װען יױזל האָט גערעדט ייִדיש

װעגן אַ לעקציע פֿון פּראָפֿ׳ נעמי זײַדמאַן, אוניװערסיטעט פֿון טאָראָנטאָ

פֿיליפּ שװאַרץ

פֿאַראַן אַן אַלטער ייִדישער טעקסט, מסתּמא פֿונעם מיטל־עלטער (גענױער געזאָגט, פֿון דער גאונים־תּקופֿה), װוּ דער נוצרי שפּילט די הױפּטראָלע: „תּולדות ישו“ — אַ פּאַראָדיע אױף די קריסטלעכע עװאַנגעליעס. מע דערקענט נאָך באַשײַמפּערלעך דעם סיפּור־המעשׂה, נאָר אַלע פּרטים זײַנען איבערגעדרײט דװקא אױף קאַפּױער. פֿון משיח בן־דוד װערט אַ פֿאַלשער משיח, אַן עזות־פּנים און אַ „ממזר בן הנידה“, װאָס װיל פֿאַרפֿירן די ייִדן צו געצן־דינערײַ. „תּולדות ישו“, אױך באַקאַנט װי „מעשׂה תּלוי“ (די מעשׂה פֿונעם געהאַנגענעם), איז געװען „די עװאַנגעליע פֿון געטאָ“, מיט אַן אױסדרוק פֿונעם רױמער הױפּט־ראַבינער, הרבֿ שמואל (ריקאַרדאָ) די סעני. שפּעטער זײַנען אין אַשכּנז אױך אומגעגאַנגען פֿאַרטײַטשטע גירסאָות, בעל־פּה און אין כּתבֿ־ידן, דערנאָך אױך געדרוקט. צי אױף ייִדיש, אַראַמיש אָדער לשון־קודש, משמעות, אַז אין „מעשׂה תּלוי“ רעדט יעזוס טאַקע אױף אַ ייִדישלעכן אופֿן, כאָטש ס׳איז אַן אַנדער מין יעזוס װי יענער, װאָס די קריסטלעכע טראַדיציע האָט אַװעקגעשטעלט װי דעם אױסלײזער פֿון דער מענטשהײט.

אָבער ניט דעם ייִדישן „תּולדות ישו“ איז פּראָפֿ׳ נעמי זײַדמאַן אױסן געװען, װען זי האָט אָנגערופֿן איר לעקציע, „װען יױזל האָט גערעדט ייִדיש“. דרך־אַגבֿ, אינטערעסאַנט, װאָס זי האָט פֿאָרט געביטן דעם טיטל פֿון אַ פֿריִערדיקן, „װען יעזוס האָט גערעדט אױף ייִדיש“, דװקא אױפֿן ביטולדיקן „יױזל“, װאָס איז טײַטש אַן ערך — „יענער געטשקע, װאָס באָמבלט זיך אומעטום אױף די צלמים“ אָדער, לױט אַ פֿאָלקסטימלעכער גרסא פֿון „תּולדות ישו“ — יענער צעלאָזטער יונג, דער מסית, װאָס האָט געװאָלט אַלײן װערן אַן עבֿודה־זרה און לײַדט איצט אין גיהנום, װוּ ער קאָכט זיך אין אַ קעסל מיט עקסקרעמענטן. װי ס׳זאָל ניט זײַן, האָט זײַדמאַן זיך מיט איר לעקציע אומגעקערט צו אַ פֿריִערדיקער טעמע פֿון איר פֿאָרשונג, דהײַנו די ייִדיש־איבערזעצונג פֿונעם נײַעם טעסטאַמענט, דעם ברית־חדשה.

די ערשטע מכּלומרשט ייִדישע אױסגאַבע פֿון „ספֿרי ברית חדשה“ איז אַרױס אין קראָקע שױן אינעם יאָר 1540, בײַ די ברידער העליטש. די סאַמע עלטסטע ייִדיש־דרוקן, װאָס זײַנען דערגאַנגען צו אונדז, האָבן דערזען די ליכטיקע שײַן טאַקע אין יענער דרוקערײַ, און דער ברית־חדשה איז געװען אײנער פֿון זײ. בלױז מיט געצײלטע יאָרן פֿריִער האָבן די ברידער העליטש, למשל, געדרוקט הרבֿ דוד כּהנס „אַזהרת נשים“ (1535). נאָך דעם װי די דרײַ ברידער האָבן זיך אָפּגעשװיענטשעט, געװאָרן קאַטאָליקן, האָבן זײ געדרוקט דעם ייִדישן תּרגום פֿונעם נײַעם טעסטאַמענט, װאָס איז אָבער, אין תּוך, געװען דעם פּראָטעסטאַנט מאַרטין לוטערס דײַטשישע איבערזעצונג, געדרוקט מיט ייִדישע אותיות.

אַזאַ צוגאַנג צום איבערזעצן דעם ברית־חדשה „אױף ייִדיש“ האָט געװעלטיקט אין משך פֿון נאָך דרײַ אָדער פֿיר הונדערט יאָר. די פֿאָרשערין אַיה אֵלְיָדַע האָט געפֿאָרשט װעגן דעם ענין און אױפֿגעקלערט די סיבות. קודם כּל, איז ייִדיש דעמאָלט נאָך ניט פֿאַררעכנט געװען פֿאַר אַן אמתע, לײַטישע שפּראַך, נאָר פֿאַר אַ פֿאַרגרײַזטן און פֿאַרדאָרבן דײַטש. אַגבֿ, אױך אין ייִדישע ביכער האָט מען זיך דעמאָלט אָפֿט באַנוצט מיט אַ שטאַרק „דײַטשמערישן“ ייִדיש. אַ חוץ דעם האָבן מיסיאָנערן געהאַלטן די ייִדישע שפּראַך פֿאַר אַ מיכשול, װאָס שטערט די ייִדן צו באַנעמען אױף אַן אמת די קריסטלעכע בשׂורה־טובֿה. דאָס דערנענטערן דעם לשון פֿון דער איבערזעצונג צו דער דײַטשישער שפּראַך האָט אַזױ אַרום אױך געמײנט קומען װאָס נענטער צו דער קריסטלעכער קולטור. לױט דעם מיסיאָנערס באַנעם איז עס שױן געװען דער ערשטער טראָט אױפֿן װעג פֿון צושטײן צום קריסטנטום און, סוף־כּל־סוף, אױסבײַטן דאָס רענדל.

אינעם יאָר 1804 האָט זיך אָנגעהױבן עפּעס אַ נײַע תּקופֿה מיט דער גרינדונג פֿון דער בריטישער און אױסלענדישער ביבל־געזעלשאַפֿט. ס׳איז ניט געװען די אײנציקע, אָבער די באַדײַטנדיקסטע פֿון די ביבל־חבֿרות. דעם צװעק פֿון אַזאַ ביבל־געזעלשאַפֿט באַשרײַבט אַ מלמד אין אַבֿרהם רײזענס דערציילונג „דער ברית־חדשה“ בזה־הלשון: „ס׳איז דאָ אַזאַ חבֿרה, װאָס לאָזט זיך קאָסטן גאָלד אױף אױסשמדן אַלע ייִדן, אַלע ייִדן ביז אײנעם… זײ האָבן מיליאָנען מיליאַסן געלט… מען זאָגט, אַז די מלוכה גיט אױך דערױף געלט…“ על־כּל־פּנים האָט „אַזאַ חבֿרה“ באַװיזן איבערצוזעצן דעם נײַעם טעסטאַמענט אױף טױזנטער לשונות, ניט־ייִדישע און ייִדישע, און פֿאַרשפּרײט די דאָזיקע ביבלען פֿאַר אומזיסט.

לױט די כּללים פֿון די ביבל־חבֿרות האָט מען ניט געטאָרט אָפּדרוקן אין זײערע אױסגאַבעס קײן שום הקדמות אָדער הערות, אָבער אין די ייִדישע ברית־חדשהס געפֿינט מען פֿון דעסטװעגן, למשל, װי אַן עפּיטאַף אַ פּסוק פֿון ספֿר ירמיה: הנה ימים באים, זע, טעג קומען, זאָגט גאָט, און איך װעל שליסן מיט דעם הױז פֿון יהודה אַ נײַעם בונד, אַ ברית חדשה.

ס׳פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך אַלײן, אַז מיטן בכּיוון אַרײַנגעשטעלטן פּסוק, האָט מען בדעה געהאַט אָנצוּװײַזן אױפֿן שײַכות פֿון דעם אַלטן מיטן נײַעם טעסטאַמענט. נאָר אױך אָן אַזאַ מין דרײדל, כּדי אױסצומײַדן די כּללים פֿון דער חבֿרה, האָט די כּװנה זיך סײַ װי אַרױסגעװיזן — אין דער איבערזעצונג גופֿא. על־פּי טבֿע איז דאָ אַ געװיסע נאָענטקײט צװישן דעם ברית־חדשה און די ייִדישע לשונות, שױן מצד דעם װערטער־אוצר. אױף ייִדיש זײַנען בנימצא באַגריפֿן װי „שבת‟ און „משיח‟, נאָר אױך אַזעלכע װערטער װי „מילגרױם‟ און „לולבֿ‟. דער ביבל־פֿאָרשער הירש פּרץ חיות האָט אין 1919 אַפֿילו געטענהט, אַז מע דאַרף זײַן אַ ייִד אַ לערנער, באַהאַװנט אין מדרש, כּדי תּופֿס צו זײַן דעם גײַסט פֿון קריסטנטום אין זײַנע פֿריסטע יאָרן, ועל כּולם דאַרף מען לײענען די עװאַנגעליעס איבערגעזעצט אױף העברעיִש — דאָס הײסט, אָדער אין פֿראַנץ דעליטשעס איבערזעצונג, אָדער אינעם תּרגום סאַלקינסאָן־גינצבורג.

משומדים איבערזעצער פֿון 19טן און 20סטן יאָרהונדערט, אַזעלכע װי, צום בײַשפּיל, יצחק עדואַרד סאַלקינסאָן און זײַן תּלמיד כריסטיאַן דוד גינצבורג, האָבן זיך מער װײניקער געסטאַרעט אַרױסצואַרבעטן די ייִדישלעכע אַספּעקטן פֿונעם טעקסט. װי פּראָפֿ׳ זײַדמאַן האָט דערקלערט, האָבן זײ געפּרוּװט שאַפֿן אַ כּמו־צוריק־איבערזעצונג, אַשטײגער, דער ייִדישער מקור (בלשון עבֿרית אָדער אַרמית) װאָלט פֿאַרלױרן געגאַנגען און איצט ברענגט מען צוריק, מיט אַ מין השבֿת־אַבֿידה, דעם לכתּחילהדיקן נוסח. װען בײַ לוטערן נעמט יעזוס דאָס ברױט, דאַנקט און ברעכט עס (אין דער עװאַגעליע לױט מתּיא, קאַפּיטל 26), נעמט ער בײַ שפּעטערדיקע ייִדישע איבערזעצער דאָס ברױט און „מאַכט אַ ברכה“, און בײַ דעם איבערזעצער חיים אײַנשפּרוך ברעכט ער שױן ניט קײן ברױט, נאָר טאַקע מצה. ובֿכן, אַפֿילו אױף ייִדיש קען מען גלײַך װי אױפֿלעבן תּחית־המתים אַ ייִדישלעכן כּמו־אורטעקסט.

אין דעם זינען האָט אױפֿגעטאָן אַ סך ד״ר הענרי חיים אײַנשפּרוך (1892–1977), דער העלד פֿון פּראָפֿ׳ זײַדמאַנס רעפֿעראַט. אױפֿגעהאָדעװעט זיך בײַ צאַנזער חסידים, אין די יוגנט־יאָרן אָנגענומען די קריסטלעכע נאמנה, אַרומגעפֿאָרן און געװױנט אין פֿאַרשײדענע לענדער, ביז ער האָט זיך לסוף באַזעצט אין באַלטימאָר, דװקא אין אַ פֿרום־ייִדישן קװאַרטאַל. דאָרט פֿלעגט ער אום שבת נאָך שחרית זיך אַװעקשטעלן אױף אַ זײפֿן־קעסטל פֿאַר אַ שיל, כּדי צו פּרײדיקן װעגן קריסטוסן און אָנצוזאָגן די גוטע נײַעס. אײַנשפּרוך האָט חתונה געהאַט מיט אַן אַמישער פֿרױ, מאַרי. בעת דער מאַן האָט גערעדט עפּעס אַ מין ייִדיש צו איר, האָט זי צו אים גערעדט אױף פּענסילװײניע־דײַטש.

ס׳איז ניט באַקאַנט צי אײַנשפּרוך האָט זיך אַ מאָל אָפֿיציעל געשמדט, זיך געטױפֿט, הײסט עס. זײַן לעבנס־שטײגער און זײַן הױפּטװערק, די איבערזעצונג „דער ברית חדשה“ (1941) באַװײַזן, אַז ער האָט געגלײבט אין שלום צװישן קריסטנטום און ייִדישקײט, אין אַ מין באַהעפֿט פֿון בײדן. אין דעם פּרט איז ער געװען אַ קינד פֿון זײַן צײַט. ערשט סוף 19טן יאָרהונדערט זײַנען אױפֿגעקומען אַזעלכע באַװעגונגען פֿון מענטשן װאָס האַלטן, אַז מע קען זײַן פֿאַר אײן װעגס אַ ייִד און אַ קריסט. משומדים האָבן שױן מער ניט געביטן זייער ייִדישן נאָמען און זיך װײַטער געהאַלטן פֿאַר פּאָלנע ייִדן, צי גאָר „פֿאַרפֿולקומענטע“ ייִדן.

װאָס שײך אײַנשפּרוכס איבערזעצונג פֿונעם נײַעם טעסטאַמענט, האָט ער — להיפּוך צו אַלע זײַנע פֿאָרױסגײער — געצױגן די יניקה ניט פֿון לוטערן, נאָר פֿון — יהואשן. נאָך מער, זײַדמאַן האָט דערװיזן, אַז ער זעצט איבער אַפֿילו מער ייִדישלעך פֿון יהאוש. דער אָנהײב פֿון פּסוק „זה ספֿר תּולדות אָדם“ (חומש בראשית, ה׳, א׳) גײט אין תּרגום יהואש: דאָס איז דאָס בוך פֿון די געבורטן פֿון אָדמען. דער ערשטער פּסוק פֿון דער בשׂורה (עװאַנגעליע) לױט מתּיא באַשטײט פֿון דעם זעלביקן זאַץ, נאָר אַנשטאָט אָדם־הראשון רעדט זיך װעגן ישו־הנוצרי. פֿאַרטײַטשט אײַנשפּרוך: „דאָס איז דאָס ספֿר פֿון דעם יחוס פֿון ישוע המשיח“. מיטן „ספֿר“ גיט ער אָנצוהערן, אַז דאָס־אָ בוך, װאָס ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר פֿלעגן האַלטן פֿאַר אַ טרײף־פּסול, פֿאַר אָסור בתּכלית האיסור, איז טאַקע הײליק, עלעהײ ס׳איז אַ ייִדישער ספֿר־קודש. כאָטש „תּולדות“ גײט לױט דער טײַטש־מסורה טאַקע „געבורטן“ (אין דער עװאַנגעליע שטײט דאָרט בײַ לוטערן „געשיכטע“), ברענגט „יחוס“ אָבער אַרײַן ייִדישלעך־הײמישע אָנצוהערענישן, און מע רעדט דאָך טאַקע װעגן יעזוסעס ייִחוס, װעגן זײַן בכּבֿודיקן אָפּשטאַם פֿון בית־דוד. זײַדמאַן גיט צו: גלײַך דער איבערזעצער װיל דעם ייִדישן פֿאָלק רעדן אַ שידוך מיט ישון. אַז מע שפּינט װײַטער דעם פֿאָדעם, באַקומט זיך, אַז אױך דער דאָזיקער צוגאַנג צום איבערזעצן, איז װי אַן ערשטער שריט אױפֿן װעג צום שמד. נאָר בשעת דער פֿריִערדיקער לוטעריש־דײַטשמערישער נטיה האָט געמוזט ברענגען די ייִדן נענטער צו קריסטוסן, װערט דאָ יעזוס — און מיט אים דאָס קריסטנטום — לכאורה מער ייִדישלעך. בשעת מרדכי שמואל בערגמאַן (1887) זעצט איבער „לערער“ אָדער „מײַסטער“, װענדן זיך בײַ אײַנשפּרוכן ישוס תּלמידים צום לערער אַלעמאָל מיטן הײמיש־חסידישן „רבי“; בערגמאַנס „די אַפּאָסטל־געשיכטע“ הײסט בײַ אײַנשפּרוכן „די מעשׂים פֿון די שליחים“, און אַזױ װײַטער.

די צװײטע אױפֿלאַגע פֿון אײַנשפּרוכס ברית־חדשה איז אַרױס מיט „קונסט־פֿאַרצירונגען“, װאָס דער אַרױסגעבער האָט אַ פּנים צוגעלקחנט פֿון אַנדערע אױסגאַבעס און אַפֿילו ניט דערמאָנט דעם קינסטלערס נאָמען. דער דיכטער און רעצענזענט מלך ראַװיטש האָט באַלד דערקענט די אילוסטראַציעס פֿונעם באַליבטן ייִדישן גראַפֿיקער אפֿרים משה ליליען און באַמערקט: „משמעות, אַז גלאָצן די אױגן צום װײַטן הימל איז אַ סך לײַכטער װי זײַן ערלעך אױף דער זינדיקער ערד…“

פֿון צװישן ליליענס װערק האָט אײַנשפּרוך אױסגעקליבן ניט בילדער פֿון די בני־ישׂראל אין דער צײַט פֿון בית־שני אָדער ליליענס תּנך־אילוסטראַציעס, נאָר דװקא פּאָרטרעטן פֿון שטעטלדיקע ייִדן. אַזאַ גראַפֿיק אילוסטרירט, למשל, דעם סאַמע אָנהייב פֿון „ברית חדשה“. לכתּחילה איז דאָס געװען אַן אילוסטראַציע צו מאָריס ראָזענפֿעלדס „לידער פֿון פֿאָלק“ אין בערטהאָלד פֿײַװלס דײַטשישער איבערזעצונג (אינעם באַנד „לידער פֿון געטאָ“, בערלין 1902). אױפֿן בילד זעט מען אַ פּנים יענעם „ספֿר פֿון דעם יחוס“ — און דעם ייִדישן ייִד, װאָס קוקט אַרײַן אינעם ספֿר, דאָס הײסט, אײַנשפּרוכס אױסגעפֿאַנטאַזירטער ייִדישער לײענער־עולם. נאָך אַזאַ בײַשפּיל געפֿינט זיך בײַם אָנהייב פֿונעם „בריװ צו די ייִדן“, אײנס פֿון די לעצטע ביכער פֿון ברית־חדשה. די דאָזיקע אילוסטראַציע האָט ליליען געצײכנט פֿאַר דעם דײַטשישן כּמו־ציוניסטישן פּאָעזיע־בוך „יודאַ“, אָנגעשריבן פֿון דעם אַנטיסעמיטישן צײַטנװײַז „פֿילאָסעמיטישן“ פּאָעט בעריס פֿאָן מינכהאַוזן. זײַדמאַן האָט אױפֿגעװיזן, אַז הן די אילוסטראַציעס דערגאַנצן דעם טעקסט פֿון ברית־חדשה, לױטן איבערזעצערס כּװנה, הן דער אײַנבונד פֿונעם בוך; לױט איר װאָלט עס זיך טאַקע גוט אַרײַנגעפּאַסט אין אַ ספֿרים־שאַנק.

זײַדמאַנס סאַמע אינטערעסאַנטסטע טענה איז אָבער געװען, אַז אײנשפּרוכס איבערזעצונג האָט נושׂא־חן געװען ניט נאָר אין מיסיאָנערישע קרײַזן, נאָר אױך בײַ ייִדישע שרײַבערס, בײַ מאָדערנע ליטעראַטן, װאָס האָבן געװאָלט אַרײַננעמען די אוצרות פֿון דער װעלט־ליטעראַטור און פֿון ניט־ייִדישע קולטורן אין דער ייִדישער ליטעראַטור, אַרײַנגערעכנט ישון און דעם ברית־חדשה. אין איר לעקציע האָט זײַדמאַן דערמאָנט י. ל. פּרצעס טשערנאָװיצער אױפֿרוף אין 1908, איבערצוזעצן די כּתבֿי־קודש אױף ייִדיש. אין דער אמתן, איז מסתּמא שלום אַש צו ערשט אַרױסגעטראָטן מיט אַזאַ אױפֿרוף אױף דער טשערנאָװיצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ. איבערצוזעצן די אוצרות פֿון די אַנדערע, ניט־ייִדישע קולטורן, האָט פֿאָרגעלייגט אויך די חבֿרטע אסתּר, ד״ה חיה מלכּה ליפֿשיץ, באַקאַנט װי אסתּר פֿרומקין. אַזױ צי אַזױ, האָבן ס׳רובֿ ייִדישע ליטעראַטן בשעתּו געהאַלטן, אַז מע דאַרף איבערזעצן אױף ייִדיש (אָדער העברעיִש) די ליטעראַטור פֿון אַנדערע פֿעלקער.

אין אײַנקלאַנג מיט דער דאָזיקער פֿאָדערונג האָט מלך ראַװיטש מקבל־פּנים געװען אײַנשפּרוכס איבערזעצונג און געשריבן װעגן איר אין אַ סעריע אַרטיקלען מכּוח „די דרײַ גרױסע אײן־גאָט־רעליגיעס“ (פֿאַר די „אױסטראַלישע ייִדישע נײַעס“, סעפּטעמבער/אָקטאָבער 1944). דאָרט לױבט ער אײַנשפּרוכס ברית־חדשה בזה־הלשון: „אַ פּראַכטפֿולע מעלאָדישע שפּראַך איז גענוצט געװאָרן. עס פֿילט זיך, אַז דער איבערזעצער איז גוט באַהאַװנט אין דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור און נישט װײניקער באַהערשט ער די פֿײַנסטע ניואַנסן פֿון דער פֿאָלקס־שפּראַך. אַנטקעגן די ביז איצטיקע ייִדישע איבערזעצונגען פֿון ברית חדשה איז דאָס אַן אמת מײַסטערװערק. אַװעקנעמענדיק די ׳מיסיע׳ איז דאָס אַ שײנע באַרײַכערונג פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.“ אײַנשפּרוך האָט שפּעטער איבערגעזעצט אױף ענגליש ראַװיטשעס שבֿחים — און ס׳רובֿ פֿאָרשער, בתוכם זײַדמאַן, ציטירן טאַקע יענע איבערזעצונג פֿון דער רעצענזיע. נאָר בײַם איבערזעצן האָט ער, פֿאַרשטײט זיך, אַװעקגעלאָזט די באַמערקונג בנוגע דער „מיסיע“.

אָבער ניט נאָר מצד דעם לשון איז אײַנשפּרוכס איבערזעצונג געװען בהסכּם מיט די שטרעבונגען פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור ביזן חורבן.

אין דער השׂכּלה־תּקופֿה האָט די ייִדישע אינטעליגענץ, צו ערשט אין מערבֿ־אײראָפּע, אָנגעהױבן זוכן נײַע צוגאַנגען צו דער יעזוס־פֿיגור. מע האָט געװאָלט רעװידירן דעם ייִדישן יױזל־אימאַזש און געפּרוּװט צו געפֿינען אַ פּשרה, אַרײַננעמענדיק דעם עװאַנגעלישן ישו אין דער געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק. ר׳ משה מענדעלסאָן האָט געשריבן אין פּריװאַטע בריװ למעשׂה דעם, װאָס דער ייִדישער פּאָעט אורי־צבֿי גרינבערג האָט שפּעטער אױסגעדריקט, נאָר דראַסטישער, מיטן אַרױסרוף: „בײַ דער זון, עס איז אַ ליגן די עבֿודה פֿון מיליאָנען! עס איז ייִדנדאָרף בית־לחם! עס איז ייִדנזון בן־יוסף! ייִדן װױנען אין אײראָפּע.“ (פֿון דער פּאָעמע „אין מלכות פֿון צלם“, 1923) פֿון יאָשקע פּאַנדרע איז דאָ געװאָרן „ייִדן־זון בן־יוסף“. אָנהײב 20סטן יאָרהונדערט האָט דער אָנפֿירער פֿון ליבעראַלן ייִדנטום אין ענגלאַנד, קלאָד יוסף גאָלדסמיד מאָנטעפֿיאָרי, אַװעקגעשטעלט ישון װי אַ מאָראַלישן פֿאָרבילד; דער ייִדישיסט און גלות־נאַציאָנאַליסט חיים זשיטלאָװסקי האָט אים גאָר באַטראַכט װי אַ מין ייִדיש־סאָציאַליסטישן מורד במלכות.

פֿאַרשטײט זיך, אַז זײ האָבן אױך געהאַט קעגנער: מאָנטעפֿיאָרי — אַחד העמען און זשיטלאָװסקי — ש. אַנ—סקין. אַחד העם האָט געטענהט, אַז דער עיקר פֿון דער ייִדישער תּורה איז די מיצווה פֿון לא תּעשׂה לך פּסל וכל תּמונה, זאָלסט דיר ניט מאַכן קײן געשניץ און קײן שום געשטאַלט, דאָס הײסט, די ייִדישע נטיה צו אַבסטראַקציע און אָביעקטיװקײט. דעריבער קען מען אָננעמען ישו, זאָל זײַן װי אַ מין נבֿיא און ניט קײן משיח, בלױז אױב מען איז עובֿר אױפֿן סאַמע עיקר־העיקרם פֿון ייִדישקײט. אױף דעם האָט זיך װײַטער אָפּגערופֿן דער יונגער שרײַבער יוסף־חיים ברענער. אין אַ פּאָלעמישן ענטפֿער אַחד־העמען האָט ער דערקלערט, אַז דער ברית־חדשה איז „אונדזערס אַ ספֿר, בײן פֿון אונדזערע בײנער, פֿלײש פֿון אונדזער פֿלײש“ — און אַז מע מוז זיך ניט אָפּהיטן פֿון דער קריסטוס־לעגענדע װי פֿון עסן טרפֿות. אַדרבא, אַפֿילו אַן איבערגעגעבענער נאַציאָנאַלער ייִד קען „זיך באַציִען צו איר מיט אַ פֿרומען נשמה־ציטער פּונקט װי בשעתּו דער גוי לעאָנאַרדאָ דאַ װינטשי“. ניט אַװעלכע ניט איז מיצווה איז דער עיקר, האַלט ברענער, נאָר די נאַציאָנאַלע קולטור, װאָס לעבט דורך די ייִדישע לשונות.

די דאָזיקע דעבאַטעס זײַנען פֿאָרגעקומען אויף די שפּאַלטן פֿון דער העברעיִשער און ייִדישער פּרעסע שױן אַ היפּש ביסל יאָרן נאָך דער השׂכּלה־צײַט, צװישן די רעװאָלוציעס פֿון 1905 און 1917. אין 1918 האָט דער רוסישער פּאָעט אַלעקסאַנדער בלאָק געדרוקט די סימבאָליסטישע פּאָעמע „צװעלף“, װאָס ענדיקט זיך, אין אַלטער קאַציזנעס איבערדיכטונג, מיט די שורות: „אין אַ רױזן־קראַנץ געצירט, האָט כריסטאָס די צװעלף געפֿירט.“ און בײַ משה בראָדערזאָנען: „װײַס אין קראַנץ איז יעדע רױז — / יעזוס קריסטוס — גײט פֿאָרױס.“ נאָך דעם האָט אין דער ייִדישער פּאָעזיע ממש אַ פֿלײץ געטאָן מיט יעזוס־לידער. װי מע האָט זיך ניט באַצױגן צו דעם געקרײציקטן, צי װי צו אַ ברודער, צי װי אַ סימבאָל פֿון אונטערדריקונג, צי מיט ליבשאַפֿט און דרך־ארץ, צי מיט אַ ביסל שפּאָט — אין דער ייִדישער ליטעראַטור האָט זיך שױן אױף שטענדיק באַװיזן אַן אַנדער מין ישו װי דער יױזל פֿון „מעשׂה תּלוי“.

אין אַ געװיסן זינען האָט אײַנשפּרוך דערפֿירט די דאָזיקע אַנטװיקלונג צו איר סוף און, איבערדיכטנדיק דעם ברית־חדשה אין דער ייִדישער שפּראַך, מקיים געװען ברענערס אָנזאָג, אַז „די קריסטוס־לעגענדע“ איז אַ טײל פֿון דער ייִדישער קולטור־ירושה. נאָך מער, ער האָט אים איבערגעזעצט אין אַ הײַנטצײַטיקן ליטעראַרישן מיזרח־ייִדיש, פֿרײַ פֿון דײַטשישער שליטה און השפּעה. אױך זשיטלאָװסקיס האָפֿענונג פֿון שלום מאַכן מיט קריסטוס, פֿון צונױפֿגיסן די צװײ װעלטן — ייִדישקײט און קריסטנטום — מיט זײערע צװײ פֿאַרגאַנגענהײטן, איז אױף אַ געװיסן אופֿן מקוים געװאָרן, כאָטש מיט אַן אַנדער מין כּוונה װי בײַ דעם פּאָסט־טעיִסט זשיטלאָװסקי, דהײַנו לשם דער קריסטלעכער „מיסיע“.

דאַכט זיך, אַז הײַנטיקן טאָג איז דער צײַטגײַסט אין די פּראָגרעסיװע קרײַזן װידער נוטה צו דעם צד שכּנגד, דאָס הייסט, צום צד פֿון אַנ—סקי אינעם דערמאָנטן סיכסוך מכּוח דער „צלם־פֿראַגע“ אָדער, כּלשון זשיטלאָװסקי, דער „קריסטנטום־שאלה“. װאָס שײך דער קריסטלעכער קולטור, פֿרעגט אַנ—סקי צי מע קען זיך ניט באַגײן װי רבי מאיר מיט דער לערע פֿון זײַן רבי, דעם אַפּיקורס אלישע בן־אַבֿויה: מצא רימון, רבי מאיר האָט געפֿונען אַ מילגרױם; דאָס אינעװײניקסטע האָט ער אױפֿגעגעסן און די שאָלעכץ — אַװעקגעװאָרפֿן (חגיגה ט״ו, ע״ב). אָבער אין אַ מײַסטערװערק פֿון פּאָלעמיק דערװײַזט ש. אַנ—סקי די „צעפֿױלטקײט“ פֿון קריסטוסעס פּערזענלעכקײט גופֿא לױט װי ער באַגעגנט אונדז אין די עװאַנגעליעס (אַפֿילו אַז מע װאַרפֿט אַװעק די שאָלעכץ פֿון גלױבן אין „גאָטס זון“). אַגבֿ, בעת ער מאַכט חוזק פֿון קריסטוסן, ציטירט אָדער פּאַראַפֿראַזירט אַנ—סקי אַ גאַנצע רײ פּסוקים פֿונעם ברית־חדשה דװקא אין זײער אַ ייִדישלעכן נוסח, למשל: „קומט צו מיר אַלע פֿאַרהאָרעװעטע און באַלעסטיקטע און איך װעל אײַך באַרויִקן“. און (אַזױ שרײַבט אַנ—סקי) גיט צו מיט גרױס עניוות: „װײַל איך בין מילד און בין אַן ענוו.“ (די בשׂורה לױט מתּיא, י״א)

דאָס מחלוקת צװישן זשיטלאָװסקי און אַנ—סקי האָט זיך אָנגעהױבן פֿון אַ װיכּוח װעגן שלום אַשעס דערצײלונג „אין אַ קאַרנעװאַל־נאַכט“ און ל. שאַפּיראָס נאָװעלע „דער צלם“ װאָס זשיטלאָװסקי האָט געדרוקט אין זײַן חודש־זשורנאַל „דאָס נײַע לעבן“ אין מײַ 1909. סײַ אַשן, סײַ זשיטלאָװסקין (און אױך ברענערן) האָבן זײערע קריטיקער אױסגעװאָרפֿן, אַז זײ װילן ייִדן זאָלן זיך שמדן, ניט קוקנדיק, װאָס זײ האָבן קלאָר געמאַכט, אַז ניט דאָס זײַנען זײ אױסן. נאָר זײערע אידעען האָבן זיך אױסגעװיזן פֿאַר אַ סך פּראָװאָקאַטאָרישער װי דעם מיסיאָנער אײַנשפּרוכס אָפֿענע באַמיִונגען צו װערבירן ייִדן פֿאַרן „משיחיזם“. און אַ מאָל האָט זיך פּשוט ניט געלײגט אױפֿן שׂכל, װאָס די ייִדישע יעזוס־פֿאַרערער האָבן אױסגעשפּינט, װי אַנ—סקי האָט, למשל, געטענהט בנוגע אַשעס „קאַרנעװאַל־נאַכט“: „אַשעס קריסטוס פֿאַרגעסט מיט אַ מאָל װער ער איז, פֿאַרגעסט, אַז ער איז משיח און זײַנע אָנהענגער װאַרטן אױף אים, און זאָגט דעם ייִדישן משיח: ׳און דו װעסט מיט דײַן שופֿר בלאָזן, צו פֿאַרזאַמלען די פֿעלקער הינטדער דײַן באַרג׳. און װאָס װעט טאָן קריסטוס אין דער צײַט? זיצן אין כאַבאַדניצע און זאָגן ׳אַשרי תּמימי דרך׳?“

אַגבֿ, זשיטלאָװסקיס „ייִדיש־קריסטלעכע ציװיליזאַציע“ קלינגט הײַנט צו טאָג װי אַ טערמין פֿון דער נעאָ־קאָנסערװאַטיװישער אידעאָלאָגיע.

זיכער דאַרף מען אָפּשאַצן די אַרבעט פֿון די מתּורגמנים פֿונעם ברית־חדשה סאַלקינסאָן און גינצבורג װי אױך פֿונעם ייִדיש־איבערזעצער חיים אײַנשפּרוך מצד װאָס זײ האָבן אױפֿגעטאָן פֿאַר דער ייִדישער ליטעראַטור. פֿון זײערע איבערזעצונגען ציטירט דער שפּראַך־פֿאָרשער דבֿ סדן, נאָר אױך דער אָרטאָדאָקסישער רבֿ ר׳ רפֿאל־מרדכי באַרישאַנסקי, אַז ער װאַרפֿט אָפּ אַ רעפֿאָרם־ראַבײַס פֿאָרלײג מע זאָל אָננעמען ישו װי אַ מין נבֿיא.

נאָר מע װעט אױך ניט האָבן קײן היזק פֿון איבערלײענען אַנ—סקיס פּאָלעמיק, אױף צו להכעיס דער נעאָ־קאָנסערװאַטיװער שיטה און דװקא אין אַ צײַט װען די געטאָ איז כּמעט אין גאַנצן פֿאַרשװוּנדן געװאָרן און די „ציװיליזאַציע“ האָט עוקר געװען דעם גרעסטן חלק פֿונעם פֿאָלקלאָר און דער קולטור־ירושה פֿון אַמאָליקע מיזרח־אײראָפּעיִשע ייִדן.