עפּיזאַדן פֿון דער רויטער אַרמיי
אלי שאַרפֿשטיין
פֿאָרוואָרט
ווען איר וועט לייענען דאָס בוך, וואָס איך שרײַב איצט, וועט זיך אײַך גלײַך פֿון דעם ערשטן קאַפּיטל אויסדאַכטן, אַז דער שרײַבער טרײַבט איבער און בייגט איבער דעם שטעקן, ווי מ’זאָגט. זײַן פֿאַנטאַזיע האָט בײַ אים „געאַרבעט‟ עקסטראַ־שעהען. ער האָט זיך אַזוי צעלאָזט און צעשפּרייט, אַז ס’איז שוין נישט מעגלעך צו זען דעם אונטערשייד, וווּ איז דער גאַנצער אמת און וווּ איז אַ האַלבער ליגן. ממש ציפּקעס־נסים!
אָבער וואַרט אַ מינוט! שפּאַנט ניט אײַן די פֿערד! נישט קיין נסים, נישט קיין ניפֿלאות און אַוודאי נישט קיין מעשׂיות פֿון „טויזנט און איין נאַכט‟. איר וועט זײַן אַנטוישט, אָבער איך קען זיך שווערן, אַז אַזוי איז עס טאַקע געשען. אַוודאי, ווי יעדער מחבר, האָב איך דאָ און דאָרט דערלייגט אַ ביסל פֿאַרב, פֿאַרביטן אַ פּאָר נעמען, געשפּילט זיך מיט קליינע פּיטשעווקעס. מײַן ציל איז געווען אויסלייגן אויף פּאַפּיר די טאָג־טעגלעכקייט, די ווענטורעס, די געשעענישן, די איבערלעבונגען פֿון אַ „פֿריש־אָפּגעבאַקענעם‟ סאָוועטישן סאָלדאַט. מאַכן אײַך גרינגער דאָס „אַראָפּשלינגען‟ די משוגענע ווירקלעכקײט פֿון דער רויטער אַרמיי, דערלאַנג איך עס מיט אַ שמייכל, מיט אַ ביסל הומאָר, און אַ מאָל, מיט פּיקאַנטנע פּרטים אויכעט.
יעצט פֿאַרשטייט איר שוין, אַז קיין אויסגעקלערטע מעשׂה איז עס ניט. און אַ וואָרט דאָ, אַ ווערטל דאָרט, אַן אמתער אויסדרוק צי אַן אויסגעטראַכטע קלייניקײט, זענען נישט קיין ליגנס, נאָר אַן אויסגעבעסערטע פֿאָרזעצונג פֿון אַ גאָלן אמת.
דער פּריזיוו
—און יעצט, — האָט ער פּלוצלינג אַ שרײַ געטאָן, — אַלע נעמען אין דער רעכטער האַנט דעם שמאָק, און ציִען אים אַראָפּ מיט כּוח!
ער — אַ הויכער און אַ דאַרער מאַיאָר. אויף זײַן לאַנגן „גענדזענעם‟ האַלדז קוים וואָס עס האַלט זיך אַ גרויסער רונדער קאָפּ, מיט אַ גלאַט אָפּגעגאָלטער מאָרדע, באַדעקט מיט אַ פּאָר מיאוסע בראָדעווקעס. דורך די רונדע דיקע ברילן־גלעזער, באַרעמלט מיט אַ מאַסיוו־שוואַרץ רעמל, האָבן אונדז נאָכגעפֿאָרשט אַ פּאָר קליינע גרויע אויגן. אַזוינע שטעכנדיקע „אייגעלעך‟ פּאַסן פֿאַר אַ געבעשניק [1]. זײַן קול האָט געקלונגען אַזוי, ווי ס׳וואָלט אַרויס פֿון אַן אײַזערנער פֿאַרראָסטער טרויב, כאָטש ער האָט עס דורכגעקוועטשט צווישן זײַנע קליינע פֿאַרביסענע ליפּלעך.
אַלע — אַ כאָפּטע יונגע געזונטע אַכצן־יאָריקע פּריזיווניקעס. די מאָביליזירטע יאַטן שטייט נאָך פֿאָר לאַנגע צוויי יאָר צו דינען אין דער רויטער אַרמיי. דערווײַל פֿירן זיי אויס אַלץ, וואָס דער מאַיאָר הייסט זיי. אַ ברירה האָבן זיי?
— אָט אַזוי, אָט אַזוי… נידעריקער, נידעריקער… ציט אים שוין אַראָפּ, טוואָיומאַט! — שרײַט און שילט דער מאַיאָר, — און איצטער די לינקע האַנט… די לינקע, האָב איך אײַך געזאָגט! אײַער רעכטע איז דאָך פֿאַרנומען, ניין? — שמייכלט ער, — די לינקע לייגט אַוועק אויפֿן אַקסל פֿון דעם, וואָס שטייט פֿאַר אײַך. אַוועקגעלייגט? זייער גוט. און… שטייט גלײַך, שאָקלט זיך ניט. ווער ס׳וועט פֿאַלן, ווערט פֿאַרפֿאַלן! — און ער צעלאַכט זיך פֿונעם גראַם, וואָס איז אים אַרויס.
אינמיטן דעם ספּאָרט־זאַל, אויף אַ לאַנגער און שמאָלער הילצערנער באַנק, שטיי איך, ווי אַלע, אין אַ אומענדלעכער שורה פֿון יונגע נאַקעטע קערפּערס. ס’איז נישט וואַרעם אין זאַל, מ’קען אַפֿילו זאָגן, אַז ס’איז גוט קאַלט. ס’איז דעצעמבער חודש, און אין דרויסן שטייט אַ שאַרפֿער ווינטער מיט שניי און ווינטן. קיין אויוונס זעט מען דאָ ניט, אַפֿילו איינעם אויף אַ רפֿואה. אַרום אונדז — קאַלטע ווײַסע ווענט, און אַ הויכע ווײַסע סטעליע פֿול מיט וואַסער־פֿלעקן. פֿון אויבן לאָזן זיך אַראָפּ עטלעכע שווערע קאַנאַטן, וואָס דערגייען כּמעט ביז דער פּאַרקעט־פּאַדלאָגע. די פּאַדלאָגע אַליין זעט אויך אויס ניט אַזוי אײַ-אײַ-אײַ, אינגאַנצן צעשפּאַלטן. מסתּמא געהערט דער זאַל צו אַ שול, טראַכט איך, נאָר צו וועלכער גענוי, האָב איך ניט קיין אַנונג.
שטיי איך אַזוי, אַ נאַקעטער, אַ צעציטערטער פֿון קעלט, און טו וואָס מ’הייסט מיר. מיט מײַן רעכטער האַנט האַלט איך און צי אָפּ מײַן „קליינעם‟. מײַן לינקע האַנט ליגט אויף אַ מוסקולירטער פּלייצע פֿון דעם, וואָס שטיין פֿון פֿאָרנט. אויף מײַן האַלדז־און־נאַקן שפּיר איך אַ שווערן אָטעם פֿון אַן אַנדער פּריזיווניק. אונדזער לאַנגע נאַקעטע ריי רוקט זיך פּאַמעלעך מיט קליינע טריט אַלץ ווײַטער און ווײַטער. אַבי עס שטייט ניט אויף אַן אָרט.
אַ טריט, נאָך אַ טריט… און נאָך אַ קליין טריטעלע… און אָט איז שוין געקומען מײַן קער. אַנטקעגן מיר שטייט אַ פּליכעוואַטער מאַנסביל, אָנגעטאָן אין ציווילע קליידער מיט אַ ווײַסן פֿאַרטעך, וואָס פֿאַרשטעלט זײַן קליין בײַכל. ער האָט גאָר עפּעס אַ ייִדיש פּנים, זאָג איך צו זיך אַליין. ווי אַזוי קען איך זײַן זיכער? גלייבט מיר, אַז איך ווייס. בײַ אונדז אין ווילנע קען מען דערקענען אַ ייִד פֿון אַ קילאָמעטער. דער ייִד האַלט אין זײַן האַנט אַ מעכאַנישע ראַזיר־מאַשינקע. ער זעט טאַקע אויס, ווי אַ שערער. נאָר וועמען גייט ער דאָ אָפּשערן? נאָר דער ייִד האָט ניט קיין צײַט צו וואַרטן ביז איך וועל זיך באַטראַכטן. אָן איבעריקע ריידערײַ, הייסט ער מיר שטיין גלײַך, אָפּציִען דעם… נו, איר ווייסט שוין אַליין וואָס, און מיט אַ געניטער האַנט און מיט אַ געוויינטלעכער באַוועגונג, מאַכט ער אַ שנעלן וויש מיט דער מאַשינקע, און נעמט אַראָפּ אַ פּוק האָר פֿון מײַן שאַנדגליד. פֿון אַזאַ „סורפּריז‟ פֿאַרליר איך דעם אָטעם און קען ניט אַרויסזאָגן אַ וואַרט. נאָר דער צירולניק מאַכט נאָך אַ וויש און פֿאַרענדיקט די „פֿריזורע‟. יעצט פֿיל איך זיך נאָך נאַקעטער. דער „באַנדיט‟ באַקוקט זײַן אַרבעט, זײַן „יצירה‟, שאָקלט מיטן קאָפּ, ווי זאָגנדיק, „יאָ, אַזוי דאַרף עס טאַקע זײַן‟, — און באַפֿעלט מיר צו אַראָפּגיין פֿון דער באַנק און באַפֿרײַען דאָס אָרט פֿאַר אַ נײַעם „קרבן‟. איך שפּרינג אַראָפּ און גיי ווײַטער. עס כאַפּט מיך אַרום אַ שעמעניש, נאָך מער ווי פֿריִער. דער מאַיאָר ווײַזט מיר אָן מיט דער האַנט, איך זאָל זיך רוקן ווײַטער און צוגיין צום טיש. פֿאַרגעס איך וועגן אַלץ און גיי אַוווּ ער הייסט מיר.
אַרום אַ ווײַסן באַדעקטן טיש זיצן פֿיר מאַנסבילן, אָנגעטאָן אין מיליטער־בגדים און ווײַסע כאַלאַטן פֿון אויבן. דאָקטוירים, מיין איך, ווער נאָך גייט אַרום אין אַ ווײַסן כאַלאַט? לעבן טיש שטייט אַ יונגע דאָקטערשע, אויך אין אַ ווײַסן כאַלאַטל. נישט ווי די אַנדערע, האָט זי אַ בליציקן סטעטאַסקאָפּ. ער לאָזט זיך אַראָפּ פֿון איר שיינעם האַלדז און פֿאַרענדיקט זיך צווישן אירע „פֿאַררונדיקײטן‟, וועלכע עס קען ניט פֿאַרשטעלן אַפֿילו דער גרויסער ברייטער כאַלאַט. אַ שיינקײט, טראַכט איך און קוק איר גלײַך אין די אויגן אַרײַן. בעת מעשׂה, פֿאַרשטעל איך מיט ביידע הענט מײַנע מענערישע בושה־פּלעצער. דער וואָס זיצט אינמיטן, אַפּנים דער גלאַוונער דאָקטער, מאַכט מיר אַ סימן איך זאָל אַראָפּלאָזן די הענט, ווײַל עס מוזן מיך באַקוקן זייערע פּראָפֿעסיאָנעלע אויגן.
שטיי איך אַזוי הויל נאַקעט, און די „ווײַסע כאַלאַטן‟ באַקוקן מיך. איך פֿאַרשטיי וואָס ס׳אינטערעסירט זיי, און עס ווערט מיר נאָך קעלטער. נישט מײַנע אויגן, נישט מײַן ייִדישע נאָז, און אַוודאי נישט מײַן דאַרער קערפּער, וואָס מ’קען אויף אים איבערציילן אַלע ריפּן. זייערע גוייִשע אויגן קאָנצענטרירן זיך אויף מײַן צניותדיקן פֿאַרמעגן. ס׳אַ וווּנדער האָבן זיי דאָרט דערזען? ניט שוין זשע האָבן זיי קיינמאָל נישט געזען קיין געמהלטן? טויזנטער פּריזיווניקעס פֿאַלן אין זייערע הענט אַרײַן, בין איך דען דער איינציקער ייִד?
שטיי איך און טראַכט אַזוי, און די פֿיר „מומחים‟ זיצן און זיי קוקן. און די שיינע שיקסע? זי קוקט נאָך מערער ווי זיי. מיר ווערט ניט גוט, עס וואַרפֿט מיך שוין אין קדחת. נאָר דער יונגאַטשקע אַרט עס ניט, זי מאַכט איר אַרבעט. זי רופֿט מיך צו צו זיך, באַקוקט מיך פֿון נאָענט, און פּלוצלינג, אָן קיין וואָרענונג, באַפֿאַלט זי מיך מיט אירע „אײַזערנע‟ דלאָניעס, כאַפּט אָן מײַנע מענערשע „מאַכאַרײַקעס‟, און הייבט זיי אָן קוועטשן, דריקן און דרייען אַהין און אַהער, אַרויף און אַראָפּ. פֿאַר איר איז דאָס אַ שפּיל. איך האַלט בײַם חלשן. די גויה זעט ווי איך באַגיס זיך מיט אַ קאַלטן שווייס, נעמט צו פֿון מיר אירע לאַנגע פֿינגער און באָפֿרײַ מיך פֿון די יסורים.
זי האָט מיך געמוטשעט אַ צען מינוט, נישט מערער, נאָר מיר האָט זיך אויסגעדאַכט — אַן אייביקײט. זי האָט פֿאַרשריבן עפּעס אין איר קליינעם טאַשן־בוך, און מיט אַ אײַז־קאַלטער שטימע געמאָלדן, אַז אַלץ איז בײַ מיר ווי ס׳באַדאַרף צו זײַן, אַז איך בין הונדערט פּראָצענט געזונט און קען דינען אין די סאָוועטישער אַרמיי. דער הויפּט־דאָקטער האָט אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ, דהײַנו, אַז ער איז מסכּים מיט איר, און געוויזן מיר וווּ צו גיין.
מיט גיכע טריט פֿאַרלאָז איך דעם „בושה־פּלאַץ‟ און טו אָן מײַנע וואַרעמע בגדים. איך שפּיר, אַז דער ערגסטער טייל איז שוין פֿאַרבײַ. בשעת־מעשׂה דערנענטערט זיך פּאַמעלעך די לאַנגע נאַקעטע ריי צו דעם פּליכעוואַטן שערער און צו די קאַלטע דלאָניעס פֿון דער יונגער דאָקטערשע… אָבער צו מיר האָט עס שוין קיין שײַכות ניט. איך גיי אַרויס פֿונעם גרויסן זאַל כאַפּן אַ קאַפּעטשקע פֿרישע לופֿט.
אין דרויסן שטייט אַ פֿראָסט. אויף מײַן נישט באַדעקטן קאָפּ פֿאַלט אַ קליין שנייעלע. עס באַרויִקט מײַן צערודערטע נשמה. מיר איז נישט קאַלט, איך ווייס דאָך, אַז כ׳בין אַ מענטש פֿון ווינטער, אַ שניימענטש. שפּאַציר איך אַזוי אין דעם שווער פֿאַרשנייטן הויף און סטאַרע זיך טרעטן אויף די אויסגעטראָטענע סטעזשקעס. איך צינד אָן אַ ציגאַרעט און באַטראַכט, וואָס איז דאָ געשען. איך פֿאַרשטיי, אַז דער קליינער עפּיזאָד איז נאָר אַן אָנהייב צו מײַן צוויי־יאָריק אָפּרײַסעניש פֿון דער היים, פֿון חבֿרים, פֿון טאַטע-מאַמע און פֿון מײַן ייִדישער סבֿיבֿה. מיט אַ פּאָר שעה פֿריִער האָב איך נאָך באַוויזן צו געזעגענען זיך מיט מײַנע עלטערן און מיט באָרקען, מײַן ייִנגסטן ברודער. גראַדע הײַנט האָבן זיי אַלע אַ פֿאָרשטעלונג פֿונעם ווילנער ייִדישן פֿאָלקס־טעאַטער. מ’שפּילט, דאַכט זיך, גאָרדינס פּיעסע „ווער איז שולדיק?‟. דער עולם, וואָס האָט געקויפֿט בילעטן, איז טאַקע נישט שולדיק, אַז דעם זון פֿון די הויפּט־אַקטיאָרן האָט מען מאָביליזירט אין מיליטער דווקא הײַנט! דריי איך זיך אַרום איינער אַליין און קיינער באַגלייט מיך נישט. מיט דרײַ שעה שפּעטער, דורך פֿאַרחושכטע געסלעך פֿון ווילנע, האָב איך שוין מאַרשירט צוזאַמען מיט איבער הונדערט פֿריש צונויפֿגערופֿענע פּריזיווניקעס, צו דעם שטאָט־וואָקזאַל. אַוווּ פֿירט מען אונדז? קיינער ווייסט ניט. מ’האָט נאָר געמאָלדן, אַז מיר וועלן זיך לערנען אין אַ טאַנקיסטן־שול. וועל איך ווערן אַ טאַנקיסט? אַדרבא, פֿאַר וואָס ניט? אַבי ניט גיין צו פֿוס, און… וואָס ס׳וועט זײַן, וועט זײַן!
נאָר מיט יאָרן שפּעטער, ווען איך האָב זיך שוין באַפֿרײַט פֿון דעם סאָוועטישן מיליטער, האָב איך סוף־כּל־סוף פֿאַרשטאַנען, וואָס איז געווען די אמתע סיבה אַזוי צו דערנידעריקן, מאַכן צו שאַנד, צעטרעטן אונדזער מענטשלעכע ווירדע, גלײַך בײַם אָנהייב, בעת דעם ערשטן טאָג פֿונעם פּריזיוו. דער ציל פֿון די אַזוי גערופֿענע „דאָקטוירים‟ און „דאָקטערשעס‟, איז געווען צעברעכן אין אונדז אַלץ, וואָס האָט נאָך געשמעקט מיט היים, מיט דעם ציווילן לעבן, מיט מענטשלעכקײט, און פֿאַרוואַנדלען די אַכצן־יאָריקע ייִנגלעך אין אַ דיסציפּלינירטער מאַסע פֿון סאָוועטישע סאָלדאַטן.
[1] געבעשניק — מיליטערמאַן פֿון קאַגעבע (זיגערהייט־דינסט)
Yiddish Branzhe 