אם אשכחך

(געווידמעט אַלע מענטשן פֿון ירושלים)

„כּותל מערבֿי! כּותל מערבֿי!..‟ — און דער רבי האָט זיך צעװײנט.
שלום-עליכם

בערל קאָטלערמאַן

דעם שרײַענדיק-געלן באַנײַטן פֿאַסאַד פֿון דער אַלטער תּלמוד-תּורה האָט באַפּוצט אַ פֿאָלקסטימלעכע צייכענונג פֿון אַ צעעפֿנט בוך מיטן מוסר-השכּלדיקן פּסוק דערבײַ: „דער אָנהייב פֿון קענטשאַפֿט איז מורא פֿאַר גאָט‟. די אַלטע תּלמוד-תּורה איז געווען פֿול מיט קינדער. ריין אָנגעטאָן און קורץ אָפּגעשוירן, זײַנען זיי לײַטיש געזעסן בײַ הילצערנע שולטישלעך, האַלטנדיק די הענט פֿאַר זיך און קוקנדיק מיט דרך-ארץ אויף זייער לערער. דער לערער, אַ מאָגערער יונגער־מאַן פֿון אַ יאָר דרײַסיק, האָט עפּעס געשריבן מיט אַ קרײַדל אויפֿן שוואַרצן טאָוול.

אַ גרויסער זייגער אויף דער וואַנט האָט פּלוצעם אַ שלאָג געטאָן און דער לערער איז געבליבן שטיין פֿאַרגליווערט מיט אַן אויפֿגעהויבענער האַנט איבער זײַן קאָפּ ביז דער זייגער האָט אָפּגעשלאָגן צוועלף מאָל. איך האָב זיך אַרומגעקוקט. אַ שילד פֿונעם רויטלעכן מאַרמער האָט מיטגעטיילט, אַז דעם זייגער האָבן געשענקט די פּיאָנערן האַרי און אלי זוסמאַן. די וואַנט איז געווען באַהאָנגען מיט צעקוועטשטע פֿאָטאָס פֿון אַמאָליקע אָרטיקע מעיאָרס אין ריכטערישע מאַנטיעס און קײַלעכדיקע מעדאַלן אויף האַלדז-בענדלעך: יעקבֿ פֿישער, חיים שולמאַן, מאָריס ראַב… אויף דער ביכער-פּאָליצע איז געשטאַנען אַ זעלטענע זולצבאַכער אויסגאַבע פֿון „צאינה-ראינה‟. לויט אַ גראַניט-טאָוול בײַם אַרײַנגאַנג, די גאַנצע געבײַדע איז געווען אַ מתּנה פֿון די ברידער מאַקס און האַרי טובֿ לזכר זייער טאַטן ברוך-בענדעט, זייער מאַמען פּאָלינע און זייערע שוועסטער ליבע און מרים.

דער לערער האָט אַראָפּגעלאָזט זײַן האַנט און די קינדער האָבן זיך אַרױסגערוקט פֿון די שולטישלעך און זיך געלאָזט אין דרויסן אַרויס, שטראָמענדיק מיך אַרום פֿון ביידע זײַטן ווי עס שטראָמען אַרום אַן אינדזל די גיכע וואַסערן פֿון זאַמבעזי. אינעם הויף, צווישן דער תּלמוד-תּורה, דער שול און דעם רבינס הויז — אַלע געבײַדעס אין דעם זעלבן כּמו אַרט-דעקאָ-סטיל, זײַנען זיי זיך צעלאָפֿן איבער אַלע ווינקעלעך. באַלד איז שוין איינער געזעסן אויף אַ בוים, דער צווייטער — געשטאַנען מיט די פֿיס אויף אַ באַנק און דער דריטער האָט זיך פֿאַרקליבן אויפֿן רוקן פֿונעם פֿערטן…

אָבער ניין, דאָס איז שוין געווען מײַן רעמיניסצענץ פֿון עפּעס אַן אַנדער לעבן. די־אָ קינדער האָבן גאָרנישט גערוישט און גאָרנישט געקונדסעוועט. זיי האָבן זיך נאָר אָפּגעווײַטערט אויף אַ פּאָר טריט און פֿון דעם מהלך געקוקט שטילערהייט אויף מיר און אויף זייער לערער. דער לערער, אָנגעטאָן אין גרויע הויזן, אַ ספּאָרט-זשאַקעט און אַ ווײַס בייסבאָל-היטל, האָט זיך צעשמייכלט מיט אַ ברייט ווײַסציינעוודיק שמייכל און געפֿרעגט, פֿון וואַנען קום איך. „פֿון ירושלים‟, האָב איך אָפּגעענטפֿערט אָן איבעריקע פּרטים און צוגעגעבן: „פֿון ארץ-ישׂראל, פֿון דעם הייליקן לאַנד‟. „אָ-אָ!‟ — האָט אויסגעשריגן דער לערער און ענערגיש אַ פֿאָך געטאָן מיט אַ האַנט אין דער ריכטונג פֿונעם ליידיקן קלאַסצימער. אַלע קינדער, און נאָך זיי אויך אַני־הקטן, האָבן באַגלייט מיט די אויגן זײַן האַנט, וואָס האָט געטײַטלט אויף אַ גרויסער מאַפּע פֿון ישׂראל אויף דער וואַנט מיטן בולטן שוואַרצן אויפֿשריפֿט אין מיטן — „ירושלים‟.

„קינדער!‟ — האָט ווײַטער געשריגן דער לערער, — „דער מענטש איז פֿון ירושלים!‟ „ירושלים! ירושלים!‟ — האָבן זיך אָפּגערופֿן די קינדער, ווי אַ ווידערקול. אין זייערע אויגן האָבן זיך אָנגעצונדן קליינע פֿײַערלעך. אינעם הימל איז קיין וואָלקנדל ניט געווען, און פֿון זייערע גלאַנצעווע בעקעלעך און שטערנדלעך האָבן זיך אָפּגעשפּיגלט העלע זונענשטראַלן. די קינדער האָבן זיך צוגערוקט נענטער, קוקנדיק אויף מיר מיט אַזאַ התפּעלות, אַז מיר איז געוואָרן עפּעס אומבאַקוועם.

„פֿון סאַמע ירושלים, פֿון סאַמע הייליקן לאַנד!‟ — האָט געהאַלטן אין שרײַען דער לערער. ער האָט אויסגעשטרעקט זײַן דלאָניע, וואָס איז געווען ווײַס פֿון קרײַד, תּיכּף אָפּגעריסן זי, אָפּגעטרייסלט אָן די הויזן און ווידער אויסגעשטרעקט. „רובען‟ — האָט ער זיך פֿאָרגעשטעלט און דערקלערט מיט שטאָלץ: „ווי איינער פֿון יעקבֿ אָבֿינוס זין און ווי דער איידלשטיין רובין אויף כּהן-גדולס בגד‟. די קינדער האָבן געלאָזט הערן אַ מין קאָלעקטיוון הסכּמה-קלאַנג און זיך צוגערוקט נאָך נענטער. איך האָב אַ דריק געטאָן רובענס דלאָניע.

„צי טאַקע מיינט מײַן נאָמען דעם איידלשטיין רובין אויף דעם הייליקן לשון?‟ אי דער לערער, אי די קינדער האָבן געקוקט גלײַך אין מײַנע אויגן און געוואַרטן אויף קאָמפּעטענטן ענטפֿער. נאָך אַ קורצער פּויזע האָב איך זיי דערקלערט ניט אינגאַנצן אַנטשלאָסן: „ניין, דער שטיין רופֿט זיך אַנדערש אויף דעם הייליקן לשון, און דער נאָמען רובען, ראובֿן, מיינט ‘זעט, אַ זון’. אַזוי האָט די מוטער לאה געשוויצט מיט אַ נײַעם זון‟. רובען האָט זיך אַ קער געטאָן צו די קינדער און אויסגעשריגן מיט התלהבֿות: „איר הערט, קינדער, וואָס סע זאָגט דער מענטש פֿון ירושלים?‟ — און די קינדער האָבן איבערגעחזרט ווי אַ ווידערקול: „ירושלים! ירושלים!‟

„הייסט עס, נישט אומזיסט האָבן מײַנע עלטערן אָנגערופֿן מיך מיט אַזאַ נאָמען?‟ — האָט געפֿרעגט דער לערער מיט אַ קול פֿון אַ נײַגעריק קינד. מיר איז געבליבן נאָר צו באַשטעטיקט: „אַוודאי נישט אומזיסט‟. „דערצייל אונדז וועגן ירושלים!‟ — האָט געבעטן דער לערער רובען, און די קינדער האָבן אונטערגעכאַפּט: „ירושלים! ירושלים!‟

איך האָב אָנגעהויבן ריידן. איך האָב געזוכט פּשוטע ווערטער, נאָר מײַנע רייד זײַנען געוואָרן מער און מער קאָמפּליצירט. איך האָב זיי דערציילט וועגן די ירושלימער בערגלעך, וועגן די פֿאַרדרייטע געסלעך פֿון דער אַלטער שטאָט, וועגן די גילדערנע שטיינער, וועגן דעם כּותל-מערבֿי, וועגן דער ברכת-כּהנים, וועגן דעם וווּנדערלעכן געפֿיל, וואָס ווערט ניט אָפּגעשוואַכט מיט די יאָרן, אַז קיין ירושלים פֿאָרט מען ניט, קיין ירושלים מאַכט מען אַן עליה… דאָס אַלץ האָט געוויס געקלונגען אויבערפֿלעכלעך און אויסגעדראָשן, נאָר דער לערער מיט די קינדער האָבן דורשטיק געשלונגען יעדעס וואָרט מײַנס.

„ירושלים! ירושלים!‟ — האָבן די קינדער געצויגן מיך פֿאַר די אַרבל. — „מיר זײַנען ממש גליקלעך, אַז דו ביסט דאָ!‟ — האָט געזאָגט דער לערער רובען. — „בלײַב מיט אונדז, מיר ווילן הערן דײַנע רייד. איך וועל צונויפֿרופֿן די גאַנצע קהילה, זיי וואַרטן שוין לאַנג אויף אַ וואָרט פֿון ירושלים! אויך מײַנע עלטערן וועלן קומען, און דו וועסט זיי זאָגן, אַז זיי האָבן מיר געגעבן מײַן נאָמען נישט אומזיסט‟. אויף אַ רגע האָב איך זיך פֿאָרגעשטעלט שטייענדיק פֿאַר דער גאַנצער עדה דורשטיקע תּושבֿים פֿון ליווינגסטאָן, וואָס אויפֿן טײַך זאַמבעזי, פּריידיקנדיק זיי וועגן יעקבֿ אָבֿינוס זין, וועגן ירושלים, וועגן ארץ-הקודש, און דער עצם געדאַנק האָט מיך ווי פֿאַרשעמט. בין איך אַ מענטש פֿון ירושלים? איך, וואָס האָט ניט אַזוי לאַנג צוריק געוווינט טויזנטער קילאָמעטער ווײַט פֿון ירושלים בײַ גאָט-פֿאַרלאָזטע ברעגן פֿון אַן אַנדער טײַך און זיך געשפּילט מיט פֿירקאַנטיקע אותיות אָן קיין שום ירושלים בראָש שׂמחתי?

מיטאַמאָל האָב איך זיך געכאַפּט, אַז איך שווײַג שוין אַ שטיקל צײַט. פֿאַר מײַנע אויגן איז געשטאַנען יענער האַלב-פֿאַרגעסענער ערשטער טאָג אין ירושלים מיט צענדליקער יאָר צוריק, ווען איך בין אַרויס כּמעט מיט באַגינען פֿון דער ישיבֿה אין תּלפּיות און אַ פֿרעג געטאָן דעם ערשטן פֿאַרבײַגייער, זוכנדיק ריכטיקע העברעיִשע ווערטער, אַוווּ איז דער כּותל. „וואַרט אויף אַן אויטאָבוס‟ — האָט געעצהט דער ירושלימער. — „און אויב איך וויל גיין צופֿוס?‟ — האָב איך איבערגעפֿרעגט, האָבנדיק ניט קיין איין שקל אין די קעשענעס. „צופֿוס?‟ — האָט אַ צי געטאָן מיט זײַן פּלייצע דער מענטש. — „טאָ מוז מען גיין די גאַנצע צײַט גלײַך, לענג־אויס דרך-חבֿרון, אָבער ס’איז דאָך ווײַטלעך, אַ פּאָר קילאָמעטער‟. כאַ, האָב איך זיך געטראַכט, וואָס זײַנען מיר די קילאָמעטערס, און זיך געלאָזט לויפֿן. איך בין געלאָפֿן און געלאָפֿן, ביז איבער מײַן קאָפּ, צווישן ערד און הימל, האָט זיך באַוויזן אַ העלער שטיינערנער מויער, וואָס האָט זיך געצויגן אויף רעכטס. איך האָב אַ קער געטאָן נאָך דעם מויער און פֿאָרגעזעצט לויפֿן, דאָס מאָל שוין באַרג־אַרויף. קרומע הײַזקעס פֿון דער רעכטער זײַט זײַנען אַראָפּגעקראָכןּ אין אַ טיפֿן טאָל, וואָס האָט מיך ווי אָפּגעטיילט פֿון מײַן גאַנצן לעבן ביז אַהער, ביז אָט דער לעצטגילטיקער עליה.

איך האָב זיך געפֿילט אומגעוויינטלעך פֿלינק און גרינג, פֿרײַ פֿון אַלע פֿריִערדיקע דאגות. דער מויער פֿון דער לינקער זײַט האָט זיך אַלץ מער דערנענטערט צו דעם שאָסיי. אָט טרעפֿן זיך דער מויער און דער שאָסיי און איך זע אַ ברייטן טויער, בײַ וועלכן עס זיצט אַ מיטל־יעריקער מאַן אין אַ ווײַסער פּעלערינע און שפּילט אויף אַ האַרפֿע. מענטשן זײַנען אַרויס און אַרײַן אין דעם טויער, ניט געבנדיק קיין שום אַכט אויף דעם האַרפֿע-מאַן, נאָר איך בין ווי פֿאַרשטאַרט געוואָרן. כ׳האָב ניט געגלייבט, אַז דאָס אַלץ עקזיסטירט אין דער אמתן, אַז איך חלום ניט, אַז איך בין ניט אין טויזנטער קילאָמעטערס פֿון דעם־אָ טויער, נאָר טאַקע דאָ און טאַקע איצט. איך האָב זיך געלאָזט ווײַטער, דורך דעם טויער, דורך די פּאָליציי-דעטעקטאָרס און גלײַך צו דעם כּותל, וווּ עס האָבן זיך שוין געזאַמלט אויף שחרית אַ פּאָר מנינים מיט סידורים און וווּ עס האָט זיך געהערט פֿון אַלע זײַטן דער פֿילשטימיקער אוראַלטער רעפֿרען: „לעלם ולעלמי עלמיא‟. איך האָב צוגעקוועטשט מײַן שטערן צו די ריזיקע קאַלטלעכע שטיינער און אַזוי בין איך געשטאַנען אָן אַ ריר גאָט ווייס וויפֿל צײַט, ביז כ’האָב דערפֿילט, אַז אַלע אָפּגעלייגטע באַשלוסן זײַנען אָנגענומען געוואָרן און אונטערגעחתמעט געוואָרן מיט אַ ריזיקן שטיינערנעם שטעמפּל, אַז ניטאָ מער קיין וועג אויף צוריק צו יענע ווײַטע טײַכן און צו יענע פֿרעמדע שטעט, וווּ איך האָב געוווינט פֿריִער, און אַז איך בין שוין לעלמי עלמיא אַ מענטש פֿון ירושלים…

דער שטיינערנער דייוויד ליווינגסטאָן מיט אַ שטעקן, אין הויכע שטיוול און אינעם קאָלאָניאַלן קאַסקעט, האָט שטרענג געקוקט אויפֿן משונהדיקן בנין פֿון „קאַפּיטאָל-טעאַטער‟ ניט ווײַט פֿון דער תּלמוד-תּורה. אַ קאָלירטע אַפֿישע האָט פֿאַרבעטן אויף שייקספּירס „האַמלעט‟, וועלכן אַ וואַנדערנדיקע טרופּע האָט צוגעזאָגט ברענגען אין יעדן לאַנד אין דער וועלט, און אַן אויפֿשריפֿט אויף אַ גראָבער הליבע אײַנגעמויערט אינעם טעאַטער-פֿונדאַמענט האָט געמאָלדן, אַז די אבֿן-פּינה האָט פֿאַרלייגט דער ערשטער פּרעזידענט פֿון דער העברעיִשער קאָנגרעגאַציע פֿון צפֿון-ראָדעזיע אלי זוסמאַן, עסקווײַר, דעם 20סטן תּמוז תרפ”ח.

„צום באַדויערן, מוז איך גיין‟, — האָב איך געזאָגט דעם לערער רובען און זײַנע תּלמידים צו זייער קלאָרער אַנטוישונג. זייערע ברייטע שמייכלען האָבן זיך אַ ביסל אויסגעלאָשן, באַלד אָבער האָבן זיי אויפֿגעריסן די קעפּ. דרייענדיק איבער די ווערטער אויף אַזאַ אומדערוואַרטן אופֿן, אַז כ’האָב ניט גלײַך געטראָפֿן זייער טעם, האָט דער לערער נאָכגעשריגן: „אם אשכחך ירושלים!..‟ — און די קינדער האָבן אונטערגעכאַפּט: „ירושלים! ירושלים!‟