צוזאַמענבראָך (סוף)

עמיל קאַלין

ראָש-השנה איז אַריבער אָן מערקוועדיקע געשעענישן. איך האָב אָנטייל גענומען אין דער פֿײַערלעכער סעודה בגוף — מ’האָט וואָרשײַנלעך פֿאַרשלאָסן די צימערן, אַז קיינער זאָל זיך נישט אַרויסדרייען פֿון זײַן הייליקער פֿאַרפֿליכטונג, — אָבער נישט בנפֿש. איך בין געווען דאָרט און נישט געווען דאָרט. מ’האָט געצוווּנגען די פּאַציענטן צו זײַן דאָרט, אָבער מ’קען נישט אַרויסבאַקומען פֿון אַ מענטשן אַ וואָרט בגוואַלד. איך האָב געשוויגן, נישט אויסגעביטן קיין וואָרט מיט קיינעם נישט און בין געווען פֿריילעך און צופֿרידן. מ׳האָט מיך געלאָזט צו רו. איך האָב נישט געוווּנטשן קיינעם קיין „גוט יאָר‟, און קיינער האָט מיר נישט געוווּנטשן. צו וואָס זיך באַנאַרישן? ווי פּאָרט מען דאָס „גוט‟ מיטן „יאָר‟, טאַטע־פֿאָטער? אויך יום-כּיפּור איז אַדורך בשלום און אַוועק אין דער אייביקייט קיינעם נישט צו שטערן. עס איז פֿאָרגעקומען בלויז איין שטערונג: האַרט פֿאַר נעילה האָט מיר אַ קראַנקענשוועסטער געוווּנטשן: „אַ גמר חתימה טובֿה‟. איך האָב זיך פֿאַרקרימט און דערמיט האָט זיך די פּרשה געענדיקט.

עס איז שווער צו זאָגן אַז דער שפּיטאָל איז מיר געפֿעלן, אָבער נאָך אַ חודש צײַט בין איך שוין דאָ נישט געווען קיין גרינער; איך האָב זיך צוגעוווינט צום שטייגער. דער שטייגער איז נישט געווען קיין פֿאַרגעניגן; ער איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ באַקוועמלעכקייט. עס האָט געשטעקט אין זיך איבערגעבן אַ געוויסע מעלה: פֿליסן אַן אוממעכטיקער אין איינעם מיטן פֿלוס פֿון שטייגער, זיך נישט קעגנשטעלן, זיך פֿאַראייניקן מיט דער אײַנגעפֿירטער טאָג-אָרדענונג ביז מע ווערט איין וועזן. דײַן פּערזענלעכקייט ווערט דער וואַנטזייגער און דער וואַנטזייגער הייבט אָן צו האָבן דײַן כאַראַקטער.

נאָך יום-כּיפּור האָט די פֿאַראַנטוואָרטלעכע קראַנקענשוועסטער פֿון דער נאַכט צוגעטראָגן מיר די בשׂורה, אַז דער הויפּט-פּסיכיאַטער פֿון דעם אָפּטייל וועט מיך זען. אָסור אויב איך האָב געוווּסט ווער דער הויפּט-פּסיכיאַטער איז, אָבער אַז איך בין אַרײַן צו אים, האָב איך אים גלײַך דערקענט: אַ קליין מענטשעלע מיט אַ נאַקעטן פּליך פֿון וואַנען עס האָבן אַרויסגעשפּראָצט עטלעכע לאַנגע גרויסע האָר.

ער איז געזעסן אויף יענער זײַט טיש, געשוויגן, צוגעקאָוועט דעם בליק צום עקראַן און געקלאַפּט אויף דער קלאַוויאַטור. פּלוצעם האָט ער געגעבן לשון: איך האָב געמאַכט גרויסע טריט פֿאָרויס. איך וועל זיך באַפֿרײַען טאַקע דעם דאָנערשטיק. עס איז נישט נייטיק זיך שטעלן נאָך אַ מאָל צו דער מעדיצינישער קאָמיסיע. אַלע אָביעקטיווע פֿאַקטאָרן ווײַזן אָן, אַז מײַן פּסיכישער צושטאַנד איז געוואָרן אָן אַ שיעור בעסער. אין אַזאַ שטאַפּל קען דאָס בלײַבן אין אָפּטייל מער שעדיקן איידער העלפֿן. זײַט מצליח! איך האָב געוואָלט עפּעס זאָגן, אָבער נישט געוווּסט וואָס. גרויסע טראָפּנס שווייס האָבן זיך אַראָפּגעקײַקלט איבער מײַן רוקנביין.

איך בין אַרויס פֿון דעם הויפּט-פּסיכיאַטער אַן אָפּגעפֿליקטער האָן, אַן אונטערגעשאָסענער. איך האָב דערפֿילט אַ מסוכּענע שוואַכקייט אין די פֿיס. זיי האָבן מיך געשלעפּט ווײַטער דורכן קאָרידאָר ווי אויף זייער אייגענעם אַחריות. וואָס טוט מען מיט דער פֿרײַהייט, צו אַלדי שוואַרצע יאָר? האָט אַ קול געפֿרעגט אין מיר אָן אויפֿהער. אַזאַ מיאוסע טבֿע האָב איך: איך ליג פֿאַרשפּאַרט און גאַר דערלעבן צו דער ערשטער מינוט פֿון פֿרײַהייט, אָבער אַז די פֿרײַהייט לאָזט פֿון זיך וויסן, שטייט ממש אויפֿן שוועל קער איך זיך אויס, הייב אָן ציטערן מיט די הענט און פֿיס, ווי אַ קליין ייִנגעלע. שײַנענדיקע געלע און פֿיאָלעטע פֿלעקן זענען אַרומגעטאַנצט פֿאַר מײַנע אויגן. אַלץ איז געוואָרן ווי פֿאַרטונקלט. די פּנימער, וועלכע איך האָב פֿאַררוקט בגוואַלד אין אונטערבאַוווּסטזײַן, זענען איצט אַלע מיט אַ מאָל אויפֿגעשפּרונגען. אַלע האָבן זיי געלאַכט און געשפּאָט פֿון מיר: די מאַמע, עטרה, פֿײַוויש, דזשעיקאָב דער רײַכער נאַר, די צערודערטע זקנה מיט דער צירונג, שלמהלע, זושע, רחל, די חבֿרה, וואָס וואַרטן אויף מיר אין סיוראָ. פֿאַרשאָלטן זאָלן זיי זײַן, גאָטעניו! איך האָב אַ שטעלע צו אַלדי צרות! אַזאַ קלאַפּ. די צירונג, רחל, שלמהלע, מײַנע פּוסטע אַמביציעס, רבי אלחנן… אוי, גוואַלד… אַ ברוינע זויערקייט האָט אַ שפּריץ געטאָן פֿון מײַן מויל אַרויס, זיך צעשמירט איבער מײַן שפּיטאָל-פּיזשאַמע און אַ פּליוסקע געטאָן אויף דעם דיל מיט בייזקייט. איך האָב זיך אַראָפּגעבויגן, אַ כאַפּ געטאָן דעם בויך און אַ ביטערניש נישט פֿון דער וועלט האָט מיט אַ געכליפּ אַרויס פֿון מיר. ס׳איז געוואָרן שטיל. איך האָב זיך אויסגעגלײַכט. מ’איז צוגעלאָפֿן צו מיר. קולות האָבן גערעדט: „וואָס איז אים?‟, „וואָס איז געשען?‟, „אוי־וויי!‟. „עס גייען אַרום אַ סך ווירוסן לעצטנס‟, — האָט איינער אַרויסגעוויזן מבֿינות.

מ’האָט מיך אַרײַנגעפֿירט אין באָדצימער. איך האָב געקענט שטיין אויף די אייגענע פֿיס אָן שוועריקייטן. אַז דאָס וואַסער האָט גענומען לויפֿן פֿון דעם דוש, האָט זיך דאָס שלעכטע געפֿיל אָפּגעטאָן פֿון מיר אין אַן אויגנבליק. דאָס איז געווען ממש איבער דער טבֿע. ווי איך וואָלט געווען באַהערט, ביז אַהער, פֿון אַ קליפּה. אונטערן וואַסער-שטראָם זענען די מחשבֿות געוואָרן לויטער: אין לנו על מי להשען. קיין אמתער אָנשפּאַר איז נישטאָ. איך קען נישט בלײַבן דאָ, ווײַל מע האָט מיך ערשט באַפֿרײַט. אין דרויסן וואַרטן אָן אַ סוף משוגעים צו פֿאַרנעמען מײַן פּלאַץ. איך בין נישט קיין שווערער פֿאַל. איך וועל מוזן לעבן בעל-כּרחי. איך בין נישט גרייט צו שטאַרבן. איך בין אַ צו גרויסער פּחדן. אויך צוריק צו מײַן לעבן קען איך נישט זיך אומקערן. זײַן אויפֿריכטיק, האָב איך געמורמלט אונטערן וואַסער-שטראָם. קודם-כּל, דאַרף מען זײַן אויפֿריכטיק מיט זיך אַליין און די ענטפֿערס וועלן קומען שפּעטער. די אַנדערע קען מען אָפּנאַרן, אָבער נישט זיך אַליין. דער פּרײַז פֿון זעלבסטנאַרערײַ איז צו הויך. פּלוצעם איז אַ נאָמען אַרויפֿגעקומען — יעפּים כײַמאָוויטש. ער וועט אַלץ פֿאַרשטיין און פֿאַרגלעטן. ער איז דאָך אויך עלנט. מיר זענען ממש אַ זיווג מן-השמיים. ווער ווייסט? אפֿשר האָט אונדז אַ בת-קול געפּאָרט פֿאַרן געבוירן ווערן? אפֿשר מוז עס נישט זײַן נאָר אַ „ער‟ און אַ „זי‟? מיט עטרה איז דאָס געווען אַן אַקצידענט.

און אויב ער זאָגט אָפּ? וואָס טו איך דעמאָלט? און אויב ער וועט מיך נישט וועלן אַרײַננעמען צו זיך? — האָט אויסגעפּיקט אַ ווידערשפּעניקע מחשבֿה אין מיר. ניין, דאָס איז אוממעגלעך און אַז ער וועט מיר אָפּזאָגן, וועט דאָס זײַן אַ סימן, אַז מײַן וועג אין לעבן איז געקומען צו אַ סוף. קיינער דאָך לעבט נישט אייביק, האָב איך זיך געטרייסט. איך האָב דערזען די דאָזיקע סצענע פֿאַר די אויגן: יעפֿים זאָגט מיר אָפּ. איך שטיי בײַ דער שוועל. ער פֿאַרמאַכט די טיר. איך דערהער, ווי ער טוט אַ דריי מיטן שליסן אין שלאָס פֿון יענער זײַט. שיין! איצט איז די טיר אויך פֿאַרשלאָסן. איך קלעטער אַרויף צום דאַך און שעפּטשע אַ תּפּילה ער זאָל נישט געשטרויכלט ווערן און האָבן דעם מוט אויפֿנעמען דעם מלאך־המוות מיט אַ שמייכל. ס’מוז נישט זײַן קיין ברייטער שמייכל. אַ דין, שפּאָטיק שמייכעלע איז איבערגענוג.

איך בין אַרויס פֿון באָדצימער אַ אָפּגעפֿרישטער. די נײַע שפּיטאָל-פּיזשאַמע האָט נאָך געשמעקט מיט זייף און ריינקייט. ניין, יעפֿים וועט מיר נישט אָפּזאָגן. וואָס איז דער שׂכל דערפֿון?

די קראַנקענשוועסטער פֿון דעם טאָג־שיכט האָבן מיך געלאָזט טעלעפֿאָנירן. בײַ דער אינפֿאָרמאַציע האָב איך באַקומען זײַן טעלעפֿאָן־נומער. ער איז צווישן די לעצטע וואָס פֿאַרמאָגן אַ מכשיר אויף זייער נאָמען. אַן איבערגעשראָקענע, זקנישע שטים האָט געכאָרכלט אויף יענער זײַט ליניע:צ „האַלאָ? האַלאָ?‟ — יעפֿים האָט אַרײַנגעשיט זײַנע ציטערנדיקע „האַלאָ‟ אין טרײַבל אָן אַן אויפֿהער און נישט געלאָזט אַרײַנשטעקן קיין וואָרט צווישן זיי.

„יעפֿים! יעפֿים!‟ — האָב איך אַרײַנגעשריגן אין טרײַבל. — „איר הערט מיך?‟

פֿונעם דער צווייטן עק דראָט זענען ווײַטער געקומען די אייגענע קלאַנגען: „האַלאָ?‟, „האַלאָ?‟, „האַלאָ?‟

אַ מאָדנער אָנהייב: „יעפֿים! — האַלאָ?, יעפֿים! — האַלאָ?‟ — עס איז מיר געווען אַ חידוש, וואָס יעפֿים האָט זיך נישט מיאש געווען און אַוועקגעלייגט דאָס טרײַבל. אַ ייִדישע גבֿורה און ייִדיש עקשנות. אַן איבערגעגעבנקייט, וואָס לאָזט זיך נישט דערקלערן בלויז מיטן שׂכל. פּלוצעם האָב איך דערהערט: „יאָ!‟. איך האָב געפּרוּווט נאָך אַ מאָל: „יעפֿים?‟ — „יאָ!‟ — האָט יעפֿים געענטפֿערט ווידער. איך האָב אָנגעוווירן דעם בטחון און אָנגעהויבן צווייפֿלען אין דער גאַנצער איניציאַטיוו: „יעפֿים כײַמאָוויטש?‟
„יאָ, דאָס בין איך‟, — האָט אַ סקריפּע געטאָן די שטים אויף יענער זײַט ליניע.

איך האָב זיך אָנגענומען מיט קוראַזש און געזאָגט אין טרײַבל:
„דאָ רעדט הערש, איך בין געווען בײַ אײַך מיט אַן ערך אַ חודש צוריק צוזאַמען מיט יענעם שאַרלאַטאַן, זושע, וואָס מאַכט צו רעכט אײַערע לאָדנס אין קיך יעדן מאָנטיק און דאָנערשטיק.‟
„איר הייסט הערש, זאָגט איר?״‟
„יאָ… יאָ…‟, — האָב איך אָנגעהויבן שטאַמלען. דער בויך האָט זיך אָנגעבלאָזן, געווען האַרט, ווי אַ פּויק. אַ טרוקעניש האָט זיך מיר געשטעלט אין האַלדז. איך האָב זיך געהערט זאָגן:
„זײַט מוחל, איר געדענקט מיך נישט. מחילה, אַ פּלאָנטער, אַ טעות. מחילה.‟
„אַ שאלה…‟, — האָט יעפֿים געצויגן די ווערטער. — „אַוודאי געדענק איך אײַך! איר זענט געווען אַ גלענצנדיקער צוהערער. אַ פֿאַרערער פֿון מײַן באַשיידענעם פּאָעטישן האָב-און-גוטס. וויפֿל צוהערערס האָב איך שוין, מיינסטו? וויפֿל? אַוודאי געדענק איך. וואָדען?‟

אַ שטיין איז מיר אַראָפּ פֿון האַרצן. אָבער די מעשׂה האָט נאָך געהאַלטן בײַ מה-טובֿו, נישט בײַ תּם-ונשלם. איך האָב ווויל געוווּסט, אַז מײַן בקשה איז נישט קיין געוויינטלעכע:

„איר הערט?‟ — האָב איך געזאָגט. — „די מעשׂה איז אַזאַ… איך קלינג אײַך פֿון אַ שפּיטאָל, אַ פּסיכיאַטרישן-שפּיטאָל, הייסט עס. דאָס איז אַ ביסל שאָקירנדיק, איך ווייס… אפֿשר וואָלט איך געדאַרפֿט אײַך געבן צו פֿאַרשטיין פֿריִער, וואָס און פֿאַר וואָס, און איך וועל דאָס גערן טאָן שפּעטער, בנאמנות. איך וועל נישט זשאַלעווען קיין פּרטים און דאָס וועל איך טאָן מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן. יעדנפֿאַלס, האָט זיך איצט געשאַפֿן אַ מאָדנע סיטואַציע: איך בין שולדיק אין דעם. מ’קען זאָגן, דעם הויפּט-שולדיקער, אָבער אין קיין שום פֿאַל נישט דער איינציקער. איך וויל אײַך בעטן… איך נייטיקן זיך אין אַ דאַך איבערן קאָפּ. איך האָב אַ ווײַב און אַ קינד, נאָר איך קען זיך נישט אומקערן צוריק אַהין. ווי האַלט איר? צי קען איך איבערנעכטיקן בײַ אײַך איין נאַכט אָדער אַ פּאָר נעכט? איך וועל צוריקקומען צו זיך איינס-און-צוויי.‟
„יאָ, קום געזונטערהייט‟, — איז געווען דער ענטפֿער פֿון יענער זײַט ליניע.
„איך דאַרף זיך אַ ביסל אומקוקן. איר פֿאַרשטייט… נאָך איין חודש דאָ, אין שפּיטאָל, איז נישט קיין פּשוטע זאַך זיך אומקערן צום פֿריִערדיקן לעבן. די כּוחות סטײַען נישט. איך האָב זיך אַליין אַרײַנגעלייגט אין אַ קלעם מיט די אייגענע הענט.‟
„קום אַהער געזונטערהייט. איך וואַרט אויף דיר.‟

אַלע אינעם אָפּטייל, פּאַציענטן און דער מעדיצינישער פּערסאָנאַל, האָבן זיך געזעגנט מיט מיר מיט טרערן אין די אויגן. עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז איך בין געווען אַן אויסערגעוויינטלעכער חולה. איך בין געשטאַנען אָנגעטאָן אין ציווילע קליידער, צום ערשטן מאָל זינט אַ חודש צײַט, און געוואַרט אויף דעם טאַקסי, וואָס וועט מיך פֿירן אין שטאָט אַרײַן. איבערן קאָפּ האָט זיך אויסגעשפּרייט אַן אויסגעשטערנטער בײַנאַכטיקער אומענדלעכער הימל. אַ גרויסע, טיף-געלע לבֿנה האָט באַלויכטן דעם אַרום ווי אַ פֿײַערדיקער זײַל און אַ פּסוק האָט זיך אַרײַנגעזעצט אין מײַן קאָפּ אָן מײַן ווילן: „וַהשם הֹלֵךְ לִפְנֵיהֶם יוֹמָם בְּעַמּוּד עָנָן לַנְחֹתָם הַדֶּרֶךְ וְלַיְלָה בְּעַמּוּד אֵשׁ לְהָאִיר לָהֶם לָלֶכֶת יוֹמָם וָלָיְלָה.‟ — „און גאָט גייט פֿאַר זיי בײַ טאָג אין אַ כמאַרנעם זײַל אָנווײַזן דעם וועג און בײַ נאַכט באַלויכט ער זייער וועג בײַ טאָג און בײַ נאַכט.‟

אַ חודש איז אַוועק זינט מײַן באַפֿרײַונג פֿון שפּיטאָל. פֿונעם אײַנשטיין בײַ יעפֿימען אַ פּאָר טעג האָט זיך אויסגעלאָזט אין אַ קײַלעכדיקן חודש. איך וואָלט געזאָגט, אַז איך קום צוביסלעך צוריק צו זיך, אויב איך וואָלט געוווּסט ווער עס איז דער „זיך‟, למען השם. במשך פֿון דעם חודש, וואָס איך האָב פֿאַרבראַכט בײַ יעפֿימען האָב איך לאַנגזאַם, אָבער זיכער אויסגעטאָן די אַמאָליקע, צומאָל העסלעכע, אויסגעטראָגענע מלבושים. דער אַמאָליקער הערש איז שוין נישטאָ. ער לעבט ווײַטער נאָר אין דעם אידענטיפֿיקאַציע-ביולעטין, וואָס ליגט כּסדר אויף מײַן קאַַמאָד. יענער הערש גרינבערג האָט טאַקע דעם זעלבן אידענטיפֿיקאַציע־נומער ווי איך און אין דער קליינער פֿאָטאָגראַפֿיע זעט ער אויס שטאַרק ענלעך אויף מיר, כאָטש דאָרט איז ער ייִנגער מיט אַ יאָרצענדליק און טראָגט ווײַטער אַ יאַרמעלקע, נעבעך.

יעפֿים איז געוואָרן מײַן פֿאָטער, ברודער און חבֿר. ער דינט אייגנטלעך ווי מײַן איינציקע, שטענדיקע פֿאַרבינדונג מיט דער ווירקלעכקייט. טיילמאָל טראָגט ער מיר צו ידיעות וועלכע ער האָט געלייענט אין דער רוסישער צײַטונג „וועסטי‟, כאָטש איך האָב אים באַשוווירן, נישט איין מאָל, ער זאָל נישט אַרײַנטראָגן קיין נײַעס — יענעמס מיסט אין אונדזערע דל״ד-אמות אַרײַן. איך בין שוין נישט קיין נײַגעריקער און נייטיק זיך נישט אין דעם טעגלעכן סם, וואָס הייסט, נײַעס. די טעג לויפֿן אַוועק און איך בענק נישט נאָך זיי. יעדער טאָג זעט אויס פּונקט ווי זײַן נעכטן — אַן אייביקער ציקל. מיר איז גוט אַזוי.

אוממעכטיקייט און לאַנגווײַל פֿילן אָן מײַן נײַעם וועזן. איך שלעפּ זיך קוים און די אויגן האַלב פֿאַרמאַכט שלעפּן זיך מיט מיר פֿונעם שלאָפֿצימער אַזש ביז אין קיך אַרײַן און צוריק. דער נישט איז געוואָרן בײַ מיר אַ נײַע אידעלאָגיע: איך טו אַ שפּײַ אויף מײַן עקזיסטענץ, אויף עולם-הזה, ווויל וויסנדיק, אַז עס איז נישטאָ קיין עולם-הבא. דאָס איז אַ באָבע-מעשׂה. מ׳שטאַרבט — און שוין. ווי קריכט מען אַרויס פֿון דעם קלעם? מײַן ענטפֿער: מ’קריכט נישט אַרויס. מ’בלײַבט פֿאַרקלעמט.

נאָר איין אויפֿגאַבע האָב איך גענומען אויף זיך: אַרויסטראָגן דאָס מיסט. די פֿיס דינען נישט יעפֿימען ווי אַמאָל. אַראָפּגיין די טרעפּ קען ער ווי עס נישט איז, אָבער אַרויפֿקלעטערן איז אַן פֿאַר אים אַן אָפּקומעניש, און דאָס ווערט אים וואָס אַ מאָל שווערער. אַיעדן טאָג טראָג איך אַרויס דאָס מיסט און פֿײַף זיך אָן אַ שטיקל חזנות. די שפּיזיקע בייזע בליקן פֿון די שכנים באַגלייטן מיך אַראָפּ און אַרויף איבער די טרעפּ. די שכנים קוקן מיך נאָך און שלינגען אַראָפּ בייזע געלעכטערס. איך פֿאַרשטיי גאַנץ גוט זייערע בליקן און דערגיי זייערע כּוונות. איך און יעפֿים טרעטן אויף אין זייערע מיאוסע, פֿינצטערע מחשבֿות אין די הויפּט-ראָלן: ער איז דער אַלטער צאַפּ און איך בין, פֿאַרשטייט זיך, דער דזשיגאַלאָ. איך קען זיי הערן בחוש רעדן: „אוי, איז דאָס אַ וועלט!‟ — זאָגן זיי אָן ווערטער. „נאָכדעם וואָס דאָס ווײַב איז בײַ בײַ אים געפּגרט, האָט דער יעפֿים גאָר אַרײַנגענומען צו זיך אַן ׳ער׳. דאַכט זיך, אַז די בושה איז געשטאָרבן צוזאַמען מיט איר. אָך, דער אַלטער צאַפּ! ער זיצט נישט מיט פֿאַרלייגטע הענט. מע באַגייט אַזאַ תּועבֿה בײַ אונדז אין בנין און די ערלעכע מענטשן שווײַגן. מ׳קען דען עפּעס טאָן דערמיט? דער בעל-הבית וועט זיי קיינמאָל נישט אַרויסוואַרפֿן. ער וויל נאָר ציילן דאָס געלט — ווײַטער גייט אים גאָרנישט אָן.‟

די שפּיזיקע, פֿינצטערע בליקן גייען מיר ווייניק אָן. איך נעם זיך נישט איבער צוליב אַזעלכע נישטיקע מענטשן און זייערע קליינע השׂגות. איך האָב זיך צוגעוווינט און איבערגעקומען דעם פּסיכיאַטרישן שפּיטאָל און איך וועל איבערקומען אויך די שפּיזיקע בליקן, מירטשעם.

עפּילאָג

חיים-אַלטער, מײַן נײַנצן־יאָריקער קרובֿ, דער זון פֿון בתיה מײַן שוועסטערקינד, איז נישטאָ. ער איז געפֿאַלן אין די ערשטע שעה פֿון דער מלחמה. דער „כאַמאַס‟־רוצחים האָבן זיך אַרײַנגעריסן אין זײַן באַזע אַ קורצער צײַט נאָך דעם, ווי מ’האָט איבערגעגבן די וואַך-פּונקטן פֿון דער נאַכט-שיכט צו דער טאָג-שיכט. ער האָט באַוויזן צו זען, ווי די טונקלע גרויקייט ווערט אַ ליכטיקער טאָג און שוין — אַן עק. האָפֿנטלעך, האָט ער נישט געליטן איבעריקע יסורים.

איך בין געווען דערבײַ, ווען זעקס סאָלדאַטן אין פֿריש-געפּרעסטע מונדירן האָבן אַראָפּגעלאָזט, לאַנגזאַם און מיט געהעריקן חשיבֿות זײַן אָרון, צוגעדעקט מיט דער ישׂראלדיקער פֿאָן, אין דער ערד. איך האָב געקוקט אויף בתיה פֿון דער ווײַטנס. איך האָב נישט געהאַט גענוג מוט זיך דערנענטערן צו איר. זי האָט געציטערט און שטיל געכליפּעט. אַ פּלוצעמדיקער ווינט האָט אַ שפּיל געטאָן מיטן שפּאָגל-נײַעם ריס, די קריעה, אויף איר שוואַרץ העמד. דאָס פּנים בײַ חיימס טאַטע האָט אויסגעזען גרין, געל און שטאַרק פֿאַרקנייטשט, ווי די קאָרע בײַ אַן אַלטן בוים. ער האָט אויסגעזען קליין און דאַר. דאָס חיות איז אַנטרונען פֿון אים. אַז חיים איז געלעגן אין דער ערד, האָט מען גענומען אין דער האַנט לאָפּעטעס און אָנגעהויבן שיטן אויף אים רויטע ערד. אַ גאַנץ בערגל. דער קלאַנג פֿונעם פֿאַלן אַ זשמעניע ערד אויף דעם אָרון איז געווען פּשוט אומדערטרעגלעך. מילא, איך האָב געטראָגן זון-ברילן, האָט דער עולם געהאַט די זכיה צו זען בלויז ווי עס ציטערן מיר די ליפּן. דערנאָך איז מיר אײַנגעפֿאַלן, אַז סײַ־ווי באַמערקט מיך קיינער נישט. קיינער קוקט זיך אויף מיר נישט אום. איך בין נישט מער ווי אַ קליין ווערעמל. וואָס פּלוצעם האָב איך זיך צוגעגעבן אַזאַ חשיבֿות? אַ משוגעת, בנאמנות. נו, דעריבער נעם איך אײַן פּילן. גאָר אין גיכן וועלן מיר אַלע זיך נייטיקן אין זיי.

נאָכדעם ווי חיים איז באַערדיקט געוואָרן האָבן זיך דרײַ זעלנער אויסגעשטעלט אין אַ ריי און, לויט אַ באַפֿעלן — „פֿײַער!‟ — אָנגעשטעלט די ביקסן אין הימל און געשאָסן — אַ כּבֿוד-סאַלוט לזכר חיימען. די שאָסן האָבן מיר פֿאַרטויבט די אויערן. אַ שוידער איז מיר דורכגעלאָפֿן. איך האָב אַ קריץ געטאָן מיט די ציין. ווער איז געווען דער חכם, וואָס איז געפֿאַלן אויף אַזאַ המצאה? שיסן אויפֿן בית-עולם בשעת די מלחמה אין דרויסן, מיט דער סאַמע ברען? דער ריח פֿון פּולווער איז געווען שאַרף. אַזאַ ריח האָט חיים דערשמעקט אין זײַנע לעצטע מאָמענטן? האָב איך זיך געפֿרעגט. אַזאַ שיסערײַ האָט ער דערהערט?
דער קאָשמאַר האָט זיך אָנגעהויבן שׂימחת-תּורה אין דער פֿרי: יעפֿים האָט מיך איבערגעוועקט. „הערש! הערש! שטיי אויף!‟, האָט ער מיך גערופֿן און מיך געטאָרעט מיט דער האַנט. — „ס’נישט די ריכטיקע צײַט צו שלאָפֿן.‟

ער האָט זיך אַראָפּגעזעצט אויף דער בעט אַ פֿאַרטומלטער. אין דער האַנט האָט ער געהאַלטן אַ גלאָז וואַסער און מיט דער צווייטער האַנט — גענישטערט אין בוזעם־קעשענע. ענדלעך האָט ער אַרויסגעשלעפּט דרײַ פּילן.

„וואָס ברענט, יעפֿים?‟ — האָב איך געפֿרעגט נאָך אַ פֿאַרשלאָפֿענער.
„פֿריִער נעם אײַן די פּילן. זיי באַרויִקן גוט… נאַ, פֿאַרטרינק מיט וואַסער.‟

דערנאָך האָט ער מיר געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז עס האָט אויסגעבראָכן אַ מלחמה. „כאַמאַס‟ איז באַפֿאַלן ישׂראל. הונדערטער ראַקעטן פֿליִען פֿון עזה-פּאַס. אויף דער טעלעוויזיע האָט מען באַריכטעט, אַז באַוואָפֿנטע לײַט האָבן זיך באַוויזן אין דער שטאָט שׂדרות און אין דער געגנט אַרום עזה-פּאַס.

דער וווינצימער איז געווען פֿאַרטונקלט „אויף נישט צו באַדאַרפֿן…‟, האָט יעפֿים געשעפּטשעט און געטײַטלט אויף די אַראָפּגעלאָזטע לאָדנס. דאָס ליכט אין דעם אַלטמאָדישן, פֿאַרצאַצקעטן קאַנדעלאַבער האָט געברענט. דער טעלעוויזאָר איז געווען שוין אָנגעצונדן. די שײַן פֿון דעם עקראַן האָט אַ שטאָך געטאָן אין די אויגן. דאָס קול פֿון דער רעפּאָרטערין האָט אָנגעפֿילט דעם גאַנצן חלל. איך האָב געוואָלט זיך אָפּזונדערן, איבעררײַסן אַלע קאָנטאַקטן מיט דער דרויסנדיקער וועלט, און איצט האָט זיך די דרויסנדיקע ברוטאַלקייט אַרײַנגעריסן אין מײַנע נעבעכדיקע ד’ אַמות, מיך רוצחיש אָנגעכאַפּט בײַם גאָרגל און נישט אָפּגעלאָזט.

פֿון סאַמע אָנהייב זענען די נײַעס געווען שרעקלעכע. דעמאָלט האָט מען געוווּסט זייער ווייניק און איבערגעגעבן נאָך ווייניקער. אַלע ידיעות זענען געווען שלעכט. אַ מפּלה, אַ קראַך, אַ קאַטאַסטראָפֿע. מ’האָט צוביסלעך אָנגעהויבן רעדן וועגן טויטע, דערמאָרדעטע. איך און יעפֿים זענען געזעסן שטיל, נישט קענענדיק אָפּרײַסן קיין אויג פֿון דעם אומגליק, וואָס האָט זיך אָפּגעשפּילט אויפֿן עקראַן. דאָס איינציקע, וואָס מיר האָבן געקענט און געמוזט טאָן, איז געווען: זען, הערן און געדענקען. אײַנזאַפּן אין זיך באַוווּסטזיניק דעם טייטלעכן סם. איך האָב קיינמאָל נישט געפֿילט אַזאַ ווייטיק פֿריִער.

איך האָב אָנגעקלונגען עטרהן. זי איז שוין געהאַט אַנטלאָפֿן געווען מיטן מיידעלע פֿון אונדזער דירה צו אירע עלטערן, קיין גבֿעת-שמואל. נו, און דאָרט איז מער זיכער ווי אין חולון? זי האָט געזאָגט, אַז יאָ. „כאַמאַס‟ וועט נישט שיסן אַהין. מילא, אַבי איר איז רויִקער דאָרט. איך האָב איר געגעבן צו פֿאַרשטיין, אַז איך מוז בלײַבן אין ירושלים. מײַן פּסיכישער צושטאַנד דערלויבט מיר נישט ערגעץ צו פֿאָרן. זי האָט געהאַלטן, אַז גראָד אין ירושלים איז שטאַרק געפֿערלעך. איך האָב צוגעשטימט. אין צפֿון-לאַנד, לעבן „כיזבאַלאַ‟, איז שטאַרק געפֿערלעך, אָבער אין דרום — שוין אָפּגערעדט. תּל-אָבֿיבֿ וועט תּמיד זײַן דאָס אייבערשטע פֿונעם שטויסל בײַ די טעראָריסטן, און אַל-אַקצאַ געפֿינט זיך אַ דרײַ קילאָמעטער צו מיזרח. מיר זענען בוכשטעבלעך אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ פּאַסטקע. עטרה האָט זיך געבעטן בײַ מיר איך זאָל, למען השם, קומען צו אירע עלטערן. איך האָב נישט געזאָגט „יאָ‟ אָדער „ניין‟. איך האָב געלאָזט דעם ענין הענגען אין דער לופֿטן און צו זיך האָב איך געטראַכט, אַז אויב עס איז מיר שוין באַשערט צו שטאַרבן איז בעסער צו שטאַרבן בײַ יעפֿימען.

די נאַכט איז צוגעפֿאַלן. אין דער דירה האָט זיך געלאָזט שפּירן אַן אומהיימלעכע קילקייט. יעפֿים האָט אָנגעצונדן אויך דעם ראַדיאָ־אַפּאַראַט. די שרעקלעכע בשׂורות האָבן איצט אַרויסגעשטראָמט פֿון ביידע קוואַלן.

איך האָב זיך צוגעדעקט מיט אַ קאָלדערע און ווײַטער געקוקט מיט אויפֿגעריסענע אויגן אויפֿן בלענדנדיקן עקראַן. די צאָל טויטע איז געשטיגן. איצט האָט מען גערעדט וועגן, צום ווייניקסטן, הונדערט צוואַנציק געהרגעטע.

„קיינער וועט נישט צומאַכן קיין אויג די נאַכט, האַ?‟, — האָב איך געזאָגט יעפֿימען. ער האָט אַראָפּגעשלונגען די פּילן פֿאַר בלוטדרוק און צוקער-קרענק און אָפּגעענטפֿערט: „ניין.‟ דאַכט זיך, אַז איך בין אַנטשלאָפֿן געוואָרן אויף דער סאָפֿע. ווען איך האָב אויפֿגעמאַכט די אויגן, האָבן זיך שײַנענדיקע זונשטראַלן אַרײַנגעריסן אין וווינצימער צווישן די לאָדנס. אַ רגע האָט דער טאָג אויסגעזען ווי אַ געוויינטלעכער זונטיק, נאָר דעמאָלט זענען אויפֿגעקומען די גרויליקע קולות און אימאַזשן פֿון נעכטן. געוויינטלעך, וועקט מען זיך אויף פֿון אַ קאָשמאַר, אָבער אין מײַן פֿאַל האָב איך זיך אויפֿגעוועקט אין אַ קאָשמאַר. יעפֿים האָט זיך אַרײַנגעשאַרט אין צימער מיט אַ געשוואָלענעם פּנים, אָנגעצונדן דעם ראַדיאָ. צה”ל האָט איבערגעגעבן די ערשטע נעמען פֿון די געפֿאַלענער זעלנער. צווישן זיי איז געווען אויך מײַן קרובֿ חיים…

נאָך דער לוויה בין איך גלײַך געגאַנגען צו בתיהן. די פּלאַסטישע ווײַסע בענקלעך זענען שוין געווען אויסגעשטעלט און יעדער פֿרײַער שטח אין דער באַשיידענער ירושלימער דירה איז געווען פֿאַרנומען. איך בין געזעסן צווישן פֿרעמדע. מײַן בענקל איז געשטאַנען פּונקט אַנטקעגן חיימס פֿאָטאָגראַפֿיע. זי איז געשטאַנען אויף אַ רונדיקן טיש און זיך אָנגעשפּאַרט אין דער וואַנט, ווי זי וואָלט בדעה געהאַט אַ פֿאַל טאָן אויפֿן רוקן. חיים האָט געקוקט אויף מיר דורך אַ פּאָר גרויסע ברילן אַ שמייכלדיקער. אויפֿן קאָפּ האָט ער געטראָגן אַ שוואַרץ בערעטל, דורכגעשטאָכן מיטן צייכן פֿון די פּאַנצער-כּוחות. דער גרינער מונדיר איז געלעגן אויף אים גלאַט און פֿריש. ער האָט געדינט אין מיליטער בלויז פֿינף חדשים. זײַנע באַקן זענען געווען גלאַטע, אָן אַ חתימת-זקן, וואָס האָט ער שוין, נעבעך, באַוויזן צו זען און הערן אין זײַן קורץ לעבן? קוים, וואָס ער איז אַרויס פֿון אונטער דער מאַמענס פֿאַרטעך.

מײַן ברודער יעקבֿ-דזשעיקאָב איז פֿון ערגעץ אויסגעוואַקסן. ער איז נאָר וואָס אָנגעקומען. דערהערט די שווערע בשׂורה, האָט ער תּיכּף געכאַפּט אַן עראָפּלאַן פֿון ניו-יאָרק און דורך אייראָפּע, באותות-ומופֿתים האָט ער באַוויזן אָנצוקומען אַהער. עמעצער האָט אַרויפֿגעלייגט אַ סך סידורימלעך אויף אַ טישל און דער עולם האָט זיי צעכאַפּט. מע האָט זיך געשטעלט דאַווענען מינחה. מײַן ברודער האָט זיך געריסן צו זײַן דער שליח-ציבור. איך האָב איבערגעלייענט די ווערטער פֿון שמונה-עשׂרה. גאָט איז, כאָטש לויטן סידורל: ‚מְחַיֵּה מֵתִים בְּרַחֲמִים רַבִּים, סוֹמֵךְ נוֹפְלִים, וְרוֹפֵא חוֹלִים, וּמַתִּיר אֲסוּרִים.‟ מײַן ברודער יעקבֿ האָט געבענטשט הויך: „ברוך אתה אדוני! מחיה המתים!‟ — און דער עולם האָט געענטפֿערט: „אָמן!..‟ ניין, האָב איך געטראַכט צו זיך בשעת-מעשׂה. חיים-אַלטער וועט זיך נישט אומקערן. דער טויט איז דער ענדגילטיקער און אומאָפּפֿרעגלעכער סוף. גענוג זיך באַנאַרישן, טרייסטן זיך און אַנדערע מיט פּוסטע צוזאָגן, איבערקײַען קינדישע אײַנרעדענישן. דערוואַקסענע מענטשן מוזן טראָגן דעם יאָך: אָנקוקן דעם רויען אמת אין די אויגן, נישט אָפּרײַסן דעם בליק. נו, אָבער עס איז נישטאָ אַזאַ זאַך „דערוואַקסענע‟. מיר אַלע זענען תּמיד געווען און געבליבן קינדער. איך האָב אָפּגעפֿירט דעם בליק פֿונעם סידורל און אָנגעקוקט חיימס בילד ווידער. דער איבל, וואָס איך האָב דערפֿילט פֿון סאַמע אין דער פֿרי, איז נישט אָפּגעטראָטן. דער קאָפּ האָט געשווינדלט. אפֿשר איז אַ פּלאַן זיך אַוועקלייגן, אַוועקחלשן? הלוואַי וואָלט איך געקענט זיך אַרויסרײַסן פֿון דעם בייזן חלום, כאָטש אויף איין מינוט. דאָס איז, ליידער, נישט געשען. איך האָב ווײַטער געדאַוונט מיטן עולם, געמורמלט ווערטער, אין וועלכע איך האָב גאָר נישט געגלייבט און געענטפֿערט „אָמן‟ אויף זאָגענישן, אין וועלכע איך האָב געגלייבט נאָך ווייניקער. נאָכן אָפּדאַווענען איז דזשעיקאָב-יעקבֿ צוגעקומען צו מיר. „נעם אַ טרונק וואַסער‟, — האָט ער מיר אַרײַנגעשעפּטשעט אין אויער. — „דו זעסט אויס זייער בלאַס.‟

איך האָב נישט געקענט אויסהאַלטן אַזוי פֿיל טויט. איך בין אַרויס אויף דער פּוסטער פֿינצטערער גאַס, זיך אַוועקגעזעצט אויף אַ באַנק בײַ אַ ליידיקער אויטאָבוס־סטאַנציע און אָפּגעאָטעמט טיף ווי עס איז נאָר מעגלעך. קיין אויטאָס זענען נישט פֿאַרבײַגעפֿאָרן. איך האָב רעכט נישט געוווּסט, אויב עס וועט קומען דער אויטאָבוס אָדער נישט. „באַזונדערע קריג-באַדינגונגען!‟ — ס’האָט מיר געשלאָגן צום ברעכן. אַזוי פֿיל טויט, רבונו-של-עולם. דער טויט האָט זיך ווי דורכגעווייקט אין מײַנע קליידער, אַ כאַפּ געטאָן די האָר, אַרײַנגעשריגן אין די אויערן.

די ווויל-באַקאַנטע סירענע האָט פּלוצעם צעריסן די שטילקייט. דער קערפּער האָט רעאַגירט גיכער ווי דער קאָפּ. איך האָב זיך אויפֿגעהויבן און אָנגעהויבן לויפֿן מיט אַלע כּוחות. די אויגן האָבן געזוכט אַ באַהאַלטעניש.

אַ מחשבֿה איז דורכגעלאָפֿן אין קאָפּ: „דאָס לעבן איז אַזוי קורץ! אפֿשר איז טאַקע שוין צײַט זיך געזעגענען מיט יעפֿימען און זיך אומקערן צו עטרה און צום מיידעלע, פֿרוּוון ווערן ווידער אַ משפּחה…‟

תּל־אָבֿיבֿ, 14 אָקטאָבער 2023

סוף