עמיל קאַלין
15
אַז איך האָב אויפֿגעעפֿנט די אויגן, איז דער צימער געווען בלוילעך-גרוי. שוין צײַט צו זאָגן קריאת-שמע לויט רבי אליעזר, נאָר וואָס קריאת-שמע, ווער קריאת-שמע? קיינער הערט נישט סײַ ווי סײַ און רעדן צו זיך אַליין, זײַענדיק איבערצײַגט, אַז עמעצער, אַ חוץ דיר גופֿא, הערט, איז געוויס אַ סימן, אַז אַ פּסיכיאַטער מוז דיך באַטראַכטן. איך בין נאָך נישט אין אַזאַ צושטאַנד, כאָטש דערווײַל. איך בין געלעגן צווישן דעם צעוואָרפֿענעם, צעקנייטשט בעטגעוואַנט אַ פֿאַרשוויצטער, מיט אַ טשאַד אין קאָפּ, דער גומען איז געווען טרוקן, אין האַלדז האָט מיר געקרעלט און טעמפּע מחשבֿות זענען אַרומגעשוווּמען אין מוח און געקלאַפּט אין די שלייפֿן ווי קליינע העמערלעך. אַ ווײַל האָט זיך מיר געדאַכט, אַז איך בין גאָר נישט געשלאָפֿן די גאַנצע נאַכט, בלויז פֿאַרמאַכט די אויגן אויף אַ פּאָר מינוט. אַ שוועריקייט האָט זיך פֿאַרלייגט איבער מיר, אַן אויסגעשעפּטקייט, אַ מבֿולבלדיקע פּוסטקייט האָט צעעפֿנט דעם שלונד אין מיר. מײַן נשמה איז אין ערגעץ נישט געפֿלויגן בײַ נאַכט און אַוודאי האָט זי נישט איבערגעגעבן מײַנע מעשׂים דורך דעם טאָג צו די מלאָכים. דער ענין איז גאַנץ אַ פּשוטער: עמעצער האָט אָנגעקוועטשט אויף אַ קנאָפּ אָדער אַרויסגעצויגן דאָס דראָט פֿון עלעקטריע, און איך בין פֿאַרלאָשן געוואָרן — דאָס האָט געהייסן, אַז איך שלאָף. איצט האָבן פֿרעמדע הענט מיך ווידער צוגעלאָנטשט צו עלעקטריע. איך האָב בײַ קיינעם נישט געבעטן אַנטשלאָפֿן ווערן און נישט געמאָנט מע זאָל מיך אויפֿוועקן. נו, אָבער איצט בין איך דאָך פֿאָר וואַך מוז איך בלית-ברירה פֿונקציאָנירן, טראַכטן, טרינקען און עסן.
איך האָב זיך דערמאָנט אין דעם וואָס עס איז פֿאַרלאָפֿן נעכטן: פֿײַוויש דער נישט-טויגער און זײַן למדנות, ר׳ יוחננס שיל, די פֿאַרשלאָפֿענע טשודאַקן מיט די קינדישע פּנימער און טעמפּע מוחות, ר’ יוחנן און זײַן פֿײַערדיקע, פֿאַלשע אמונה, זײַן אומפֿאַרשעמטקייט און לעכערלעכער בטחון, שלמהלע דער שלימזל און די פּאָליציי, די רשעים, וואָס האָבן אים לסוף געפּאַקט. נו, ייִדן זענען נישט געקומען אויף דער וועלט צו פֿאַרברענגען שיין! די געשרייען „נאַציס!‟, געצילט אין צוויי פּאָליציאַנט, וואָס האָבן געהאַט די העזה צו מאָנען גערעכטיקייט, שלמהלע, מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ, מיט אַן אײַנגעבויגענער פּלייצע און דער וואַקלדיקער האָרב, ווערט אַרויסגעפֿירט פֿון ר׳ יוחננס שיל פֿון די צוויי פּאָליציי-לײַט. אַ טריט פֿון דער הילצערנער טיר דרייט ער זיך אויס צו אונדז און פֿירט זײַן בליק איבער אונדזערע פֿאַרשוויצטע, רויטע פּנימער און אין זײַנע אויגן טליִעט אַן עקשנותדיק פֿײַערל און אַ ייִדישער צער אָן אַ דנאָ קוקט אַרויס פֿון זיי. אַ צוויי-טויזנטדיקער ייִדישער צער, ווי אין שפּאַניע בײַ די אינקוויזיציע־שײַטערס ווי אין מײַנץ, שפּײַער, כמעלניצקיס צײַטן. נו, אַ קליינער חילוק! דאָ האַנדלט זיך אין אַן אויסוווּרף, אַ שווינדלער, אַ שאַרלאַטאַן, וואָס האָט באַגנבֿעט אַן הילפֿלאָזע פֿרוי, וועלכע איז שוין נישט מיט אַלעמען, אַ מענטש, וואָס האָט אָנגעטאַפּט, דאַכט זיך, דעם סאַמע דנאָ פֿון מענטשלעכער מאָראַלישקייט. ער ווערט געפֿירט מיט זײַדענע הענטשקעס, אַ הערעלעך זאָל חלילה נישט פֿאַלן פֿון זײַן קאָפּ. ווי איז דאָס געמאָלט געוואָרן, אַז אַלע צדיקים אין שיל זאָלן אַרומטאַנצן אַרום שלמהלע ווי לאָשיקלעך; זיך אָנגענומען פֿאַר אים, נישט אָפּגעבנדיק זיך קיין חשבון, אָן קוועקלענישן, אָן נאָכקלערענישן, אָן צווייפֿל. אין זייערע הערצער איז נישט געווען קיין פּלאַץ פֿאַרן מינדסטן ספֿק. זיי דינען די טומאה מיט אַ פֿאַנאַטיש דבֿקות. את חטאי אני מזכיא, איך האָב אויך געטאַנצט צוזאַמען מיט יענע רשעים. איך האָב זיך אויך געריסן דעם האַלדז צוזאַמען מיט זיי. בין איך, הייסט עס, אויך אַ שטיק רשע. אַ בזיון! ווײַזט אויס, אַז איך האָב נישט פֿאַרמאָגט דעם מאָראַלישן כּוח און נישט גענוג שטאַרקן ווילן צו שטערן דאָס שׂימחהלע. מילא, זיי וואָלטן זיך סײַווי נישט צוגעהערט.
איך האָב זיך אויפֿגעהויבן פֿון בעט מיט אימפּעט, ווי עמעצער וואָלט מיך בגוואַלד אַרויסגעריסן פֿון דעם געלעגער. אַ שוואַכיק ווינטל האָט אַרײַנגעבלאָזט אין צימער און געבראַכט מיט זיך אַ קנויל פֿרימאָרגנדיקער קילקייט. די קילקייט האָט זיך אָבער באַלד אויסגעוועפּט און די מסוכּנע, שטינקענדיקע חמימה וואָס האָט זיך געשטעלט אין דרויסן זינט נעכטן, האָט ווידער איבערגענומען די ממשלה.
אַ בוך מיט אַ שוואַרצער הילע איז געלעגן אויפֿן שרײַבטיש ווי אַ פֿאַרוווּנדיקטער קראָ. אויף דער פֿאָדערשטער הילע איז געשטאַנען אָנגעשריבן מיט ווײַסע אותיות: „אין קרומען שפּיגל‟. ווי קומט דאָס בוך אַהער? — האָב איך זיך געוווּנדערט. זײַן גאַנצער אויסזען איז געווען אַ נעבעכדיקער, אַרויסגערופֿן רחמנות. ווײַזט אויס, אַז דער פֿאַרלאַג האָט נישט איבערגעקערט די וועלט, אַז דאָס בוך זאָל צוציִען דעם עולם-לייענערס. ווער האָט עס אָנגעשריבן צו אַלדי שוואַרצע יאָר? נאָך אַ נאַרישקייט פֿון דעם ברודער דזשעיקאָב-יעקבֿ? איצט האָט ער זיך צוגעכאַפּט צו דער פֿעדער? אַז ס׳גלוסט זיך אַ מענטש זינדיקן זאָל עס אים ווויל באַקומען, פֿאַר וואָס מוז מען פֿאַרשאַפֿן צער און עגמת-נפֿש די אַנדערע?
איך האָב צוגעשאַרט דעם בוך צו זיך. דער נאָמען פֿון דעם שרײַבער איז נישט געווען קיין דשזעיקאָב. ווײַזט אויס, אַז עפּעס אַ רחל האָט עס אָנגעשריבן… מילא, זאָל זײַן אַ רחל. פּלוצעם האָט רחל זיך געשטעלט פֿאַר מײַנע אויגן אַ נאַקעטע מיט אַלע אירע פֿעלערן און מעלות, ווי אין יענער נאַכט, מיט צוויי טעג צוריק. אוי גאָטניו! איך האָב שיִער נישט פֿאַרגעסן אין איר. נישט נאָר מײַן ווילן איז אָפּגעשוואַכט געוואָרן, אויך מײַן זכּרון הייבט אָן אונטערהינקען. אַ פֿריִער אַלצהײַמער… איך האָב דאָס געוווּסט! דאָס מאַכט אַלע מײַנע פּלענער צו נישט. ווי קען מען שרײַבן אָן אַ זכּרון? אַ קנויל האָט זיך מיר געשטעלט אין האַלדז און דער בויך איז געוואָרן האַרט, ווי אַ פּויק. איך מוז זיך באַרויִקן, אָטעמען טיף. איך האָב זיך דערמאָנט ווי האַרט פֿאַרן אַוועקגיין האָט מיר רחל, כּמעט בגוואַלד, אַרײַנגעשטופּט אין דער האַנט איר בוך און געשעפּטשעט זיסלעך: „זאָלסט האָבן וואָס צו נאַשן אונטערוועגנס…‟ איך האָב איר צוגעזאָגט איבערצולייענען מיט קאָפּ און צוגעבן מײַנע באַמערקונגען.
איך האָב זיך געלייגט אין בעט מיטן בוך און אָנגעהויבן לייענען. די העלדין, אַ יונגע פֿרוי אין די מיט-צוואַנציקער האָט נישט קיין פֿאַך אין די הענט. זי וואַלגערט זיך צווישן מיאוסע געדונגענע דירות מיט פֿאַרשימלטע ווענט און זוכט אַנערקענונג אין די גאָר שמאָלע קרײַזן פֿון דער ירושלימער ליטעראַרישער וועלט. איר גרעסטע לײַדנשאַפֿט איז אַרויסרײַסן זיך פֿון דער באַנאַלישקייט, וואָס רינגלט זי אַרום און ווערן אַ פֿולשטענדיקע שרײַבערין. די ערשטע זײַטן זענען אָנגעפּאַקט מיט אירע גאָר נישט אָריגינעלע באַמערקונגען און מחשבֿות וועגן דעם לעבן און דעם פּײַניקונג-מעכאַניזם, וואָס ווערט אָנגערופֿן „די מענטשלעכע געזעלשאַפֿט‟. די שטימונג בײַט זיך כּסדר: אָט איז זי אַ פֿריילעכע, וויל אַרומכאַפּן די וועלט און אָט פֿאַלט זי אַרײַן אין פֿאַרצווייפֿלונג, שיִער וואָס נעמט זיך נישט דאָס לעבן. קיין אַנדערע געפֿילן זענען נישט בנימצא. דערווײַל, ביז די וועלט וועט קלינגען מיט איר פֿירט זי אַלערליי ליבעס מיט כּל-המינים ווילדע פּאַרשוינען: היימלאָזע פּאָעטן, חרדים וואָס באַהערשן זי קוים, פֿרויען, וואָס גערן צו אַ ווײַבערלעכער געזעלשאַפֿט, בלאָנדע יו.ען.־זעלנער, באַווײַבטע מענער… אָבער אַלץ לויפֿט פֿאַרבײַ אַזוי גיך, יעדער איינער גייט אַרויף אויף דער בינע, שפּילט אָפּ זײַן ראָלע און גלײַך גייט אַראָפּ, נישט איבערלאָזנדיק קיין שפּור אין דער נשמה פֿון דער צוקונפֿטיקער שרײַבערין. זי אינטערעסירט זיך און גיט זיך אָפּ, אייגנטלעך, בלויז מיט אַן איין-און-איינציקער זאַך: מיט זיך אַליין. קענטיק דאַרף דער גיכער ריטעם צוגעבן לעבעדיקייט דער סיפּור-המעשׂה, אַ געפֿיל פֿון פֿרישער, צאַפּלדיקער יוגנטלעכקייט, נאָר בײַ מיר האָט אַזאַ צוגאַנג אַרויסגערופֿן אַ געפֿיל פֿון נעווראָטישקייט אָן אַ תּוך. ווײַזט אויס, אַז רחל די אָנגעזעענע רעביצין, האָב איך געטראַכט, טויג, אין גרונט, נישט מער ווי אירע תּלמידות מיט זייערע אומגעלומפּערטע שרײַבעכצער. זי האָט בלויז אַ רײַכערע שפּראַך און שרײַבט מיט געניטשאַפֿט. דעריבער האָט זיך איר אײַנגעגעבן צו פֿאַרשטעלן די הוילע באַנאַלקייט בעסער. אַ גרויסע אַנטוישונג. די אויגנלעפּלעך האָבן זיך פֿאַרמאַכט — אַ סוף.
איך ווייס נישט ווי לאַנג איך בין געשלאָפֿן. עמעצער האָט געקלאַפּט אין דער טיר און איך האָב זיך איבערגעוועקט מיט אַ צאַפּל. דאָס בוך, וואָס איז געלעגן אויפֿגעעפֿנט אויף מײַן בויך, האָט זיך אַראָפּגעגליטשט און איז געפֿאַלן אויפֿן דיל. דער צימער איז שוין געווען גוט ליכטיק. אַלץ אַרום האָט באַקומען אַ מאָדנעם גלאַנץ. מע האָט געקענט באַשײַמפּערלעך געפֿינען אַ טראָפּן שיינקייט אויך אין דער קופּע שמוציקע, צעקנייטשטע מלבושים, וואָס האָבן געהאַלטן אין איין וואַקסן לעבן דעם בעט. באַלד האָט זיך דערהערט ווידער אַ שוואַכער קלאַפּ אין דער טיר. איך האָב גאָר נישט געענטפֿערט, אָבער די מאַמע האָט זיך ווייניק געמאַכט דערפֿון: די טיר האָט זיך פֿריִער געעפֿנט אויף אַ שפּאַרונע און דערנאָך זיך אַ פּראַל געטאָן. דער מאַמעס פֿאַרזאָרגטע געשטאַלט, אָנגעטאָן אין דעם אַלטן, גרוי-געוואָרענעם פֿאַרטעך, האָט זיך באַוויזן אויף דער שוועל. איך האָב דערפֿילט ווי מײַן בלוט-דרוק טוט אַ שפּרונג אַרויף. די דאָזיקע פֿרוי איז פּשוט אַ פֿאַרפֿאַלענע. דאָס האַרץ האָט גענומען שלאָגן גיך. זי וועט שוין קיינמאָל נישט בײַטן אירע דרכים. זי איז קיינמאָל נישט געווען מסוגל תּופֿס זײַן און וועט זיך שוין קיינמאָל נישט אויסלערנען, אַז מענטשן האָבן אַלערליי עסקים אין זייער צימער, מיט זיך און מיט אַנדערע, צו וועלכע זי האָט נישט די מינדסטע נגיעה. אַזאַ באַגריף ווי רשות-היחיד איז איר פֿרעמד בתּכלית־הפֿרעמדקייט. וואָס וואָלט געווען, אַשטייגער, טאָמער רחל וואָלט אַרײַנגעקראָכן צו אים אין צימער דורכן פֿענצטער און זיי וואָלטן איצט עוסק געווען אין אַ גרויסער מיצווה? די מאַמע וואָלט מסתּמא געכאַפּט דאָס חלשות.
„הערש?‟ — האָט איר קול געטאָן אַ סקריפּע.
„וואָס איז? עס איז אויסגעבראָכן אַ מלחמה? זעסט נישט, אַז איך שלאָף? איך בין קראַנק. איך פֿיל זיך נישט גוט.‟
„הערש, וואָס איז דיר? וואָס איז געשען, וואָס דו פֿילסט זיך נישט מיט אַלעמען? האָט דיר חלילה פֿאַרדאָרבן דעם מאָגן? דו ווייסט גאַנץ גוט, אַז דאָס עסן אין רעסטאָראַן איז ווי סם פֿאַר דיר. עס איז שוין שפּעט אין טאָג אַרײַן. האָסט שוין געזאָגט קריאת-שמע?‟
„ניין, איך האָב נישט געזאָגט. גאָט האָט וויכטיקערע זאַכן צו טאָן ווי אויסהערן מײַן נעבעכדיק קריאת-שמע.‟
„הייבסט שוין ווידער אָן? תּיכּף וועסטו שוין נישט קענען זאָגן. וועסט באַלד פֿאַרפֿעלן קריאת-שמע.‟
„וואָס האַקסטו דאָרט? וויפֿל איז דער זייגער?‟
דער מאַמעס פּנים איז געוואָרן בלאַס און רויט. זי האָט געוואָלט עפּעס זאָגן, אָבער זיך געביסן די ליפּן. מסתּמא האָט זי זיך געעצהט מיט אַ רבֿ, אַ קלאָץ, און ער האָט איר געזאָגט, אַז מיט מיר דאַרפֿן מען זיך באַגיין נאָר מיט גוטן, אויב מע וויל מיך מקרבֿ זײַן. זי האָט געכאַפּט אַ בליק אויף דער באָבעס האַנטזייגער מיטן קרומען, פֿאַרשימלטן רימען. די איינציקע זאַך, אַ חוץ חובֿות, וואָס איז דערגאַנגען צו איר בירושה.
„ס’איז שוין אַכט און צוואַנציק מינוט!‟ — האָט זי געקרומט די אויסגעדאַרטע ליפּן, אַז זיי האָבן אַזש אָנגעוווירן די לעצטע שפּורן פֿון קאָליר. איצט האָט זי אויסגעזען ווי אַ ציינלאָזע אַלטיטשקע.
„זומער־צײַט מעג מען זאָגן קריאת־שמע ביז האַלב צען, דער דין איז אַזאַ: מ’מעג זאָגן קריאת-שמע נאָר אין משך פֿון דעם ערשטן פֿערטל פֿון דעם טאָג. דו קענסט נישט דעם דין.‟
„ס’איז דאָ אויך אַ מיצוות כיבוד אב ואם!‟ — האָט די מאַמע זיך אָפּגעקערט פֿון מיר אַ ברוגזע, אָבער די רוגזה איז תּיכּף אַנטרונען געוואָרן.
„הערש, וואָס איז דיר?‟ — האָט זי ווידער גערעדט מיט אַ ווייך קול, ווי דער רבֿ האָט געהייסן. — „ביסט חלילה קראַנק? דו ווייסט, נישט בײַ אַלע קרענק שטעקט די סיבה אין גוף. פֿאַראַן זאַכן, וואָס נעמען זיך פֿון פּראָבלעמען אין רוחניות, לא-עלינו. אפֿשר איז כּדי זאָלסט רעדן מיט אַ רבֿ? מ’קען אַ סך אויפֿטאָן אין דײַן פֿאַל.‟
„מײַן פֿאַל? וואָס קען אַ רבֿ שוין אויפֿטאָן? אַ רבֿ וועט נאָר דרייען מיט דער צונג. ער קען דען מאַכן פֿון אַ מיאוסע וועלט אַ שיינהייט? ניין! אַ רבֿ קען אײַנרעדן אַ קינד אין בויך, געוויס! ער נאַרט אָפּ יענע, וואָס זוכן מיט ליכט מע זאָל זיי אָפּנאַרן…‟
„הערש! דו מיינסט, אַז די חכמה ליגט נאָר בײַ דיר‟ — האָט מיך די מאַמע איבערגעשלאָגן.
„מיר פֿאַרשטייען נישט די חשבונות, וואָס מע פֿירט אויבן, האַ? אויך אַ רבֿ פֿאַרשטייט נישט. אַזעלכע זאָגעכצער רינען מיר אויס פֿון די אויערן. זיי זענען אַ שווינדל, אַן אָפּשטויס מיט אַ שטרויעלע.‟
„האָסט גערעדט מיט ליזאַן?‟ — האָט די מאַמע געביטן די טעמע. — „אפֿשר דאַרפֿסטו מאַכן בלוט-אַנאַליזן אָדער אַנדערע אַנאַליזן? איך זאָג נישט, אַז עפּעס איז, חלילה, נישט כּשורה. נאָר… און אפֿשר פֿעלט דיר אויס אַ וויכטיקער וויטאַמין אין בלוט, בע-12? וויטאַמינען ווירקן זייער שטאַרק אויף דער שטימונג. דעריבער ביסטו אַזוי אויפֿגערעגט, אַזאַ היציקער קאָפּ, וואָס מע קען נישט רעדן מיט אים קיין וואָרט ווי עס פֿירט זיך צווישן לײַט. ער ענטפֿערט דער מאַמען מיט אַזאַ לשון… נו, אַ מאַמע שלינגט אַראָפּ אַלץ. לסוף קומט אויס, אַז אַלץ איז צוליב מאַנגל אין בע-12. זאָג מיר, ווען ביסטו געווען בײַ ליזאַן דאָס לעצטע מאָל, האַ?‟
„נישט געווען‟ — האָב איך געענטפֿערט מיט ווייניק חשק. דער דאָזיקער שמועס דערפֿירט נישט אין ערגעץ. יעדער באַלעקט זיך די וווּנדן.
„קלינג איר אָן הײַנט‟, — האָט די מאַמע באַפֿוילט. — „תּיכּף פֿאַר דעם וואָס די פּאַציענטן הייבן אָן אַרײַנצושטראָמען צו איר. דו מיינסט, אַז ס’איז צום לאַכן, אָבער ס’איז נישט צום לאַכן. דאָס איז צום וויינען.‟
„איצט ווילסטו אַרײַנוואַרפֿן אין מיר וויטאַמינען? איך וועל איר נישט אָנקלינגען, ווײַל זי קען מיר מיט גאָרנישט אַרויסהעלפֿן. זי קען נישט איבערמאַכן די וועלט.‟
„גוט, איך זע, אַז מיט דיר קען מען נישט איבערקומען מיט רייד, וועל איך אָנקלינגען אַ רבֿ!‟ — האָט די מאַמע באַשטעטיקט, אַרויסגעגאַנגען פֿון צימער און פֿאַרמאַכט די טיר הינטער זיך.
„געזונטערהייט‟, — האָב איך אויסגערופֿן שוין צו דער פֿאַרמאַכטער טיר.
איך בין געלעגן אין בעט. דאָס האַרצן האָט ווײַטער געקלאַפּט גיך און איך האָב דערפֿילט יעדן אָטעם. איך האָב דערהערט דער מאַמעס קול. זי האָט גערעדט הויך אויפֿן טעלעפֿאָן מיט אַ קינה-ניגון. דערנאָך איז געוואָרן שטיל. איך האָב נישט געקענט זי זען, אָבער איך האָב געוווּסט גאַנץ גוט וואָס זי טוט: זי האָט זיך געשטעלט דאַוונען, אויסרעדן דאָס האַרץ פֿאַר ריבונו-של-עולם. ער וויל פֿון אונדז גאָר נישט הערן, דאָס פֿאַרשטייט זי אויך נישט, אָבער מיר כאַפּן זיך אָן אין זײַן פּאָלע מיט די נעגל. זי שטייט אָנגעטאָן אין דעם קויטיקן פֿאַרטעך, באַדעקט די אויגן מיט איר אָדערדיקער האַנט און שעפּטשעט. זי וויל מסתּמא איך זאָל צוריק קומען צו זיך. גאָט זאָל פֿון מיר אַרויסשלאָגן די בייזע מחשבֿות און נאַרישקייטן פֿון קאָפּ איך זאָל קענען ווערן ווידער אַ לײַט. ווויל איז איר, וואָס זי איז מסוגל אויסלעבן די יאָרן מיט פֿאַרמאַכטע אויגן און אָנרופֿן די פֿינצטערניש ליכטיקייט.
מיר אַלע ווערן געמישפּט צו טאָפּטשען זיך אין אַ שטינקענדיקן זומפּ, אָנטאַפּן דעם נעפּל, זוכן דעם אויסוועג, זײַענדיק אַרומגערינגלט מיט ווילדע מענטשן. די מאַמע האָט נאָר איר הערשל אין זינען. איך בין, בײַ איר דער עוכר-ישׂראל.
המשך קומט
Yiddish Branzhe 