ויהי ערבֿ ויהי בוקר יום אַחרון

דרײַ מיניאַטורן

פֿון הודו ביז קוש

זכריה שולמאַן [1]

איך שעם זיך נאָך הײַנט.

איך בין דעמאָלט געװען אַ קינד פֿון אַן ערך נײַן יאָר. אין יענע צײַטן זענען בײַ מיר די ליפּן געװען שטענדיק זײער אױסגעטריקנט און צעפּיקט, דאָס הײַטעלע — האַרט און געשפּאָלטן ביז בלוט. די פּולסירנדיקע פּײַן האָט מיך אָפֿט געבראַכט צום שפּיגל, װוּ איך האָב באַקוקט און באַטראַכט די װוּנדן. אײן מאָל איז מיר אײַנגעפֿאַלן — איך װעל צודריקן די ליפּן צום גלאָז פֿונעם שפּיגל, אַז זײַן זילבערנע קילקײט זאָל לסוף אײַנשטילן דעם װײטיק.

אין יענער רגע איז צופֿעליק אַרײַן אין צימער מײַן שװעסטערל. זי האָט זיך תּיכּף צעלאַכט און ביטערלעך חוזק געמאַכט פֿון מיר.

— דו רעפּעטירסט, האַ?

מיט דער צײַט האָבן זיך פֿאַרצויגן די בלוטיקע שפּאַלטן אויף מײַנע ליפּן. דער טיפֿער ריס פֿון דער שװעסטערס קינדערישער באַלײדיקונג האָט אָבער אָן אַ פֿאַרװאָס זיך קײנמאָל נישט פֿאַרהײלט. פֿון דעמאָלט אָן איז אין יעדן קוש פֿון מײַן לעבן געבליבן עפּעס אַ שפּור פֿון דער בושה, אַן אײביקער נאָכטעם פֿון אַן אַלטן שאַנד־געפֿיל.

איך האָב געפּרוּװט זיך אָפּװאַשן פֿון אַזאַ שם־היטל מיט אַ רײ אױסגעשפּילטע ליבעס, פֿרױען און מענער און אַנדערע, בײַ װעמען די ליפּן האָבן געהאַט דעם טעם פֿון טאַבאַק און טרערן. די חרפּה איז מיר אַלץ נאָכגעלאָפֿן. איך האָב זיך אַרײַנגעװאָרפֿן אין דער פּאָליטיק, האָפֿנדיק, אַז דער באַרימטער „קוש פֿון סאָציאַליסטישער ברודערשאַפֿט‟ װעט זײַן אָט די־אָ אױסגעבענקטע נחמה. מע לערנט זיך געשװינד, אָבער אַזאַ זשעסט דערמאָנט גיכער דעם פֿאַרראַט־קוש, װאָס יהודה האָט געגעבן יאָשקען אײדער להבֿדיל די האַלדזונג פֿון חבֿרשאַפֿט צװישן ברעזשנעװן און האָנעקערן.

אין שיל קושט מען די תּורה, די מזוזה, די ציצות, אַן אָראָפּגעפֿאַלן ספֿרל. אָבער גאָט האָט נישט באַװיזן, לױט מאַנגערס צוזאָג, אַראָפּצוקושן פֿונעם שטערן די צײכנס פֿון מײַנע זינד. איך בין געפֿאָרן אין װײַטע לענדער, װוּ אַ טשמאָק אין באַק איז אַ טאָג־טעגלעכער סימן פֿון כּבֿוד. סע האָט זיך מיר געדאַכט, אַז װען מע קושט זיך אַזױ אָפֿט, װעט דער ביוש פֿאַרשװינדן. אָבער די אײַנגעקריצטע געפֿילן זענען עקשנותדיק געבליבן.

איך װאָגל און װאַלגער זיך אַרום, נאָר קײן טרײסט קאָן איך נישט געפֿינען. נאָך אַזױ פֿיל יאָרן װײס איך שױן, װוּ די בושה קאָן מיך קײנמאָל נישט כאַפּן. אױף די ליפּן פֿונעם מלאך־⁠המװת איז פֿאַראַן אַזאַ זילבערנע קילקײט, װאָס קאָן אױסהײלן אַלע װוּנדן. קוש מיך, געליבטער מײַנער, און לאָמיר אַװעקפֿליִען אױף דײַנע שפּיגל־גלאַנציקע פֿליגל.

דעם 26סטן נאָװעמבער 2023

ויהי ערבֿ ויהי בוקר יום אַחרון

באָמבעס.
שׂרפֿות.
פֿאַרפֿלײצונגען.
מלחמות.

דער סוף איז סוף־כּל־סוף געקומען. װי מע זאָגט: כאָטש קײנער האָט אים נישט דערװאַרט, איז קײנער אױך נישט געװען שטאַרק פֿאַרחידושט, װען ער איז געקומען.

נתן העזתּי איז אױפֿגעשטאַנען דאָס ערשטע מאָל זינט דעם 17טן יאָרהונדערט. ער האָט זיך אַרומגעקוקט און טיף אַרײַנגעאָטעמט די פֿאַררויכערטע מאַקעדאָנער לופֿט.

— פּונקט אַזױ, װי איך האָב עס פֿאָרױסגעזען! — האָט ער אַרויסגעבראַכט מיט שטאָלץ. דער אַמאָליקער נבֿיא איז אַרומגעגאַנגען אַ פֿרײלעכער צװישן די ברענענדיקע חורבֿות, װען פּלוצלינג איז אים אײַנגעפֿאַלן דער אמת. — אָבער װוּ איז ער? דער גרױסער קעניג, דער מלך המשיח אַלײן, האָט מיר צוגעזאָגט, אַז ער װעט שױן זײַן דאָ אױפֿן אָרט אין דער באַשטימטער צײַט. מן המצר קראתי — װוּ זשע ביסטו שבתי?

די אַמאָל קאָכעדיקע שטאָט פֿון װאַרשע איז געװאָרן נישט מער װי אַ גרױסער גרױער זומפּ. פֿון אונטער די שלײמיקע בלאָטיקע כװאַליעס איז אַרױסגעשװוּמען פֿון זײַן קבֿר דער דאַרער סקעלעט פֿון ד”ר אליעזר זאַמענהאָף. מיט אַ שמײכל אױפֿן פּנים האָט ער באַגריסט די אַנדערע דורכגעװײקטע לעבעדיקע מתים:

— סאַלוטאָן מיײַ אַמיקאָי! טשו װי מין קאָמפּרענאַס? שלום־עליכם, מײַנע טײַערע פֿרײַנד! איך האָף זײער, אַז איר קאָנט מיך טאַקע פֿאַרשטײן! די אַרומיקע האָבן געקוקט אױף אים מיט פֿאַרצװײפֿלטע, נישט־פֿאַרשטײענדיקע אױגן.

זאַמענהאָף האָט אַ װיש געטאָן די ברילן און אױסגעקװעטשט דאָס ברודיקע װאַסער פֿון זײַן גרינעם קראַװאַט. פּאַװאָליע־פּאַװאָליע האָט ער באַקוקט די אַלע אײַנגעזונקענע גאַסנשילדן, פּלאַקאַטן און אַפֿישן פֿון דער געװעזענער שטאָט און באַמערקט, אַז זײ זענען אַלע, אָן אױסנאַם, געדרוקט נאָר אױף פּױליש. מיט אַ זיפֿץ האָט ער אַרױסגעלאָזט פֿון די אױגן־לעכער צװײ גרױסע טרערן. זײ זענען אַרײַנגעפֿאַלן אינעם אַרומיקן װאַסער מיט אַ פּליעסק.

דאָס אױסגעטריקנטע פֿאַרװאָרפֿענע װינקל אין די קאַזאַכישע סטעפּעס, װוּ מע האָט דערשאָסן אסתּר פֿרומקין, האָט נישט אױסגעזען זײער אַנדערש אין די טעג פֿון גוג־⁠מגוג װי ער האָט אױסגעזען אין די שרעקלעכע 1940ער יאָרן. פֿונדעסטװעגן האָט אסתּר נישט תּיכּף דערקענט דעם אַרום, װען זי האָט זיך מיט אַ מאָל אױפֿגעכאַפּט פֿון איר טיפֿן שלאָף.

— באָזשע מאָי, װאָס איז געשען? — זי איז אױפֿגעשטאַנען פֿון גרוב און אָפּגעטרייסלט דעם שטױב פֿון איר דינעם גולאַג־מונדיר. — אױ נײן, נײן, נײן, אַזױ קען נישט זײַן. איך האָב אַלעמען בולט געלערנט, אַז „רעליגיע איז דער אָפּיום פֿון די מאַסן‟, און אָט דאָס איז מײַן באַלױן? זי האָט אָפּגעשפּיגן דרײַ מאָל אױף דער ערד.

צי האָט זי דאָס געטאָן צוליב אַ שטאַרקן עקל־געפֿיל, צי האָט זי זיך געװאָלט אָפּהיטן פֿונעם עין־הרע, האָט זי אַלײן נישט געװוּסט.

— װען מיר האָבן געזאָגט, אַז „לענין װעט לעבן אײביק‟, איז דאָס נישט װאָס איך האָב געהאַט אין זינען!..

דעם אמת געזאָגט, זענען פֿאַרבײַ עטלעכע טעג אײדער שלום ראַבינאָװיטש האָט געקאָנט אַרױסקריכן פֿון זײַן קבֿר, אַזױ הױך איז געװען די קופּע פֿון שטײנער און צעבראָכענע בנינים, װאָס זענען געפֿאַלן אױפֿן „אָלד מאָונט־כּרמל בית־עולם‟. װען דער שרײַבער איז לסוף אַרױס פֿון אונטער דער ערד, האָט ער דערזען אַ כאָפּטע ייִדן, װאָס זענען געזעסן אַרום אַ קלײנעם לאַגער־פֿײַער און גערעדט און געלאַכט, און פּשוט גוט פֿאַרבראַכט. זײ זענען געװען אין דעם אַזױ פֿאַרטיפֿט, אַז זײ האָבן בכלל נישט באַמערקט דעם נײַעם בר־מינן. שלום האָט אָנגעשפּיצט די אויערן. ער האָט אונטערגעהערט װי זײ פֿאַרװײַלן זיך און דערצײלן מעשׂיות פֿון די „אַלטע גוטע צײַטן‟.

— איצטער חבֿרה, װעט איר זיכער לאַכן! אַלע געדענקען דאָך די מעשׂה. לאָזט מיך אײַך דערצײלן די געשיכטע פֿון דעם אָרעמען יתומל, מאָטל פּײסי דעם חזנס…

שלום לאַכט הױך — זײ געדענקען… מײַנע װערק? טאַקע משיחס צײַטן!

דעם 3טן דעצעמבער, 2023

קעלט

על־⁠פּי דער לעגענדע זענען זײ געװען די קעלטסטע טעג װאָס די װעלט האָט אַ מאָל געזען. דאָס בלוט אין די אָדערן בײַ די קאָלאָניסטן האָט זיך פֿאַרפּאַמעלעכט ביז די עבֿרים זענען געװאָרן שטײַף און שװער. דער מינדסטער באַװעג — און דער פֿוס האָט זיך צעבראָכן אויף צװײ גראָבע, קרומע שװאַרץ־ראָזעװע שטיקער, אײַזיקע שײַטן פֿון מוסקל, בײן, און פֿאַרפֿרױרענעם מאַרך. מזלדיק איז געװען דער װאָס איז תּיכּף אַרײַנגעפֿאַלן אַ פֿאַרחלשטער אָדער אַ געשטאָרבענער אינעם טיפֿן, האַרטן שנײ. דער װאָס איז געבליבן לעבן, אַפֿילו אױף אַ פּאָר מינוט, און געשריגן נאָך הילף אָדער פֿון פּײַן, האָט נאָר צוגעצױגן דעם אױפֿמערק פֿון די אַרומיקע טשאַטעס װעלף, װאָס האָבן געריסן דאָס קרירהדיקע, נאָך לעבעדיקע פֿלײש גלײַך פֿונעם קערפּער אַראָפּ. אָבער נאָך ערגער פֿון דעם אַלעמען זענען געװען די הױכע גאװהדיקע בײמער, די סאָסנעס און בערעזעס, װאָס האָבן צופֿרידן חוזק געמאַכט פֿון די קרבנות. לאַכנדיק מיטן געװױ פֿון דעם װינט, האָבן זײ געשמיסן די בלאַסע קערפּערס מיט ביטער־בייזע זאַווערוכעס; יעדער קלאַפּ — אַ געמיש פֿון שׂימחה און שרעק.

אַזאַ איז געװען דער ערשטער װינטער נאָך דעם װי די פֿראַנצײזישע קאָלאָניסטן זענען אָנגעקומען אױפֿן אַמעריקאַנער קאָנטינענט. ס’האָט אויסגעזען אַזױ װי די ערד אַלײן האָט געפּרוּװט זײ אַװעקצוּװאַרפֿן פֿון איר אײבערפֿלאַך. װי גרױס זאָל זײַן די עבֿירה, אַזױ שטרענג זאָל זײַן די שטראָף. אָבער װען פֿרילינג האָט זיך צעבליט אױף ס’נײַ און דער טײַך האָט װידער גערױשט, זענען די קאָלאָניסטן צוריקגעקומען. צי געטריבן געוואָרן פֿון עקשנות, צי פֿון זשעדנעקײט, האָבן זײ נישט אױפֿגעהערט זייערע מעשׂים ביז זײ האָבן סוף־כּל־סוף באַזיגט די ערד.

הײַנט־צו־טאָג איז דער װינטער דאָ אין קװעבעק נישט אַזאַ קאַלטער און נישט אַזאַ לאַנגער װי ס׳איז אַ מאָל געװען. פֿונדעסטװעגן קומען אָן טעג, װען דער פֿראָסט בריט יעדן שפּור פֿון אױסגעשטעלטער הױט, װען די טראָטואַרן װערן עפּעס לבֿנהדיק טרוקן און גרױ. די שפּאַלטן אינעם צעמענט גליִען און עס אַנטפּלעקט זיך אַ װײַסע שטױביקע רעשאָטקע, אַ מאַפּע פֿון אוראַלטע אױסגעטריקנטע װאַסערװעגן. דער הימל איז מוראדיק קלאָר און בלױ — ס׳איז דאָך צו קאַלט, אַז אַ שנײ זאָל פֿאַלן.

אין אַזעלכע טעג זיץ איך בײַם פֿענצטער און קוק אַרױס אױף דער קאַלט־ברענענדיקער שטאָט. איך שטעל אָן דעם ראַדיאָ און הער זיך צו צו דער מוזיק פֿון אַנדערע, װאַרעמערע אינדזלען, צו די רעפּאָרטאַזשן װעגן די שטורעמס, פֿאַרפֿלײצונגען, כװאַליעס פֿון אױסנעמיקער היץ און קעלט, װאָס האַלטן אין אײן באַהערשן די װעלט. איך זופּ מײַן טײ. דער מענטשלעכער זכּרון איז גאָר געלעכערט. די ערד, אָבער, זי געדענקט אַלץ.

דעם 10טן דעצעמבער, 2023

[1] זכריה שולמאַן — איז איינער פֿון דער גרופּע צוהערער פֿון מײַסטער־קלאַס