דיכטער, דראַמאַטורג, פּראָזאַיִקער. געבוירן אין סמאָרגאָן, ווײַסרוסלאַנד. זײַן פֿאָטער, שלמה, איז געווען אַ וואַלדמעקלער, די מוטער, סימע, האָט געשטאַמט פֿון אַ משפּחה ערדאַרבעטער פֿון אַ ייִדישער קאָלאָניע לעבן סמאָרגאָן. דער קינפֿטיקער שרײַבער האָט באַקומען אַ טראַדיציאָנעלע ייִדישע דערציִונג, זיך געלערנט אין די ישיבֿות פֿון סווענציאַן און וואָלאָזשין; די וועלטלעכע לימודים — אין אַ ייִדישער פֿאָלקס־שול. אין די יאָרן פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה האָט ער געדינט אין קאָוונע, וווּ ער איז געווען אַ לערער פֿון העברעיִש אין אַ ייִדישן יתומים־הויז.
אָנגעהויבן שרײַבן לידער אויף העברעיִש, נאָר אין האַרבסט 1916 דעביוטירט מיט אַ ליד ”שטערנדל“ אין די ווילנער ”ליטעראַרישע זאַמלהעפֿטן“, וואָס איז שפּעטער געוואָרן פּאָפּולער ווי אַ פֿאָלקסליד און מ׳האָט עס געזונגען אויף פֿאַרשיידענע מאָטיוון. אין 1917 פֿאַרעפֿנטלעכט אין דער ווילנער צײַטונג ”לעצטע נײַעס“ אַ פֿראַגמענט פֿון אַ פּאָעמע ”די צעשטערונג פֿון בבֿל“. אין 1918 האָט ער געוווינט מיט די עלטערן אין מינסק, וווּ געווען אַ לערער אין די ייִדישע שולן און געדרוקט לידער, אַרטיקלען אין דער בונדישער צײַטונג ”דער וועקער“. צווישן אָט די לידער איז געווען איינס, וואָס האָט באַזונדערס בולט אַנטפּלעקט די נשמה, די געפֿילן פֿונעם יונגן דיכטער: ”פֿאַרגעס מיך ניט, מײַן שטעטעלע / אַליין בין איך, אַליין… / דער מיזרח רופֿט, דער מערבֿ רופֿט, / נאָר כ׳ווייס ניט וווּ צו גיין…“ — אָט די וואַקלענישן האָבן קולבאַקן דערנאָך לאַנג פֿאַרפֿאָלגט, ערשט שפּעטער וועט ער אין מינוטן פֿון עקסטאַז אויסשרײַען: ”לאָמיר גיין! לאָמיר גיין, לאָמיר דאָ איבערלאָזן די שוואַכע…“ — אויסגעלאָזט האָט זיך אָבער, אַז גאַנץ אָפֿט האָט ער אַליין זיך אַרויסגעוויזן צווישן די ”שוואַכע“, ווײַל נאָך דער ערשטער באַגײַסטערונג פֿון דער רעוואָלוציע, וועלכע האָט אים, ווי אַ סך אַנדערע שעפֿערישע נאַטורן, אויפֿגעהויבן מיט איר פֿאַלשער שײַן און פֿאַרבלענדט די אויגן, האָט ער פֿאַרלוירן דעם אָריענטיר. פֿון דעמאָלט אָן הייבן זיך אָן זײַנע וואַנדערונגען.
אין אָנהייב 1919 איז ער אין ווילנע, וווּ ער זעצט פֿאָר זײַן פּעדאַגאָגישע טעטיקייט. אין אַ יאָר אַרום גיט ער אַרויס אין ווילנע זײַן ערשטע זאַמלונג ”שירים“, און אין זעלבן יאָר קומט ער קיין בערלין. ער האָט געהאַט בדעה זיך לערנען אין אוניווערסיטעט, נאָר געמוזט זיך אָפּהאַלטן, מחמת די ניט־גענוגנדיקע קענטענישן אין דײַטש. ער לעבט אין דחקות, אָרדנט זיך אײַן ווי אַ סופֿליאָר אין דער ”ווילנער טרופּע“, וואָס געפֿינט זיך דעמאָלט אין דער דײַטשישער הויפּטשטאָט. דערווײַל פֿאַלט ער דאָרט אַרײַן אין אַ גינסטיקער ליטעראַרישער סבֿיבֿה, באַקענט זיך מיט בעל־מחשבֿות, דוד בערגעלסאָן, ה. ד. נאָמבערג. אין יענער צײַט פֿאַרעפֿנטלעכט ער אין ניו־יאָרקער „צוקונפֿט‟ (נומ׳ 4, 1923) די פּאָעמע „רײַסן‟ און די דראַמע „יעקבֿ פֿראַנק‟, פֿאַרענדיקט זײַן „משיח בן־אפֿרים‟ (דערשײַנט אין בערלין אין 1924, שוין נאָך דעם ווי ער איז פֿון דאָרט אַוועקגעפֿאָרן).
אין 1923 קערט קולבאַק זיך אום קיין ווילנע, וווּ ער אַרבעט ווידער ווי אַ לערער פֿון ייִדישער ליטעראַטור. אין דער „צוקונפֿט דריקט ער די פּאָעמעס „ווילנע‟ (1926) און „בוניע און בערע אויפֿן שליאַך‟ (1927). אין וואַרשע דערשײַנט זײַן ראָמאַן „מאָנטאָג‟, דער ווילנער „קלעצקין־פֿאַרלאַג‟ גיט אַרויס זײַנע ווערק אין דרײַ בענד. נאָר ווידער פֿאַרבלענדט אים די פֿאַלשע שײַן, וואָס קומט פֿון מיזרח, און פּונקט אין צען יאָר אַרום נאָך זײַן ערשטן באַזעצן זיך אין מינסק קומט ער אין 1928 ווידער אַהין, שוין אויף שטענדיק.
אַ פּאַראַדאָקס — דווקא דער לעצטער יאָרצענדליק (1928־1937) איז אפֿשר טאַקע געווען דער סאַמע גליקלעכסטער אין דער שאַפֿונג פֿונעם שרײַבער: איינס נאָכן אַנדערן דערשײַנען זײַנע ביכער — ראָמאַנען, דערציילונגען, און דער עיקר, פּאָעזיע. אַן אָפּקלײַב פֿון זײַנע פֿריִערדיקע לידער און פּאָעמעס גייט אַרויס אין 1929, אין 1933 פֿאַרעפֿנטלעכט ער די אויטאָביאָגראַפֿישע פּאָעמע וועגן זײַן לעבן אין דײַטשלאַנד, „דיסנער טשײַלד האַראָלד“. אין 1931־1935 שאַפֿט ער זײַן גרעסערע דערציילונג אין צוויי בענד ”זעלמעניאַנער“ — אַן עפּאָפּעע וועגן דעם גורל פֿון אַ מינסקער ייִדישער משפּחה אין די באַדינגונגען פֿונעם נײַעם, סאָוועטישן לעבנס־שטייגער. אין 1934 דערשײַנט אין מינסק נאָך איין באַנד פֿון זײַנע פּאָעטישע ווערק — ”געקליבענע לידער“.
אין 1935 פֿאַרענדיקט קולבאַק די דראַמע „בויטרע‟, וואָס ווערט גלײַך אויפֿגעפֿירט אין אַלע ייִדישע מלוכה־טעאַטערס פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד. אין זעלבן יאָר זעצט ער איבער פֿאַרן מינסקער ייִדישן מלוכה־טעאַטער נ. גאָגאָלס ”רעוויזאָר“. אין 1937 רעפּעטירן שוין אַ ריי טעאַטערס זײַן פּיעסע ”בנימין מאַגידאָוו“. דאָס האָט געזאָלט זײַן, לויט דער מיינונג פֿון משה גאָלדבלאַט, דעם רעזשיסאָר און אַקטיאָר, „דער העכסטער פּונקט אין משה קולבאַקס דראַמאַטישן שאַפֿן“. נאָר אין סאַמע ברען פֿון די רעפּעטיציעס אַרעסטירט מען קולבאַקן, דעם טעקסט פֿון דער פּיעסע קאָנפֿיסקירט מען און ביזן הײַנטיקן טאָג קאָן מען אים ניט געפֿינען. וועגן דעם ווײַטערדיקן גורל פֿונעם שרײַבער האָט מען לאַנג גאָרנישט ניט געוווּסט. וועגן זײַן טויט זײַנען פֿאַרשפּרייט געווען כּלערליי לעגענדעס. די משפּחה האָט אויף די ווענדונגען צו די יורידישע אָרגאַנען אַלע מאָל באַקומען פֿאַלשע ידיעות, און בלויז אין 1990 האָט דער סעקרעטאַריאַט פֿון דער מיליטערישער קאָלעגיע פֿונעם אויבערגעריכט פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד זיך דערלויבט מאַכן אַן עפֿנטלעכע דערקלערונג, אין וועלכער ס׳איז געזאָגט געוואָרן, אַז די מיליטערישע קאָלעגיע פֿונעם אויבערגעריכט פֿון ווײַסרוסלאַנד האָט פֿאַרמישפּט קולבאַקן דעם 28סטן אָקטאָבער 1937 צום דערשיסן, ווײַל ער איז כּלומרשט געווען אַן אָנטיילנעמער אין אַן אַנטיסאָוועטישער אָרגאַניזאַציע און אַן אַגענט פֿון דער פּוילישער אויסשפּירונג. דער אורטייל איז אויסגעפֿירט געוואָרן דעם 29סטן אָקטאָבער 1937 יאָר. וועגן דעם אָרט, וווּ ער איז געבראַכט געוואָרן צו קבֿורה, זײַנען קיין ידיעות ניט פֿאַראַן.
משה קולבאַק
אין דער שטיל
1
פֿאַר גאָט האָט מען אין אונדזער הויז מיך אָפּגעגעבן.
כ’האָב ניט געגלייבט אין אים, בלויז ציט’ריק אָפּגעװאַרט.
מיר האָבן לאַנג זיך איינס דעם אַנדערן גענאַרט,
ביז ער האָט אָפּגעקערט פֿון מיר און פֿון מײַן לעבן.
װוּ שײַנט דאָס לילע ליכט, װאָס קליידט זיך ניט אין שפּראַכן,
וווּ ליגט דער נאַקעטער, דער רױער, לעצטער ציל?
װוּ איז די שטים, װאָס זינגט-אַרױסעט אין דער שטיל,
און אָטעמט פֿונעם קילן אײבערפֿלאַך פֿון זאַכן?
איך שטיי אין גרויעניש אָן גאָט און גאָר אָן שטערן,
אַ ליימיק-פֿינצטערער, פֿון לעבן אױסגעטאָן,
ווי ס’שטייט אַן אָפּגעפֿרױרענער, אַ יעסענדיקער קליאָן
מיט אַלע הוילע צװײַגן אָפּגעטונקט אין טרערן.
2
איך האָב געהאַסט. איך האָב געזיגט. איך האָב געװוּנען.
עס האָט דערװײַל דער מענטש פֿון מיר אַרױסגערונען
ווי דער װאַסער, װאָס האָט שוימיק דורכגעקלאַפּט די שטיינער,
און בלוי און שטאָליק דין אין תּהום זיך אויסגעלאָזן.
נאָר אויבן גרויען אַלץ די בערג מיט סטאַרטשענדיקע ביינער,
און לער איז זיי. און פּוסט. און וויסטע ווינטן בלאָזן…
3
װאָס כ’האָב געזען, געהערט, געלערנט און געטראַכט,
האָט ווי אַ כמאַרע, אָנגעלאָדן רויך און פֿלאַם,
זיך פּלוצלינג אויסגעמישט אין מײַן נשמה-נאַכט
און מיך פֿאַרסמט — און כ’בין אַליין געװאָרן סם.
װאָס לערנען מיר, אָ, גאָט, די װוּנדן פֿון מײַן לעבן?
װאָס האָבן מענטשן מיר געגעבן? …
4
אונדזער תּפֿילה איז גרוי.
אונדזער גאָט איז די פּוסטקייט די וויסטע אַרום.
קום, אויסגיין מיט אונדז אויף דעם האַרטן געלעגער פֿון שטרוי.
קום!
5
כ’בין נאַקעט. אױסגעשפּרײט און נאַקעט, װי אַ פֿעלד,
ווען ס’זײַנען שוין די פֿײַערן פֿון האַרבסט פֿאַרגאַנגען,
ווי נעפּלען רייכערן זיך קילע, אומריינע געזאַנגען,
און װײַט איז שוין, און אומקלאָר איז, װאָס כ’האָב געוועלט.
ווי אַ בוטשאַן אַלײן אויף בלייכע, נעפּלדיקע טאָלן,
פֿאַריאָגט דאָס קעפּל אין די פֿליגלען פֿון דער דינער קעלט,
און ס’איז זײַן רױטער, שטעקלדיקער פֿוס געשװאָלן —
אַזױ שטיי איך דאָ שטײַף און עלנט אויף דער וועלט.
אין שענק
עס זיצן אַ חבֿרה הוליאַקעס געפּראָפּט אין אַ שענק
צעשויבערט די שװאַרצע טשופּרינעס
און שווערע, צעזעצט און צעלייגט אויף די דעמבענע בענק:
עס זיצן און טרינקען אַ חבֿרה הוליאַקעס אין שענק.
איינער פֿאַרקאַשערט די אַרבל און טוט זיך אַ שלאָג אינעם האַרצן:
„עס זיצט דאָרט אַ װאָרעם און נאָגט…‟
און איינער הײבט-אױפֿעט דעם ליימענעם קוביק און זאָגט:
„איך האָב אויף די פֿעלדער פֿון רוסלאַנד גענעכטיקט
און כ’האָב אויף די עלנטסטע וועגן געטאָגט,
אָ, זאָג מיר, װוּ קען מען באַגראָבן אַ מת,
אַ פֿאַררױכערטן לעבן, װאָס שלעפּט זיך און קלאָגט‟…
און איינער, א הויכער, אַ גרינער, האָט ליבלעך געשמייכלט:
„כ’האָב גאָר נישט פֿאַרלױרן, מײַן פֿרײַנד,
און כ’האָב גאָר נישט פֿאַרמאָגט‟…
בײַ אַ טישל אין ווינקל איז איינער, אַ נײַער, געזעסן,
געשוויגן, געשאָקלט זיך קוים און געמורמלט אָן ווערטער:
„אָ, זאָגט מיר, ער האָט מיך אין ערגעץ אַ שענקל פֿאַרגעסן?
כ’דאַרף זיצן בײַם ליידיקן טיש, נאָר איך ווייס ניט צו װאָס,
מסתּמא גייט-אום מײַן באַװאָרער אַצינד אין גאַנץ אַנדערע ערטער,
מסתּמא בין איך דאָ אַ שאָטן — פֿאַרלױרן פֿון זײַן באַלעבאָס…‟
לחיים!
אַ חבֿרה הולטײַעס פֿאַרטרינקען דאָס ביסעלע צײַט.
לחיים!
שיכּורים — פֿאַריאָגט און פֿאַרטריבן פֿון גאָט און פֿון לײַט.
אַ מיידעלע מיט שײַנענדע װײַסלען איז צו שטילערהייט
צו דעם פֿענצטער און שװײַגנדיק-טעמפּ האָבן אַלע די צורות צו איר אָפּגעװענדט,
נאָר פּלוצלינג האָט ס’מיידל געטאָן אַ געשריי און פֿאַרבראָכן די הענט:
דאָרט שטייט אַ פֿאַרגעסענער מענטש בײַ דעם ענד פֿונעם װײַט,
די ערד, ווי אַן עפּל, ליגט גרוי הינטער אים, הינטער אים,
ער האָט זיך אַליין. דורכגעגנבֿעט אַהין, זיך אַליין אויסגעקייטלט פֿון צײַט,
איצטער הערט ער, דער מענטש, יענעם הילכיקן, קאַלטן געשאַל.
פֿון דער אייביקער, קלאָגעװדיק גרויזאַמער שטים
און אַל…
איז דער עולם געבליבן געליימט אויף אַ רגע פֿון עפּעס אַ שרעק.
אין דעם טונקעלן שענק איז מען שטום בײַ די טישן געזעסן
אַ פֿלעק לעם אַ פֿלעק, און ס’האָט נאָר דאָס מיידל
אין דער שטיל און געבראָכן די הענט.
אין חושכניש האָבן די װײַסלען, די װײַסע, פֿאַרשיכּורטע, װײַטער געברענט
ווי די גליווערעם ברענען בײַ נאַכט צווישן טרוקענעם גראָז.
און עמעצער האָט איר געקושט — אַ פּאַרשױן מיט אַ גומענער נאָז…
וועלפֿישע לידער
1
איך װעל מײַנע װעלפֿישע ווערטער דערציילן
פֿאַר מײַנע פֿיר איילן, פֿאַר מײַנע פֿיר איילן,
ס’איז ליימיק מײַן אויער, צעפּאַטלט און גרויס,
און ער האָרכט, װאָס דאָס האַרץ װיינט-אַרױס.
אָ, גאָט, פֿאַר אַן אומריינעם װעלפֿיש געהויל
איז ניט פּאַסיק דאָס מענטשישע מויל.
כ’האָב אַ גרינלעכן פֿלאַם, װאָס ס’פֿאַרשװאַרצט אים דער בליק,
און אַ הונגער, װאָס צוקט פֿון געביין;
כ’האָב אַ לוגיקן טראָט
און אַ קנאָכיקן האַרטן געניק.
היי,
כ’וועל דערציילן מײַן פּײַן פֿאַר די וועלף,
גאָט!
2
בלוי צינדט זיך דער שניי אויף דעם פֿאָספֿאָרנעם געגנט.װײ, וויי,
ס’האָט אַ װאָלף מיט דער וועלט זיך געזעגנט.
„איך פֿײַף אויף דעם װעלפֿישן שטאַם,
װײַל אַ װאָלף איז נאָר איינער…
איר, איר, כ’האָב געבראַכט אײַך דעם גיפֿט,
געמיינט, אַז מען שפּײַט, ווען עס האָט נאָר געברענגט —
איר האָט מיך פֿאַרװאָרפֿן מיט שטיינער.
ס’איז אַ װאָלף ניט קיין װאָלף, ווען ער טראָגט נאָך
די פֿעל אויף די ביינער!‟…
בלוי צינדט זיך דער שניי אויף דעם פֿאָספֿאָרנעם געגנט.
וויי, װיי,
ס’האָט אַ װאָלף מיט דער וועלט זיך געזעגנט.
3
ציט’ריק באַטאַפּט די לבֿנה די פֿעלדער,
עס כװאַליען זיך גרינע די שניייִקע פּליינען
און ס’שטאַרצן פֿון טיפֿעניש קאַלטע, צעפּאַטלטע וועלדער…
פֿעדערלעך איינציקע ווייען, פֿאַרװײען, פֿאַרװייען,
און װײַט, העט װײַט, גלאָצט-אַרױס פֿון די טרוקענע שנייען
אַ קנאָכיקער װאָלף אַ געמיינער
דורך גרין אױפֿגעשניטענע אויגן,
אַ װאָלף זויגט אַרױסעט דאָס בלוט פֿון די אייגענע ביינער
און װאָיעט, און װאָיעט, און װאָיעט
צום הימל געשריגן…
4
היי, היי, שווער צו טראָגן הויך דעם קאָפּ
דעם באַטשופּרינעטן!
און דאָס גראָבע האַרץ דאָס שרײַיִקע…
איך װעל אַװעק צום דאָרף דעם אויסגעמאַנדאָלינעטן
און אויף די פֿעלדער, אין די גערטנער די מײַיִקע
אַ טאַנץ טאָן הפֿקרדיק, און טרויעריק, און שטומערהייט —
אַ שרײַ טאָן, שרײַען מיט אַן אָטעם אַ פֿאַרכלינעטן
פֿון יעדן קוסט, פֿון הינטער יעדן בייט:
היי, היי, שווער צו טראָגן הויך דעם קאָפּ
דעם באַטשופּרינעטן!
װײַל ס’קלינגען הונגערטעג, ווי קייטן בלײַיִקע,
און ס’זינגען פֿרײלעך קייטן צו איבעראַיאָריקע…
היי, היי, אָט דאָס גראָבע האַרץ דאָס שרײַיִקע
קערט זיך, ווי אַ װאָלפֿיכע, אין אַ ברוסט, אַ האָריקע.
איך װעל אַװעקיאָגן אין װאַלד אויף אַלע פֿיר
אַ טאַנץ טאָן הפֿקרדיק, און טרויעריק, און שטומערהייט:
און פֿון דעם קרומען מויל דעם אויסגעמינעטן
וועט טויב אַרױסשרײַען דער װאַלד פֿון מיר:
היי, היי, שווער צו טראָגן הויך דעם קאָפּ
דעם באַטשופּרינעטן!
5
היי, אַ װאָלף אין דער שטאָלענער עלנטקייט.
ברעכט האַלדז און געביין,
היי, אַ װאָלף אין דער שטאָלענער עלנטקייט
טראָגט די גאַל אין די ציין.
און ער וויינט אויף די וועגן יעסעניקעאָפּגעמאָרעט אין פּײַן,
און ער וויינט אויף די וועגן יעסעניקע:
— אַלץ אין מײַן! אַלץ אין מײַן!
און ער װאָיעט בײַ נאַכט צו די פֿײַערן
פֿון אַהינטער אַ פּלױט,
און ער װאָיעט בײַ נאַכט צו די פֿײַערן:
— גיט ברויט! גיט ברויט!
היי, אַ װאָלף אין דער שטאָלענער עלנטקייט
ברעכט האַלדז און געביין,
היי, היי, אַ װאָלף אין דער שטאָלענער עלנטקייט
טראָגט די גאַל אין די ציין.
Yiddish Branzhe 