משה לעמסטער
סמאל און זײַנע טײַוולאָנים האָבן ליב די הויפּטשטעט, די אַזוי גערופֿענע, מעגאַפּאָליוסן. גרויסע שטעט זענען דאָך אויך גרויסע נעסטן פֿון זינד. דאָ פֿאַרמערן זיך די חטאָים, ווי ווילדגראָז אויף אַ ברייטן, פֿרײַען פֿעלד. דאָ קאָנען זיי, די שוואַרצע כּוחות, זאַמלען אַ רײַכע גערעטעניש פֿון זינדיקע מענטשן…
און דער באַשעפֿער האָט ליב דערפֿער, שטעטלעך, וווּ די אײַנוווינערס זענען באַשיידן, לעבן זיך שטיל און געוויינטלעך זינדיקן נישט. דאָ רוט ער זיך אָפּ, ווײַל מע האָט ניט צו אים קיין טענות. ער בלאָנדזשעט צווישן די פּשוטע מענטשן, און אפֿשר טאַקע, פֿון צײַט צו צײַט, כאַפּט ער מיט עמעצן פֿון זיי אַ שמועס…
*
אונדזער שטעטל אין צפֿון־מאָלדאַוויע האָט זיך געפֿונען ווײַט פֿון די גרויסע שטעט. עס זענען דאָ קיין מאָל ניט געווען אויף אַ באַזוך באַרימטע מענטשן, ווי, למשל, שלום־עליכם, צי דער גרויסער רוסישער פּאָעט פּושקין, צי דער רומענישער נאַציאָנאַלער דיכטער מיכײַ עמינעסקו… געלעבט האָט אונדזער שטעטלדיקער עולם רויִק, אָן אַ רעש, אָן אַ שוויץ, אָן פּליאָטקעס און רכילות, די ייִדן האָבן געהאַט גאָט אין האַרצן, געהאַלטן שבת, די ייִדישע יום־טובֿות, ייִדישע מינהגים. אַ שטעטל וואָס דער באַשעפֿער האָָט, מסתּמא, ליב געהאַט אייניקע מאָל צו באַזוכן…
ס’איז געווען אַ קאַלטער, אָסיענדיקער טאָג. פֿון פֿאַר טאָג ביז בײַ נאַכט האָט געגאָסן אַ נודנער, אומענדלעכער, געדיכטער רעגן. מײַן מאַמע איז געלעגן אין בעט אונטער אַ וואַרעמער קאָלדרע. בײַ אַזאַ דרויסן צעשפּילן זיך בײַ איר אַלע כראָנישע קראַנקייטן, וואָס זי האָט זיי געקראָגן אין געטאָ פֿון טראַנסניסטריע: די סטענאָקאַרדיע, די אַסטמע, דער ראַדיקוליט… אין דער הרובע האָבן געברענט קוילן, אויף דער פּליטע געסאָפּעט דער טשײַניק מיט שטיל־זידנדיקן וואַסער. ווען די מאַמע האָט גערעדט, האָבן אין איר ברוסט „געזאָטן‟ צענדליקער כריפּן מיט „פֿײַפֿעלעך‟. זי האָט שווער געאָטעמט, אײַנגענומען פּילן קעגן האַרץ־ווייטיקן און קריזשעס־ווייטיקן. פּלוצעם דערהערן מיר, אַז עמעצער קלאַפּט אין דער טיר. ווער וואָלט עס געקענט זײַן אין אַזאַ מיאוסן דרויסן, ווען מע זעט ניט קיין מענטש אויף דער גאַס, ווען מע טרײַבט אַפֿילו ניט פֿון שטוב אַרויס אַ הונט?
— משה, זאָגט די מאַמע, — גיי און עפֿן די טיר, אפֿשר נייטיקט זיך עמעצער אין אַ ביסל וואַרעמקייט אין אַזאַ נאַסן, קאַלטן אויפֿדערנאַכט. איך האָב געעפֿנט די טיר. ס’איז געשטאַנען אַן אומבאַקאַנטער הויכער מאַנצביל מיט אַ ליכטיק, איידלמוטיק פּנים. פֿון זײַן מאַנטל האָבן גערונען ריטשקעס וואַסער:
— איר וועט מיך אַרײַנלאָזן, כ’זאָל זיך אַ ביסל אָפּטריקענען און אָנוואַרעמען? איך בין אין אײַער שטעטל פֿאַרבײַפֿאָרנדיק, קען איך דאָ קיינעם ניט; האָב איך אַ קלאַפּ געטאָן אין אײַער טיר, געזען ליכט אין די פֿענצטער.
יאָ, אַוודאי, קומט אַרײַן. גיט מיר אײַער מאַנטל וועל איך אים אויפֿהענגען לעבן דער הייסער פּליטע. גייט דורך אין צימער אַרײַן, דאָרט ליגט מײַן מאַמע.
דער גאַסט האָט באַגריסט מײַן מאַמען און געזאָגט:
— זײַט מיר מוחל, וואָס אין אַזאַ דרויסן האָב איך זיך אָנגעבאָטן צו אײַך אין גאַסט.
— וואָסער מוחל? וואָסער אָנגעבאָטן? גוט האָט איר געטאָן! איר האָט געקאָנט דאָך זיך פֿאַרקילן חלילה. משה, גיב דעם גאַסט אונדזערן אַ גלאָז טיי מיט אײַנגעמאַכטס און מיט עטלעכע קיכעלעך. באַדעק זײַנע פֿיס מיט אַ בעטדעק.
דער מאַנצביל האָט געטרונקען הייסע טיי, גענומען פֿונעם שאָלעכל מיט אַ לעפֿעלע דאָס אײַנגעמאַכטס:
— כ’זע, אַז איר זענט אַ ביסעלע קראַנק, פֿילט זיך ניט אין בעסטן. וואָס האָט פּאַסירט?
— אַ לאַנגע מעשׂה. אַ סך צו דערציילן.
— נישקשה, איך אײַל זיך ניט.
— אַלע מײַנע קראַנקייטן קומען אַרויס פֿון דער געטאָ. איך האָב זיך דאָרט דרײַ יאָר געמאַטערט. דרײַ ווינטערס גענעכטיקט אויף דער פֿאַרפֿרוירענער ערד אין אַ שטאַל. פֿאַרקילט דאָס האַרץ, די לונגען, די קריזשעס. דעמאָלט איז די געטאָ געווען אַרום מיר און הײַנט איז די געטאָ אין מיר. כ’האָב זיך צוריקגעקערט פֿון דאָרטן מיט געטאָ־שפּליטערס אין זיך. נאָר דאַנקען גאָט, מיר זײַנען געבליבן לעבן.
— איר מיינט, אַז גאָט האָט אײַך געהאָלפֿן?
— ווער זשע דען, אַוודאי, גאָט! מיר זענען דאָך ניט קיין יתומות! — מיר האָבן אַ טאַטן אין הימל! און דער טאַטע האָט אונדז שטענדיק אין זינען. מיר, די מענטשן, מיין איך, זענען גאָטס אבֿרים. ער פֿילט דעם ווייטיק פֿון יעדן מענטשן, ווי פֿון זײַנע אַ האַנט, צי אַ פֿוס, צי אַ צאָן… ווען ניט ער וואָלט אונדזער פֿאָלק זיכער אומגעקומען. פֿון די, וואָס זענען געבליבן לעבן, וועלן שטאַמען פֿיל נײַע דורות ייִדן… איך בין געבליבן לעבן האָב איך נאָך דער געטאָ חתונה געהאַט און האָט איז מײַן זון. ער וועט אויכעט האָבן קינדער און אייניקלעך… צוויי יאָר נאָך דער חתונה איז מײַן מאַן געשטאָרבן, די געטאָ אין אים האָט אים דערהרגעט. נאָר, דאַנקען גאָט, וואָס ער האָט כאָטש עטלעכע יאָר נאָך דער געטאָ געלעבט. גאָט האָט אים גענומען צו זיך, הייסט עס, ס’דאַרף אַזוי זײַן, מיר קאָנען דען פֿאַרשטיין גאָטס וועגן? איך, צום בײַשפּיל, פֿיל דעם באַשעפֿער תּמיד ערגעץ לעבן זיך. דערפֿאַר האָב איך ניט מורא צו לעבן און האָב ניט מורא צו שטאַרבן. איך מיין, אַז אונדזער גאָט איז ווי אַ ים, ניין, ווי אַן אָקעאַן! און מיר, די מענטשן, קליינע קוואַלן, ריטשקעלעך און ווען מיר שטאַרבן, רינען מיר אַרײַן אין דעם אָקעאַן און ווערן אַ טייל פֿון דעם באַשעפֿער. מע קאָן דען זען ווי אין דעם אָקעאַן איז דאָס וואַסער פֿון ריטשקעלעך? אַן אָקעאַן איז אַן אָקעאַן! און גאָט נייטיקט זיך אין אונדז אין די ריטשקעלעך; מיר פֿילן אָן מיט זיך דעם געטלעכן אָקעאַן… אַזוי מיין איך, איך אַ פּשוטע שנײַדערקע. משה, גיס נאָך אָן אַ גלאָז טיי דעם גאַסט אונדזערן. טרינקט, טײַערער גאַסט, און איך וועל כאַפּן אַ דרעמל, איך בין מיד געוואָרן, צו פֿיל גערעדט…
שוין ווערן אַנטשלאָפֿן, האָט די מאַמע געשעפּטשעט: מיר זײַנען ניט יתומות… מיר האָבן אַ טאַטן אין הימל…
די מאַמע איז אַנטשלאָפֿן געוואָרן. געשלאָפֿן רויִק, עס האָבן זיך ניט געהערט פֿון איר ברוסט קיין שום כריפּן. אין דרויסן האָט אויפֿגעהערט צו גיין דער רעגן. פֿון די כמאַרעס האָט אַרויסגעקוקט די לבֿנה. דער גאַסט האָט זיך געזעגנט. בײַם געזעגענען זיך האָט ער מיר געזאָגט: „אַ טײַערע ייִדענע, אַ טײַערע מאַמע האָט איר…‟
אויפֿן צווייטן טאָג איז די מאַמע אויפֿגעשטאַנען אַ געזונטע, אַ פֿריילעכע, גענומען זיך צו די פֿאַרשיידענע היימאַרבעטן. געשיקט מיך צו אונדזער שוחט צו שעכטן אַ הון… זי האָט נאָך אָפּגעלעבט אַ סך יאָר, גלײַך ווי עמעצער וואָלט אַרויסגענומען פֿון איר קערפּער, פֿונעם האַרץ, פֿון די לונגען, פֿון די קריזשעס די געבליבענע שפּליטערלעך פֿון דער אַמאָליקער געטאָ. זי האָט דערלעבט צו וווילע אייניקלעך…
עפּעס אין אַ טאָג האָט מיר די מאַמע געזאָגט: געדענקסט, משה, יענעם ווײַטן קאַלטן, רעגנדיקן אָסיען־טאָג, ווען צו אונדז איז געקומען עפּעס אַ מאָדנער גאַסט. איך מיין, אַז דאָס איז געווען ער!
— ווער ער? די מאַמע האָט געוויזן מיטן פֿינגער צום הימל און געזאָגט:
— דער, וואָס מע טאָר זײַן נאָמען נישט דערמאָנען. איך האָב דאָך תּמיד געזאָגט, אַז מיר זײַנען ניט קיין יתומים, אַז מיר האָבן אַ טאַטן אין הימל. ווייסט, מײַן זון, ווען כ’האָב שוין דעמאָלט כּמעט אַנשלאָפֿן געוואָרן און צווישן די אויגן־דעקלעך האָט נאָר געקאָנט דורכגיין אַ שטראַלעכל, האָט זיך מיר אויסגעוויזן, אַז אַנטקעגן מיר זיצט אַ מענטש, אויף וועלכן ס’איז אָנגעטאָן די זון. נאָר ניט די בריִיִקע, העל־שײַנענדיקע זון, וואָס פֿאַרבלענדט, אָבער אַ היימישע, אין אַן אָראַנזש־קאָליר, וואָס שײַנט מיט צאַרטע, וואַרעמע, ווייכע שטראַלן. און כ’האָב געפֿילט, אַז די אָראַנזש־שטראַלן, וואָס זענען אַרײַן אין מײַן גוף דורך די אויגן־דעקלעך, האָבן מיך אָנגעפֿילט מיט שײַן און מיט אַ מאָל צעשמעלצט, צעלאָזט אין מיר אַלץ — דאָס אומריינע, שוואַרצע, פֿרעמדע. ווען מע איז אָנגעפֿילט מיט שײַן, משה, פֿילט מען זיך דאָך, ווי אין גן־עדן: וווּנדערלעכע ביימער, בלומען, זינג־פֿייגל… עס האָט זיך מיר געדאַכט, אַז כ’האָב באַקומען פֿליגלען, אַז באַלד פֿלי איך אויף, ווי אַ ריינער, ווײַסער מלאך… אפֿשר, טאַקע די דאָזיקע שײַן אין מיר האָט מיך אין יענעם רעגנדיקן אָוונט אויסגעהיילט… כ’געדענק נאָך, כ’פֿיל נאָך ביז הײַנט יענע שיינע, שײַנענדיקע גן־עדן־רגע…
איך האָב אַרומגענומען מײַן אַלטיטשקע מאַמע, צוגעדריקט זי צום האַרץ און אַזאַ היילנדיקע וואַרעמקייט האָט זיך צעגאָסן איבער מײַן לײַב…
סמאל האָט ליב גרויסע שטעט און גאָט, אונדזער באַשעפֿער, געפֿעלן דערפֿער, שטעטלעך. צומאָל האָט ער אויך ליב צו שמועסן מיט די דאָרטיקע ערלעכע אײַנוווינערס…
Yiddish Branzhe 