צוזאַמענבראָך (המשך)

עמיל קאַלין

17

אויפֿן העכסטן שטאָק האָט זיך זושע אָפּגעשטעלט לעבן אַ טיר, אויף וועלכער עס איז געהאָנגען אַ באַגילדט שילדל, ווי בײַ אַ קאַבינעט פֿון אַן אַדוואָקאַט אָדער אַ דאָקטער. אַ גרינקייט האָט שוין אָנגעהויבן פֿרעסן די גילדערנע ראַנדן. אויפֿן שילדל איז געשטאַנען אָנגעשריבן: „כײַמאָוויטש‟ — מיט קידוש-לבֿנה אותיות און הינטן מיט קליינע אותיותלעך — „פּאָעט‟, ווי דער דאָזיקער יעפֿים כײַמאָוויטש וואָלט אויפֿגענומען פּאַציענטן און יעדן געשענקט אַ ליד אַ סגולה אויף… דאָס שוואַרצע יאָר ווייסט אויף וואָס. זושע האָט אָנגעקלאַפּט אין דער טיר. אַ ווײַלע איז געבליבן שטיל פֿון יענער זײַט, אָבער אין גיכן האָבן זיך דערהערט טריט און אַ זקניש קול, הוסטנדיק, האָט זיך אָנגערופֿן: „רגע! רגע!‟ — ווי עס וואָלט מורא געהאַט מיר זאָלן נישט אַוועקשטעלן די פֿיס. די טיר האָט זיך געעפֿנט אויף אַ שפּאַרונע, אין וועלכער ס׳האָט זיך באַוויזן אַ שוואַרץ פֿאָרשנדיק אויג, אַ שטיקל נאָז און אַ פּאָר גרויע וואָנצעס, וואָס זענען שוין פֿון לאַנג אַרויס פֿון דער מאָדע.

„ווער איז עס?‟, האָט דער מענטש געפֿרעגט מיט אַ קווענקלעניש.
„יעפֿים! וואָס האָסטו זיך אַזוי שטאַרק דערשראָקן? — האָט זיך אָנגערופֿן זושע. — „איך בין נישט קיין מלאך-המוות. דאָס בין איך, זושע, און מײַן חבֿר אַן אַדוואָקאַט.‟

די טיר האָט זיך געעפֿנט אַ ביסל מער און עס האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר אונדז אַן אַלטער מאַן, אָנגעטאָן אין אַ לײַבל מיט אַ ריס אויבן, אַ פּאָר שוואַרצע טרענינג־הויזן. זײַן פּנים האָט אויסגעזען קרענקלעך-געל און אויסגעשעפּט. געשוואָלענע טאָרבעלעך זענען געהאָנגען אונטער די שוואַרצע אויגן, אַ סימן-מובֿהק פֿון נישט איין שלאָפֿלאָזער נאַכט. פֿון ביידע זײַטן פֿון די גרויע וואָנצעס האָבן זיך טעלעבענדעט פֿליישיקע באַקן־קישעלעך, ווי בײַ אַ בולדאָג, פֿון וועלכע עס האָבן אַרויסגעשטאַרצט אָנצאָליקע ווײַסע און גרויע שפּילקעס-הערעלעך.

„נו, יעפֿים, וואָס הערט זיך אינעם אוניווערסיטעט?‟ — האָט זושע גוטמוטיק געפֿרעגט דעם אַלטן. בשעתן פֿרעגן האָט ער זיך אויסגעצויגן און געטאָן אַן אומגעלומפּערטן סאַלוט מיט דער לינקער האַנט, ווי עס פּאַסט פֿאַר עמעצן, וואָס ציט זײַנע קענטענישן וועגן דעם מיליטערישן שטייגער, דער עיקר, פֿון פֿילמען. יעפֿים האָט אונטערגעכאַפּט דעם „סאַלוט‟ און ערנסט געענטפֿערט צוריק: „וואָס הערט זיך? מ׳גאָלט זיך און מ׳שערט זיך, די וועלט דרייט זיך און די באָבע פֿרייט זיך, ווײַל די יויך קאָכט זיך. די קאַץ שטעלט אָן אַ פּאָר אויגן און באַלעקט זיך, באַלד וועט זי כאַפּן אַ פּסק!‟

יעפֿים האָט אַראָפּגעלאָזט די רעכטע האַנט, אויסגעצויגן דעם ברייטן, אײַנגעבויגענעם רוקן ווי ווײַט ס׳איז נאָר געווען מעגלעך, געטאָן אַ קלאַפּ מיט די פּיאַטעס פֿון די באָרוועסע פֿיס און געזאָגט מיט אַ שטרענג קול:

„סערדזשאַנט כײַמאָוויטש יעפֿים מעלדט, אַז די פֿאַרוואַלטונג האָט בײַ אונדז אַוועקגענומען דעם פּאָסטן אויף דעם פֿאַקולטעט פֿון כעמיע און אים איבערגעגעבן צו ייִנגערע כּוחות. איצט באַשטייט אונדזער אויפֿגאַבע אינעם רייניקן נאָר די טואַלעטן אין דעם צענטראַלן בנין אויפֿן נאָמען פֿון שפּרינצאַק און אויך אויפֿן פֿאַקולטעט פֿאַר מאַטעמאַטיק. מיר פֿירן אויס אונדזער אַרבעט, אונדזער פֿאַרפֿליכטונג מיט אומבאַגרענעצטער איבערגעגעבנקייט און באַציִען זיך צו איר מיט דער העכסטער שטופֿע פֿון ערנסטקייט. ביטע, מעלדט עס דעם בעל-הבית!‟
„שטייט פֿרײַ! רייניקט געזונטערהייט! מיר וועלן מעלדן!‟ — האָט זיך אָנגערופֿן זושע. — „איך, זושע בן שׂרה-לאה לבית טײַטל בין געקומען צו פֿאַרריכטן די לאָדנס אין אײַער קיך. זיי הענגען קרום און פֿאַרמאַכן זיך נישט. מיט אײַער דערלויבעניש.‟

די שפּיל האָט זיך פֿאַרענדיקט און מיר זענען אַרײַן אין אַ קליינער, טונקעלער דירה, אין וועלכער עס זענען אַלע לאָדנס געווען אַראָפּגעלאָזט און דער ווענטילאַטאָר, וואָס איז געהאָנגען אויף דער סטעליע, האָט זיך געדרייט מיט אימפּעט, געטריבן די עיפּושדיקע לופֿט הין־און־קריק. יעפֿים האָט זיך אַוועקגעזעצט אויף דער סאָפֿע און אַרויסגעלאָזט פֿון זיך אַ טיפֿן, צוויי טויזנט-יאָריק קרעכץ.

„אַן אַדוואָקאַט? זושעלע, צו וואָס דאַרף מען אַן אַדוואָקאַט?‟ — האָט יעפֿים געפֿרעגט שטיל און געטאָן אַ צאַפּל. — „איך וואַש אַיעדן פֿרײַטיק די טרעפּ, ווי איך האָב אָפּגעשמועסט מיטן בעל-הבית, מיט שלמהן, דעמאָלט, ווען מיר האָבן זיך אַרײַנגעצויגן אַהער. איך טו דאָס יעדע וואָך שוין צען יאָר און קיינער האָט קיינמאָל נישט געהאַט צו זאָגן אַ שלעכט וואָרט. זאָלסט וויסן, מײַן ווײַב, טאַמאַרע, איז בײַ מיר געשטאָרבן מיט אַ וואָך צוריק.‟
„ברוך דין האמת. דעם אמת זאָגן, האָב איך באַמערקט, אַז עפּעס האָט זיך טאַקע געביטן, אָבער זיך נישט געכאַפּט, אַז דאָס איז דאָס ווײַב, וואָס פֿעלט אויס‟, — האָט זושע געזאָגט האַלב צו זיך און האַלב יעפֿימען. — „זאָלסט מער נישט וויסן פֿון קיין צער.‟
„איך באַדויער אײַער פֿאַרלוסט‟, — האָב איך געמורמלט און גלײַך צוגעגעבן. — „ר׳ ייִד, איר מעגט זיך פֿאַרלאָזן אויף מיר. לויטן פֿאַך בין איך טאַקע אַן אַדוואָקאַט, אָבער איך בין נישט געקומען אַהער אָפּשינדן אײַער הויט, חלילה. דאָס ליגט נישט אין מײַן טבֿע.‟

יעפֿים האָט געקוקט ערגעץ הינטער אונדז און גערעדט ווײַטער ווי די טרייסט-ווערטער זענען אים לחלוטין נישט נוגע:

„וויפֿל עס איז באַשערט צו לעבן — לעבט מען און אַז ס׳קומט די שעה צו שטאַרבן — שטאַרבט מען. דאָס איז די גאַנצע פֿילאָסאָפֿיע. זי איז געגאַנגען שלאָפֿן ווי תּמיד און אין דער פֿרי איז זי נישט אויפֿגעשטאַנען, ווי איר שטייגער איז געווען, אַ זייגער זעקס. איך האָב געמיינט, זי כאַפּט אַרײַן נאָך אַ דרעמל און האָב איר פֿאַרגונען דעם זיסן טעם פֿון שלאָף. אָבער אַז איך האָב זי געוואָלט אויפֿוועקן, האָב איך זי אָנגערירט און זי איז שוין געווען קאַלט ווי אײַז. נו, וואָס איז דאָ צו רעדן לאַנג? די מעשׂה איז אויס. שוין — אַ סוף. די לוויה איז, פֿאַרשטייט זיך, געווען אַ קליינע, אַ באַשיידענע, פּונקט ווי זי איז געווען בײַ איר לעבן. ווער קען אונדז? מיר האָבן אַ טאָכטער, אָבער זי וווינט שוין אַ היפּש צײַט אין קאַנאַדע, אַ פּאָר ווײַטע קרובֿים, מיט וועמען מע זעט זיך נישט. פֿרײַנד האָבן מיר אין גאַנצן נישט געהאַט. מענטשן האָבן אונדז געמאַכט אַ גרויסע טובֿה און ס׳האָט זיך אונדז אײַנגעגעבן אויסצוקראַצן אַ מנין.‟
„אַזוי איז עס, גאָט שענקט אַ מתּנה און נעמט זי אַוועק. אַ מענטש קען נישט פֿאַרשטיין די חשבונות, וואָס מע מאַכט אויבן, האָט זושע געקראַצט הינטערן אויער און גענומען באַטראַכטן די קרומע לאָדנס. — „אַלץ איז אַ נסיון. מ׳דאַרף זײַן בשׂימחה!‟ — האָט ער אַרויסגערופֿן פֿון קיך.

יעפֿימס שוואַרצע, קײַלעכדיקע אויגן זענען געווען מילדע און לינדע, ווי בײַ קליינע קינדער אָדער מענטשן, וואָס האָבן נישט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון זינד. עס האָט מיך אַדורכגענומען אַן אומהיימלעך געפֿיל, אַז דער מילדער אַלטער פֿאַרמאָגט איבערנאַטירלעכע כּוחות און יעדע פֿראַגע זײַנע איז סײַ אומשולדיק און סײַ אַ שטרויכלונג.

„וואָס איז דיר?‟ — האָט יעפֿים גערעדט און זײַנע גרויע סאָוועטישע וואָנצעס האָבן אונטערגעטאַנצט. — „ס׳איז דיר חלילה נישט גוט? ס׳נאָגט דיר עפּעס אונטערן לעפֿעלע? קוקסט אויס בלאַס, ווי קרײַד. גאָט זאָל אָפּהיטן!‟
„אַ זויערקייט פֿון מאָגן איז מיר אַרויפֿגעקראָכן אין מויל. עס איז מיר גאָרנישט‟, — האָב איך געשטאַמלט און צוגעגעבן, נאָך אַ קווענקלעניש: — „אָבער איך בין נישט זיכער, אַז דער הונט ליגט באַגראָבן דאָ‟, — האָב איך אָנגעוויזן אויפֿן בויך, — „נאָר דאָ‟, — האָב איך געטײַטלט אויפֿן שטערן און געדרייט מיטן פֿינגער.
„זיץ, זיץ‟, — האָט יעפֿים אָנגעוויזן אויף דער סאָפֿע און צוגערוקט צו מיר אַ קישן. — „דריק דאָס קישעלע צו צום בײַכל וועט עס דיר לײַכטער ווערן‟, — האָט ער געזאָגט מיט פֿעסטקייט פֿון אַ מבֿין אין תּורת־המעדיצין.

מיר האָבן ביידע געשוויגן אַ שטיקל צײַט. איך האָב באַטראַכט די אייגענע שיך און לסוף געבראָכן די שווײַגעניש:

„זושע דער בעל-מלאָכה קומט אַהער יעדן מאָנטיק און דאָנערשטיק, האַ?‟

יעפֿים האָט מיר אַרײַנגעקוקט טיף אין די אויגן:

„נו, וואָס קען מען טאָן?‟ — האָט ער געגעבן אַ צי מיט די אַקסלען. — „אַ ייִד דאַרף פֿאַרדינען דאָס שטיקל ברויט אַזוי צי אַנדערש. ער האָט דאָך אַ ווײַב און קינדערלעך. ער קען נישט גיין צוריק אַהיים מיט ליידיקע הענט.‟
„גוט, אָבער אַ סוף זאָל עס נעמען!‟ — האָב איך געזאָגט מער הויך ווי איך האָב געוואָלט.
אויף יעפֿימס ליפּן האָט זיך באַוויזן אַ שמייכל, די פֿליישיקע באַקן-קישעלעך האָבן געטאָן אַ ציטער, — „מיר איז גוט, זאָלט איר וויסן. זושע איז אַ וווילער יאַט. ער קומט אַרײַן, מ׳זעט אַ לעבעדיקן מענטש און ס׳ווערט ליכטיק אין די אויגן, מ׳כאַפּט אַ שמועסל אויף מאַמע-לשון אַ מחיה! וואָס דאַרף איך מער אין מײַנע יאָרן?‟
„נאָר זאָל דער בעל-הבית נישט וואַרפֿן די שולד אויף אײַך.‟
„ווער? שלמה?‟ — האָט דער אַלטער זיך צעלאַכט ווי אַ ייִנגעלע. — „ניין, ניין! שלמהלע איז אַן ערלעכער ייִד, אַ צוגעלאָזטער. ער פֿאַרשטייט גאַנץ גוט, אַז מײַנע אַלטע הענט קענען נישט מאַכן אַזוינע שאָדנס. די לאָדנס זענען טאַקע עלטער פֿון מיר און דער שטריק, וואָס האַלט זיי אין איינעם, צערײַסט זיך פֿאַר אַלטקייט.‟
„מ׳קען נישט וויסן וואָס עס טוט זיך בײַ יענעם אין קאָפּ.‟
„אמת, אָבער ר׳ שלמה איז אַ גאָלדענער מענטש. מעגסט מיר גלייבן אויפֿן וואָרט. איך ווייס וואָס איך רעד.‟
„וועלכע גאָלדענע מעשׂים האָט ער געמאַכט, למשל?‟
„אָ!‟ — האָט זיך אַ פֿונק אָנגעצונדן אין יעפֿימס קויל-שוואַרצע אויגן. — „אין אוניווערסיטעט טראָגט מיר קיינער נישט אַנטקעגן קיין לײַטישן שלום-עליכם, אָבער ר׳ שלמה? עס האָט זיך נאָך ניט געטראָפֿן אַזאַ פֿאַל, אַז איך זאָל קומען אים אַנטקעגן און ער זאָל מיר נישט אָפּגעבן אַ ברייטן שלום-עליכם. אַזוינס איז נאָך נישט געשען. אַ גאָלדענער מענטש, זאָג איך אײַך.‟

פֿון קיך זענען דערגאַנגען צו אונדז קלאַפּענישן און האַלב חייִשע קרעכצענישן פֿון צופֿרידנקייט און ווייטיק. זושע האָט, ווײַזט אויס, נאָך נישט אָפּגעהאַלטן דעם ענדגילטיקן נצחון אין זײַן אומענדלעכן קאַמף מיט די אַלטע און שווערע לאָדנס.

„יאָ, אָבער דאָס איז נישט קיין ראַיה‟, — האָב איך געזאָגט. — „יעדער איינער קען טאָן אַ שמייכל. אפֿשר אויכעט דאָקטאָר מענגעלע, הונדערט מאָל להבֿדיל, פֿלעגט אַנטקעגנטראָגן די שכנים זײַנע אַ שיינעם ׳גוטן-טאַג׳?‟

יעפֿים האָט זיך פֿאַרטראַכט אַ רגע און געזאָגט:

„יאָ, דאָס איז אמת. מ׳קען נישט וויסן, וואָס עס קאָכט זיך בײַ יענעם אין טאָפּ און פֿון דעסטוועגן…‟ — האָט ער אָנגעשטעלט אויף מיר די שוואַרצע אויגן, וואָס קענען מיך, דאַכט זיך, דורך און דורך און אַ ווייכקייט האָט זיך אײַנגעפֿלאָכטן אין זײַן שטים: „וואָס טויג דאָס אַליין אַרײַנלייגן זיך אין אַ מרה-שחורה? איר זענט דאָך יונג. איר וועט נאָך לעבן אַ סך יאָר. נאַטירלעך, מ׳מאַכט דורך וואַרעמס און קאַלטס אַזאַ איז דער מענטשלעכער גורל.‟
„צו וואָס דאַרף איך אַזוי פֿיל יאָרן, האַ?‟ — האָב איך גערעדט שטיל, האַלב צו זיך און האַלב צו יעפֿימען, און געפֿירט דעם בליק פֿון מײַנע שיך צו די דלאָניעס און צוריק. — „וואָס טויג מיר אַזוי פֿיל צײַט? וואָס וועל איך טאָן מיט איר? אַרבעטן נאָך אַ יאָרצענדליק בײַ דער פֿירמע? ס׳איז תּמיד די זעלבע מעשׂה: אַרויסשלעפּן שולדיקע פֿון דער שטראָף, וואָס קומט זיי על-פּי-יושר און העלפֿן די שווינדלערס שווינדלען ווײַטער. מ׳פֿאַרקויפֿט די נשמה פֿאַר אַ שיבוש. איך דאַרף נישט די יאָרן. איך וועל זיי שענקען עמעצן, וועמען זיי קענען צו נוץ קומען. איך בין אַנטלאָפֿן פֿון מײַן לעבן, פֿון אַ לאַנגווײַליק ווײַב און קינד, פֿון דער שׂינאה צו דעם שעף, פֿאַראַכטונג צום געשעפֿט און צו זיך אַליין, וואָס איך פּטר דאָרט די צײַט. אַ שׂינאה, וואָס לויערט אויף מיר אויף יעדן טריט און שריט. איך האָב תּמיד געשטרעבט צו עפּעס העכערס, געוואָלט אָנשרײַבן אַ באַדײַטנדיק ווערק. איך האָב געהאָפֿט, אַז ירושלים וועט מיך דערהייבן מיט זיך, אָבער דאָס פֿאַרקערטע איז געשען: ירושלים האָט מיך דערנידערט, אַראָפּגעשלעפּט מיט זיך אין בלאָטע. איך בין נישט קיין מלאך פֿון הימל, אַיאָ? דאָס גאַנצע לעבן האָב איך אָפּגעטאָן אומווירדיקייטן, אָבער די אומווירדיקייטן, וועלכע איך האָב צוגעזען דאָ די לעצטע טעג, שטײַגן אַלץ איבער.‟
„וואָס האָט איר געשריבן? אפֿשר איז כּדאַי צו לייענען?‟ — יעפֿימס ברעמען — צוויי האָריקע, לעבעדיקע ווערעם, האָב זיך ביידע געגעבן אַ הייב אַרויף.
„איך שעם זיך פֿאָרלייענען, בנאמנות. ס׳טויג צום פֿײַער. אַלץ, וואָס מ׳שרײַבט, טויג צום פֿײַער.‟
„אפֿשר, אפֿשר…‟, — האָט יעפֿים געמורמלט און אָנגעטאַפּט מיט דער האַנט דאָס טישל לעבן אונדז, זוכנדיק די ברילן. אַ פּאָר ברילן מיט אַ דיקן רעמל איז געלעגן איבער אַ קופּע פּאַפּירן.

ער האָט אָנגעזאָטלט די ברילן אויף דער נאָז, גענומען אַ פּאַפּיר פֿון דעם הייפֿל און געזאָגט אַ שעמעוודיקער:

„אויב עס איז שוין געקומען די רייד וועגן שרײַבן, בין איך זיך מודה, אַז צומאָל זינדיק איך אויכעט מיט דער פּען. גראָד לעצטנס האָב איך אַרײַנגעשיקט עפּעס אין אַ גאַזעטע, מיט אײַער דערלויבעניש…‟ — ער האָט גענומען לייענען אויף אַ קול: — „אַ ייִדיש קינד ליגט אין וויגעלע. עס איז שאַ-שטיל אין שטיבעלע…‟

נאָך דעם, וואָס דאָס מאַמעלע איז צוגעגאַנגען צום עופֿעלע און עס אַ גלעט געטאָן איבערן קעפּעלע, האָט זיך באַוויזן זושע: דאָס פּנים רויט, טראָפּנס שווייס שלענגלען זיך איבער די שלייפֿן, הוידען זיך אויף די הערעלעך פֿון זײַן באָרד. ער האָט זיך געטאָן אַ קראַץ אין אַ באַק און געזאָגט: „שוין, פֿאַרטיק. דעם חשבון וועל איך צושטעלן, פֿאַרשטייט זיך, דעם בעל-הבית.‟

יעפֿים האָט זיך אויפֿגעשטעלט. דאָס צעריסענע שטיקל אויף זײַן לײַבל האָט זיך באַוועגט ווי אַ בלעטעלע אויפֿן ווינט. ער האָט געדרוקט זושען די האַנט און אים האַרציק געדאַנק. דערנאָך האָט ער זיך געווענדט צו מיר, געדרוקט אַ לענגערע צײַט מײַן האַנט און געזאָגט: „ס׳געווען אַ פֿאַרגעניגן זיך באַקענען מיט אײַך. כאַפּט אײַך אַרײַן ווען איר האָט אַ פֿרײַער מינוט! איר זענט תּמיד אַן אָנגעלייגטער גאַסט און געדענקט זשע, כּל-זמן מ׳לעבט, איז דאָ אַ האָפֿענונג און אפֿשר אויך נאָכן טויט!‟

דער אַלטער ייִד האָט זיך מיר ממש אײַנגעבאַקן אין האַרצן.

„ר׳ כײַמאָוויטש‟, — האָב איך אים געזאָגט. — „איר זענט דער לעצטער צדיק, אַ פֿאַרהוילענער, אַן אמתער למד-ווניק. נאָר אַ דאַנק אײַך, אײַערע זכותים, די וועלט גייט נישט אונטער. אַז די וועלט וואָלט געווען אָפּהענגיק פֿון מיר און זושע, וואָלטן אַלע געלעגן טיף אין דער ערד אַרײַן.‟

זושע האָט געשמייכלט אין דער באָרד אַרײַן.

המשך קומט