאָז און פּלאַסטיק — אַ פּאַטענט פֿון מיזרח-דײַטשלאַנד. ממש אַ וווּנדער נו, וואָס איז דער חילוק? כאַפּ דיך אַרײַן. זי פֿאָרט ווי אויף פּוטער, אַזוי זאָל מיר גוט זײַן! כאַפּ דיך אַרײַן!‟
סעם האָט געמומרל אונטער דער נאָז עפּעס, ווי אַ „שמע ישׂראל‟, און אַ קוועטש געטאָן דאָס קליאַמקעלע. דאָס טירל האָט זיך אַן עפֿן געגעבן און ער האָט זיך אַרײַנגעקוועטשט אינעם שמאָלן זיץ לעבן פּוּיקעלען. דער קאָפּ האָט זיך שיִער נישט אָנגעשפּאַרט אין דאַך.
„אין וועג אַרײַן! גאָט זאָל אונדז היטן!‟ — האָט ער זיך אָנגערופֿן. פּוּיקעלע האָט געטאָן אַ מאַך און זיך צעלאַכט הויך: „זאָג ווידוי, זאָג!‟
ער האָט געדרייט מיטן שליסל עטלעכע מאָל, כּדי אָנצוצינדן דעם מאָטאָר, אָבער דער מאָטאָר האָט זיך נישט געוואָלט אָנצינדן. ער האָט נײַערט הייזעריק אונטערגעברומט, אָבער דער אויטאָ האָט נישט געוואָלט זיך אַ ריר טאָן פֿון אָרט. אַ מזל, וואָס פּונקט דעמאָלט זענען פֿאַרבײַ דרײַ יאַטן און האָבן אונטערגעשטופּט און געלאָפֿן נאָך דעם אויטאָ אַ שטיקל וועג.
זיי זענען געפֿאָרן אויף אַ שאָסיי, וואָס איז אין דער אמתן נישט געווען ברייטער ווי קאָלאָמבוס־עוועניו. אַ פֿלאַכער פּייסאַזש איז זיי פֿאַרבײַגעלאָפֿן: צעוואַקסענע גראָזן, קוסטעס, הויכע ביימער מיט צעצווײַגטע קרוינען און דינע שטאַמען. די לאַנדשאַפֿט האָט געסאַמעוועט מיט די פּייסאַזשן, וואָס ציִען זיך לענגויס די „הײַוועיס‟ אין קווינס אָדער אויסער דער שטאָט ניו-יאָרק.
„דאָס איז אַ נײַע שאָסיי!‟ — האָט פּוּיוס פֿאָנפֿענדיק קול איבערגעריסן סעמס מחשבֿות. — „מ׳האָט זי פֿאַרענדיקט ערשט מיט צוויי יאָר צוריק. די ערשטע שאָסיי אין לאַנד! מ׳האָט זיך באַראָטן מיט גרויסע שפּעטשיאַליסטן, וועלכע מ׳האָט אַראָפּגעבראַכט פֿון סאָוועט־רוסלאַנד, טע, טע, טע… נישט אַבי ווער און די שאָסיי איז נישט אַבי וואָס. אַן אָפּהילכיקע דערגרייכונג אין די ראַמען פֿון דעם לעצטן פֿינפֿיאָר־פּלאַן.‟
סעם האָט געצויגן מיט די אַקסלען. ער האָט ניט געוווּסט, אויב מע דאַרף אָננעמען פּוּיקעלעס ווערטער ערנסט אָדער ער זאָגט אַלץ פֿאַרשטעלט, מיט אַ וווּנק. ער האָט געוווּסט אָדער גיכער דערפֿילט מיט די ביינער, אַז אַ קרום וואָרט וועגן די „גרויסאַרטיקע דערגרייכונגען‟ פֿון דעם רעזשים קאָנען אָפּקאָסטן דעם „אַגיטאַטאָר‟ נישט ווייניק. ער האָט אויכעט נישט אָנגעהויבן צו וויסן, וואָס איז דאָס אַזוינס דער „פֿינפֿיאָר־פּלאַן‟ און עס איז אים ווייניק אָנגעגאַנגען. מסתּמא, אַ פּלאַן צו פֿאַרברייטערן, פֿאַרבעסערן אָדער ברוקירן די היגע וועגן, האָט ער געזאָגט צו זיך. ער האָט נאָך גוט געדענקט די בלאָטיקע וועגן צווישן דערפֿער און שטעטלעך אין מאָלדעווע.
„און דאָ‟, — האָט פּוּיקעלע אויפֿגעהויבן די לינקע האַנט פֿונעם רודער און געטײַטלט אויף יענער זײַט שטראָז. — „איז דאָס דאָרף אָטאָפּען, נאָך וועלכן מע האָט אַ נאָמען געגעבן דעם פֿליפֿעלד.‟
לאַנגע, דרײַ-פֿיר שטאָקיקע בנינים, העל-ברוינע אָדער גרויע מיט דרײַעקיקע, רויטע דעכער און קליינע קוואַדראַטיקע פֿענצטער האָבן זיך געצויגן לענגויס דער שאָסיי. דאָס דאָרף האָט אויסגעזען ווי יענע זײַטיקע זאָנעס אין קווינס אָדער בראָנקס, וווּ ס׳רוב בנינים זענען אויפֿגעבויט לויט איין שניט: פּראַקטיש, מיאוס, אָן איבעריקע פּוצענישן אָדער באַקוועמלעכקייטן. ריזיקע קאָנטיינערס פֿאַר מאַסן מענטשן, וואָס ס’איז זיי באַשערט געבוירן צו ווערן, אויסלעבן די יאָרן און לסוף קריגן די לעצטע פּאָרציע — פּגרן.
סעם האָט זיך געקנייטשט דעם שטערן:
„ס׳זעט אויס גאָר נישט ווי קיין דאָרף, פּוּיקעלע. וווּ זענען די אײַנגעפֿאַלענע ברעטערנע פּלויטן, די הילצערנע שטיבער? די קאָליבעס? וווּ זענען די קוואָקעדיקע הינער מיט די פּוּיקעלעך? דער האָן? די הפֿקר-הינט?‟
„עט, סעם! לעבסט נאָך אין די אַמאָליקע צײַטן. מ׳האָט דעם דאָרף מאָדערניזירט, סיסטעמאַטיזירט נאָך פֿעסט-באַשטעטיקטע וויסנשאַפֿטלעכע פּרינציפּן. מיט שפּעטשיאַליסטן… מע האָט זיי אַראָפּגעבראַכט פֿון…‟
„ווידער דער פֿינפֿיאָר־פּלאַן?‟
פּוּיקעלע האָט זיך פּלוצעם צעלאַכט:
„טײַערער, דאָ גייט און שטייט, און לויפֿט אַלץ לויט דעם פֿינפֿיאָריקן פּלאַן. בײַ אונדז איז אַזוי: איין קאָפּ טראַכט און רירט אָן איינצײַטיק מיליאָנען הענט און פֿיס. אַלע אבֿרים פֿאָלגן, פֿאַרשטייט זיך, ווײַל נאָר אַזוי קאָן דער קערפּער פֿוקציאָנירן. שטעלט דיר פֿאָר, אַז די האַנט, למשל, וואָלט זיך געמאַכט נישט וויסנדיק, געמאַכט אַ סאַבאָטאַזש קעגן דעם מוח… ס׳טויג נישט! אַלץ קלאַפּט לויט אַ באַשטימטן פּלאַן און ס׳באַקומט זיך אַ מוזיק, אַ ניגון אַזאַ… דיר געפֿעלט דאָס מער, און יענער וואַרפֿט אַן אומחן אויף אַלץ, נאָר יעדער האָט רעכט פֿאַר אַן אייגענעם געשמאַק, נישט אַזוי?‟
סעם האָט באַנומען על־פּי־חוש אַז פּוּיו רעדט צו אים מיט פּסוקים, פֿאַרשטעלט די אמתע כּוונה, נאָר פּונקט וואָס וויל ער זאָגן — דאָס איז ער נישט געווען מסוגל צו דערגיין. די תּפֿיסה בײַ אים איז נאָך געווען שטומפּיק. דאָס געהער צו דעם נישט דערזאָגטן וועט ווערן שאַרפֿער מיטן פֿאַרלויף פֿון טעג און וואָכן.
ביידע מענער זענען געזעסן און געשוויגן. סעם האָט נישט געוווּסט ווי אָנצוהייבן ווידער. ער האָט אָנגעוווירן דעם אינערלעכן גלײַכגעוויכט. ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַז ער דאַרף אָנשפּיצן די אויערן, כּדי צו דערהערן קלאַנגען, וואָס ער איז נאָך נישט ביכולת אויפֿצוכאַפּן. ער האָט גענישטערט אין זכּרון נאָכן איבערגעריסענעם פֿאָדעם, כּדי אָנצוקניפּן אַ שמועס, אָבער ווי אַזוי בינדט מען ווידער צונויף צוויי לעבנס, וואָס האָבן זיך אויפֿגעבונדן מיט אַן ערך דרײַסיק יאָר צוריק? פּוּיקעלעס געשטאַלט האָט זיך פֿאַרגליווערט אין זײַן זכּרון. יענע געשטאַלט און דער שאָפֿער, וואָס פֿירט דעם מאָדנעם אויטאָ זענען נישט געווען איין מענטש.
„ווען האָבן מיך זיך געזען צום לעצטן מאָל, האַ?‟ — האָט זיך סעם געווענדט צו פּוּיו. — „פֿאַר פּסח, אין יאָר 1948?‟
אַן אויטאָ איז אַנטקעגנגעפֿאָרן. דער שאָפֿער האָט אַרויסגעשטעקט דעם קאָפּ דורכן פֿענצטער און אויסגעשריגן:
„פֿאָרסט מיט איין ראָד אויף דער ליניע, דו בהמה, אָקס!‟
פּוּיו האָט באַדאַנקט דעם גראָבן שאָפֿער, נישט טוענדיק קיין פּינטל מיטן אויג און געדרייט דעם רודער אַ ביסל אויף רעכטס.
„מיט דרײַסיק יאָר צוריק, אומגעפֿער…‟, — האָט ער געענטפֿערט סעמען.
„ס׳לייגט זיך נישט אויפֿן שׂכל! דרײַסיק יאָר זענען אַוועק… אומזין!‟ — סעם האָט זיך געגעבן אַ פּאַטש איבערן שטערן, צו באַטאָנען, אַז די צאָל לייגט זיך טאַקע נישט אויפֿן שׂכל.
„אומגעפֿער! סע זענען דאָ גרעסערע משוגעתן און קרומקייטן. מעגסט מיר גלייבן אויפֿן וואָרט… נו, יעדער מיט זײַן פּעקל! דו אין ניו-יאָרק און איך אין בוקאַרעשט, אָבער דער שוך קוועטשט איבעראַל. אפֿשר דאָס גרעסטע פּעקל, דער טרויעריקער פֿאַקט איז, אַז מיר זענען שוין געוואָרן גרוי… נאָר אַזוי פֿיל איך מיך נאָך יונג און פֿריש. אפֿשר איז דאָס טאַקע אַ משוגעת, אַ פֿויגל אין קאָפּ.‟
סעם האָט זיך פֿאַרטראַכט אַ רגע און געזאָגט:
„ווייסטו וואָס? אַמאָל דאַכט זיך מיר, אַז איך האָב נאָך נישט געלעבט. דאָס הייסט, אַז מײַן גוף האָט זיך אַרומגעשליאָנדרעט אויף די גאַסן אַזוי פֿיל און אַזוי פֿיל יאָרן, די ציין האָבן געקנאַקט, דער מאָגן איז געוואָרן פֿול און דערנאָך זיך אויסגעליידיקט און ווידער געוואָרן פֿול, אַלערליי מחשבֿות האָבן זיך געדרייט אין קאָפּ. ס׳רוב זענען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן און נישט איבערגעלאָזט קיין שפּור, אייניקע האָבן זיך אײַנגעקריצט אין קאָפּ און מיר רופֿן זיי אָן ׳זכּרון׳. איך קאָן אויסרעכענען אַלערליי געשעענישן, וואָס האָבן זיך געטראָפֿן מיט מיר, אָבער נאָך אַלץ פֿרעג איך מיך ווי פֿון דעם אַלץ ווערט אַ לעבן?‟
„ווייס איך? איך האָב מיך תּמיד דורכגעשלאָגן דורך די יאָרן, זיך דורכגעשמוגלט דורך די געשעענישן, ווי אַ מײַזעלע, וואָס האָט אין זינען נאָר דאָס שטיקעלע קעז און קלערט נישט קיין דערהויבענע מחשבֿות. איך כאַפּ אַ קוק אויף אַ מחיהדיקער נקבֿה אָדער באַקוק אַ לענגערע ווײַלע אַ פֿײַן תּחתל אין גאַס, און עס ווערט מיר גוט אויפֿן האַרצן. אונטן, מעגסט דאָס וויסן, איך מאַך נישט דערפֿון קיין סוד, — הינקט די מאַכערײַקע און איך האָב מורא, אַז זי איז גאָר אָפּגעשטאָרבן, זאָל זי זיך מיִען אויבן… סײַ־ווי קיין שום פֿרוי קוקט נישט אויף מיר ווי אויף אַ מאַנסביל: אַ קאַרליק, אַ קאַליקע. וואָס נאָך? די ליסטע איז נישט קיין קורצע: שלעפּט אַ פֿוס, אַ האָרבאַטש מיט אַ האָרב — אַזוינס און אַזעלעכס און… מילא, מאַרטאַ האָט מיך פֿאַרלאָזט און איך בין ווידער אַ בחור, אָבער דערווײַל האָב איך נישט אָפּגעלעקט קיין ביינדל, ווי מאָגער און אויסגעטרוקנט זאָל עס נישט זײַן. איך האָף, אַז כאָטש בײַ דיר איז מער פֿריילעך.‟
„ניין, אין דער אמתן, איז אויך בײַ מיר די מעשׂה גאָר נישט פֿריילעך. מײַן ווײַב האָט מיך ערשט פֿאַרלאָזט מיט אַ נקבֿה, פֿרעג נישט…‟
„גלײַך די מינוט, ווען איך האָב דיך דערזען, האָב איך דערפֿילט בחוש, אַז עפּעס איז מיט דיר געשען. די ליפּן שמייכלען, די ציין זענען ווײַס, נאָר די אויגן זענען אַ מסור.‟
סעם האָט גוט-ברודעריש אַ קלאַפּ געטאָן פּוּיקעלען איבער דער פּלייצע:
„האָסט, קיין עין-הרע, אַ שאַרפֿן קאָפּ, ברידערל. מע קאָן דיך נישט אָפּנאַרן.‟
„מעגסט מיר גלייבן אויפֿן וואָרט. מע קאָן מיך אָפּנאַרן. מע קאָן…‟ — האָט פּוּיקעלע אָפּגעענטפֿערט און זײַנע ליפּן האָבן זיך פֿאַרקרימט אין אַן אומעטיקן שמייכל, ווי בשעת אַ וויי-קראַמף. פּלוצעם זענען ביידע מענער אַנטשוויגן געוואָרן. ווי די ווערטער וואָלטן, מיט אַ מאָל, אָנגעוווירן דעם טעם.
זיי זענען פֿאַרבײַגעפֿאָרן אַ שיטער וועלדל און דערנאָך האָבן זיך אויסגעפּיקט צווישן די ביימער און צעוואַקסענע קוסטעס לענגלעכע בנינים, העל-ברוינע אָדער גרויע, פֿון דעם זעלבן שניט ווי אין דעם הײַנטצײַטיקן „דאָרף‟ לעבן פֿליפֿעלד. סעם האָט משער געווען, אַז אָט די בנינים און גאַסן געהערן שוין דער הויפּטשטאָט, כאָטש זיי האָבן נישט געטראָגן קיין אייגנאַרטיקייט, סימן-מובֿהק, אַ געוויסן באַזונדערן כאַראַקטער עפּעס, וואָס לאָזט זיך פֿאַרגעדענקען. מע האָט געקאָנט אויפֿבויען אָט די מאַהאַלעס אויף דער לבֿנה און קיינער וואָלט נישט געטאָן קיין פּינטל מיטן אויג. די גאַסן האָבן אויסגעזען שלעפֿעריק, כאָטש די נאַכט איז נאָך נישט צוגעפֿאַלן: דאָ און דאָרט האָט זיך געזען אַ צווייפֿיסיקע געשטאַלט. דאָ און דאָרט איז געפֿאָרן אַן אויטאָ.
דאָס טראַבאַנטל איז פֿאַרבײַגעפֿאָרן אַ גרויסאַרטיקע געבײַדע, פֿאַר וועלכער עס איז געשטאַנען לענינס סטאַטוע. לענין אַ קויל-שוואַרצער ריז, אָנגעטאָן אין אַ לאַנגן מאַנטל האָט באַטראַכט דעם רונדיקן פּלאַץ, אַרום וועלכן עס האָבן זיך געדרייט אויטאָס און אויטאָבוסן אין אַן אייביקן קאַראַהאָד מיט אַ פֿאַרפֿרוירענער מינע. זײַן פֿיקסירטער, שטרענגער בליק האָט געמאָנט — איין גאָט ווייסט וואָס.
עס האָט גענומען בלויען אין דרויסן. די גאַסן אין צענטער-שטאָט זענען געווען מער באַפֿעלקערט: אַלטע לײַט מיט פֿיטערנע קוטשמעס, עטלעכע אַלטע פֿרויען האָבן געטראָגן טיכלעך אונטערגעבונדן אונטער דעם קין, מעשׂה פּויערטעס, יונגע פֿרויען האָבן געטראָגן, מענערישע שטיוול. גרויע ווינטל-מאַנטלען איבער אַלטמאָדישע, באַבלימטע קליידלעך. אַלע מענער זענען געווען ווי אָנגעטאָן אין די זעלבע מלבושים. קיינער האָט נישט געזוכט זיך מאַכן בולטער, זיך וואַרפֿן אין די אויגן. אַלע האָבן זיך צונויפֿגעשמאָלצן אין איין מענטשלעכן שטראָם, אין וועלכן דער יחיד האָט נישט געהאַט קיין שום באַטײַט.
פּוּיקעלע האָט געדרייט דעם רודער אַהין-און-אַהער. דאָס טראַבאַנטל האָט איבערגעלאָזט הינטער זיך די באַלויכטענע הויפּטגאַסן און איז איצט געפֿאָרן אויף שלעכט-ברוקירטע, האַלב-פֿינצטערע זײַטיקע גאַסן מיט אַלטע הײַזער. די מאַשין האָט אונטערגעטאַנצט איבער די ברוק-שטיינער, קינדער האָבן זיך געשפּילט פֿוסבאָל אין מיטן דער גאַס, הינט האָבן הייזעריקלעך געהאַווקעט הינטער די הילצערנע פּלויטן.
פּלוצעם האָט זיך דאָס טראַבאַנטל אָפּגעשטעלט. סעם איז אַרויסגעקראָכן פֿון דעם פּיצינקן אויטאָ און דערפֿילט אַ טעמפּן ווייטיק אין די קריזשעס. ער האָט אויפֿגעהויבן דעם בליק און דערזען פֿאַר זיך דאָס הויז, וווּ ער האָט געוווינט מיט די עלטערן אין בוקאַרעשט. עס האָט זיך נישט געביטן אויף קיין האָר. אפֿשר איז געווען מער פֿאַרסאַזשעט ווי עס האָט זיך אים פֿאַרגעדענקט. זײַנע קני האָבן אָנגעהויבן ציטערן.
„פּוּיקעלע!‟ — האָט זיך סעם אָנגערופֿן אַ פּריטשמעליעטער. — „דאָ האָב איך דאָך געוווינט! דאָס הויז האָט זיך גאָרנישט געביטן, אַזאַ סורפּריז!‟
פּוּיקעלע האָט זיך אַרויסגעכאַפּט פֿונעם טראַבאַנטל. ער האָט אונטערגעהינקט צו סעמען, אים אָנגעכאַפּט בײַם אַרבל און אָנגעוויזן אויף אַ פֿאַרשטונקענער קאַלוזשע, וואָס האָט זיך צעלייגט אין מיטן דער גאַס.
„זע!‟ — האָט ער געוווּנקען צו סעמען. — „אויך דער גרוב אין מיטן דער גאַס איז פֿאַרבליבן דער זעלבער!‟
המשך קומט
Yiddish Branzhe 