אַ לעבן אין בין־השמשות

באָריס סאַנדלער

יעדער קומט אַרײַן אין ירושלים דורך זײַן טויער. דורך איר אייגענעם טויער איז אין דער אייביקער שטאָט אַרײַנגעגאַנגען נאַטאַשע ווײצמאַן־בעלענקי.

אירע עלטערן, אַהרן און רײַע, האָבן זייער טאָכטער געבראַכט קיין ישׂראל, ווען זי איז אַלט געווען נײַן יאָר. זינט דעמאָלט האָט זיך אָנגעהויבן איר וועג אַרויף צו איר טויער, אַרײַנצוטרעפֿן אויף די גאַסן און געסעלעך פֿון ירושלים. עלטערן, אַליין פֿאַרבונדן מיט אַ שאַפֿערישער פּראָפֿעסיע, באַמיִען זיך בדרך־כּלל אָפּצוּווענדן זייערע קינדער פֿון דעם זעלבן דרך, אויף וועלכן עס זײַנען געבליבן ליגן נישט ווייניק שפּליטערס פֿון זייערע „צעבראָכענע טעפּ‟. מעגלעך, אַז אַזוי האָט אויך געטראַכט נאַטאַשעס טאַטע, אַליין אַ פּראָפֿעסיאָנעלער מאָלער, קוקנדיק ווי זײַן קליין טעכטערל ציט זיך צו אַ ווײַסן בויגן פּאַפּיר און פֿאַרבן.

אַן עפּעלע אָבער פֿאַלט נישט ווײַט פֿונעם ביימעלע. פֿון דעם עפּעלע איז מיט דער צײַט אויסגעוואַקסן אַ שיינער צעצווײַגטער בוים מיט פּרעכטיק־זאַפֿטיקע פּירות.

נאַטאַשע האָט פֿאַרענדיקט די מיטלשול אין בער־שבֿע, וווּ די עלטערן האָבן זיך באַזעצט, מיט אַ קינסטלערישן אָפּנייג. דערנאָך האָט זי זיך געלערנט אינעם באַקאַנטן קאָלעדזש פֿון טעקסטיל און אינדוסטריע אויף אַריה שענקאַרס נאָמען. איר פֿאַך איז פֿאַרבונדן געוואָרן מיט אינטעריער־דיזײַן און טעקסטיל. אין יאָר 2000 בײַ אירע עטלעכע און צוואַנציק יאָר ווערט נאַטאַשע ווייצמאַן אָנגענומען אינעם פֿאַראיין פֿון די ישׂראל־קינסטלערס. איר חיונה ציט זי טאַקע פֿון טעקסטיל־דיזײַן, פֿון לערערײַ, אָבער די נשמה רײַסט זיך צום מאָלבערט, פּאַליטרע, לײַוונט, וווּ זי קאָן „וועבן‟ מיט פֿאַרבן אירע אויסגעחלומטע געשטאַלטן.

אַ קינסטלער איז נאָר פֿון דרויסן אַזאַ ווי אַנדערע מענטשן; יעדנפֿאַלס, אַזוי זעט ער אויס אין זייערע אויגן. אָבער די וועלט פֿון אַ קינסטלער עקזיסטירט בײַ אים אינעווייניק. די דרויסנדיקע וועלט זעט ער מיט זײַן אינערלעכן אויג, מיט זײַן אינערלעכער ראיה, וואָס איז ענלעך צו אַ ליכטיק־ציכטיקן שטראַל. אָט דאָס ליכט סײַ עס באַלויכט דעם קינסטלערס שאַפֿערישע וועלט און סײַ דער קינסטלער אַליין ווערט אין דעם ליכט פֿאַרברענט, ווי אין אַ פֿײַער. נישט יעדער קינסטלער האַלט אויס אַזאַ פֿלאַם פֿון סנה, וואָס פֿירט אים איבערן מידבר פֿון העכסטער שאַפֿערישקייט.

וועגן דער קינסטלערין נאַטאַשע ווײצמאַן-בעלענקי האָט מיר דערציילט מײַן פֿרײַנד, דער מאָלער מישע גלייזער. די וועלט איז טאַקע קליין; עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז אַהרן, נאַטאַשעס טאַטע, קומט אַרויס פֿון דער בעלצער משפּחה ווייצמאַן, און אַז דער ייִדישער פּאָעט זיסי ווייצמאַן, אים אויף לענגערע יאָר, איז אַהרנס עלטערער ברודער. דאָס ייִחוס־קלומעקל פֿון ביידע צדדים, סײַ דעם טאַטנס און סײַ דער מאַמעס, האָט זיך אָנגעהויבן צעבינדן און אַנטפּלעקן די באַהאַלטענע משפּחה־אוצרות, אָנגעזאַפּט מיט פּשטוס און ייִדישער פֿאָלקס־חכמה. אויף דעם דאָזיקן געמיש פֿון ייִדישן גלות און ישׂראלדיקער נאָנקאָמפֿאָרמיסטישער מאָדערנער ווירקלעכקייט האָט זיך אויסגעפֿורעמט נאַטאַשעס אינדיווידועלקייט.

איך בין נישט קיין קונסט־מומחה און פֿאַרשטיי ווינציק אין די „קליינע אותיותלעך‟ פֿון מאָלערישער קונסט; ווי אַ שרײַבער ווייס איך, אַז אין יעדן מין קונסט דערקענט זיך דער מײַסטער דורך זײַן אופֿן פֿון שילדערן די פּרטים. אַפֿילו פֿון די פּאָר צענדליקער בילדער נאַטאַשעס, וואָס איך האָב געזען, ווערט קלאָר, אַז זי האָט גיריק געוואָלט אויספּרוּוון איר שאַפֿערישן גאָב אין פֿאַרשיידענע זשאַנערס, סטילן, טעכניקן וכּדומה. דאָס מיינט, לחלוטין נישט, אַז זי האָט עס געטאָן על־רגל־אַחת, דורך־אַגבֿדיק, אין אײַלעניש, הגם דער גורל האָט זי טאַקע אונטערגעיאָגט און אונטערגעטריבן… איר שאַפֿונג לאָזט זיך נישט דעפֿינירן אויף „ייִדישע מאָטיוון‟ אָדער „ייִדישער טעמע‟, אָדער „ייִדישע עלעמענטן‟ — ס׳איז אין תּוך איין גאַנצקייט, ווי די ייִדישע אמנה.

יאָ, אינעם הײַנטיקן ישׂראלדיקן „שמעלץ־טאָפּ‟ ווערן איבערגעקאָכט פֿון אַלע מינים — פֿון עולים־חדשים ביז וותיקים, פֿרומע און וועלטלעכע, ייִדן און נישט־ייִדן, אַלע רעליגיעזע קאָנפֿעסיעס, — ווי נוח וואָלט זיי אַלע נאָכן מבול געבראַכט אין זײַן תּבֿה און אויף דעם שטיקל יבשה אַרויסגעוואָרפֿן.

אין נאַטאַשעס בילדער קאָן מען דעם מענטשלעכן איבערבלײַב נאָכן מבול טאַקע בולט זען. נאָך מער — פֿילן, ווײַל זי, די קינסטלערין, איז נישט בלויז אַ טיילעכל פֿון דעם דרויסנדיקן ישׂראלדיקן הו־האַ; איר קינסטלערישע אינערלעכע ראיה זעט טיפֿער, וואָס אַ פּשוטער בן־אָדם דערזעט עס נאָר דעמאָלט, ווען זי, דורכלאָזנדיק עס דורך איר בלוט און חושים, ברענגט עס אויף אירע בילדער אַרויף.

איך קוק אויף די בילדער פֿון נאַטאַשעס ציקל „גאַסן־מוזיקער‟. ווער פֿון די געקומענע אין לאַנד אין די אָנהייב 1990ער געדענקט זיי נישט: די אַקאָרדעאָניסטן, גיטאַריסטן, טרומייטערס און קלאַרנעטיסטן, וואָס זייער בינע איז געוואָרן אַ גאַסן־ראָג. זיי האָבן אונדז נישט געגעבן צו פֿאַרגעסן די פּאָפּולערע לידער, אויף וועלכע מיר זײַנען אויפֿגעוואַקסן אינעם פֿאַרלאָזטן לאַנד, און מיט געציילטע נײַע ניגונים, שוין אויסגעלערנט דאָ, דערמאָנט יעדן, וווּהין דער נײַער ייִדישער נע־ונד האָט אונדז פֿאַרוואָרפֿן… „ירושלים של זהבֿ…‟ —
דווקא די גאַסן־מוזיקער — ס׳האָט געקאָנט זײַן אין ישׂראל, אָדער אין די שטעט פֿון אייראָפּע, אָדער אויף די סטאַנציעס און אין וואַגאָנען פֿונעם ניו־יאָרקער „סאָבוויי‟ — אַלע האָבן זיי געשיקט אונדז סיגנאַלן, אַז אין די מקומות, וואָס זיי האָבן געמוזט פֿאַרלאָזן, איז ווײַט נישט אַלץ „בסדר און אָקיי!‟

ווען נאַטאַשע האָט געמאָלט אָט די געשטאַלטן פֿון מוזיקערס, אַ מיידל פֿון 16־17 יאָר, האָט זי אַוודאי מער געפֿילט איידער פֿאַרשטאַנען, אַז אירע העלדן אויף די בילדער זײַנען קרבנות פֿון סאָציאַלער איבערקערעניש אין דער וועלט, וואָס נעמט נאָך אָן כּוח. צווישן מײַנע אייגענע פּערסאָנאַזשן פֿון יענער צײַט איז אויך געווען אַזאַ אַקאָרדעאָניסט מיטן צונאָמען מאָני־פּאָני:

„די קלאַנגען פֿונעם אַקאָרדעאָן האָבן זיך געטראָגן פֿונעם ראָג דיזינגאָף־גאָרדאָן. איך האָב נאָך נישט געזען ווער עס שפּילט דאָרט, כ׳וואָלט אָבער געקאָנט שווערן, אַז ס׳איז מײַן חבֿר מאָניע שוואַרץ, ווײַל נאָר ער, מאָניע שוואַרץ, קען אַזוי ווירטואָז שפּילן פֿראַנצייזישע וואַלסן און די אַרגענטינער טאַנגאָס. כ׳האָב זיך אָפּגעשטעלט אַנטקעגן אים און געוואַרט ביז ער וועט פֿאַרענדיקן זײַן שפּילן. מאָני־פּאָני איז געזעסן אויף אַ קליין בענקעלע, אויפֿן קאָפּ אָנגעטאָן אַ ווײַס זומער־היטעלע מיט אַ גרינעם פּלאַסטיק־דאַשיק, וואָס האָט ווי אַ דעכל צוגעדעקט זײַן ברייט פּנים פֿון דער תּל־אָבֿיבֿער זון. בײַ זײַנע פֿיס איז געלעגן אויפֿגעמאַכט דער פֿוטליאַר פֿונעם אַקאָרדעאָן און אַ צענדליק מטבעות, צעוואָרפֿן איבערן דנאָ, האָבן שעמעוודיק פֿון דאָרט אַרויסגעפֿינקלט…‟

איך בין אין יענער צײַט אַלט געווען עטלעכע און פֿערציק יאָר, כ׳האָב וועגן דעם טאַלאַנטירטן מיידעלע נאַטאַשע קיין אַנונג נישט געהאַט, אָבער נישט דערזען די „מוזיקאַלישע דערשײַנונג‟ אויף דער גאַס און נישט דערהערן די סאָציאַלע סיגנאַלן, וואָס זיי האָבן געשיקט, האָט אַ קינסטלער נישט געקאָנט אויסמײַדן. נישט געטאָרט זיך מאַכן ניט־זעעוודיק און ניט־הערנדיק.

עכטע קונסט שטעקט אָן און באַגײַסטערט מיט איר כּוח־המושך, מיט איר צוציִונג־קראַפֿט. די שאַפֿונגען פֿון נאַטאַשע ווייצמאַן־בעלענקי טראָגן אין זיך אָט אַזאַ כּוח, צוליב איר פֿרויערישן חן, הומאָר, האָפֿענונג, באַטעמט מיט אַ טראָפּן אומעט. נעמט, למשל, דאָס בילד פֿון דעם בגילופֿינדיקן חסיד, פֿון דעם בעל־חלומות. זײַן וועלט האָט דער בלוטיקער גלות בולט אַרומגעצוימט, לאָזנדיק אים נאָר דעם קרײַז פֿון שבתדיקן ליידיקן טיש. ער קוקט אַ פֿאַרחלומטער צום הימל, ניין, נישט אויף משיחן וואַרט ער; משיח וועט נישט האָבן קיין צײַט זיך אַוועקזעצן אַנטקעגן אויפֿן ליידיקן בענקל און מאַכן מיט אים אַ לחיים. ער קוקט אַרויס אויף אליהו הנבֿיא נאָך פֿונעם פּסחדיקן סדר אָן; פֿאַר אים, פֿאַר דעם גוט־ייִד וועט ער זיך אַראָפּריידן פֿון האַרץ.

די מעשׂהדיקייט, אײַנגעזאַפּט פֿון קינדווײַז אָן פֿון די באָבע־זיידעס און טאַטע־מאַמע, צעגיסט זיך מיט העלע פֿאַרבן אויף נאַטאַשעס בילדער. יעדעס בילד טראָגט זײַן אייגן כּישוף־מעשׂהלע. מע דאַרף עס נאָר קאָנען דערקענען…

איידער איבערטרעטן די שוועל פֿונעם טויער און אַרײַנגיין אין איר ירושלים האָט נאַטאַשע זיך אַ ווײַלע פֿאַרהאַלטן ביז ס׳איז געקומען איר שעה — די רגע פֿון בין־השמשות. וואָס זשע מיינט עס, די רגע צווישן צוויי זונען? אונדזערע תּלמיד־חכמים דערקלערן עס יעדער אויף זייער אייגענעם אופֿן, ווי עס פֿירט זיך בדרך־כּלל בײַ ייִדן. איינער זאָגט, אַז דאָס בין־השמשות איז לאַנג ווי איין אויגנבליק — אָט קומט עס אַרײַן און אָט גייט עס אַרויס, און מע קען אין דער רגע נישט אײַנשטיין. אַן אַנדער חכם האַלט זיך בײַ זײַן דעה: בין־השמשות איז אַ צווייפֿלהאַפֿטיקע רגע צווישן טאָג און נאַכט…

ריידנדיק אויף דער הײַנטיקער שפּראַך, איז עס אַזאַ נאַטור־דערשײַנונג, ווען דער טאָג גייט אונטער, אָבער די נאַכט איז נאָך נישט געפֿאַלן. אין אָט דעם מאָמענט ווערט די שטאָט ירושלים אײַנגעהילט אין אַ קאָסמיש־דורכזיכטיקער שײַן, ווען דער הימל און אַלע בנינים, געבויט פֿונעם ירושלימער קאַלכשטיין, זינקען אין אַלע שאַטירונגען פֿון רויט, ווי די שחינה גופֿא וואָלט אַ וואַרף געטאָן איר בליק אויף דער הייליקער שטאָט. ס׳איז מסתּמא נישטאָ אַזאַ קינסטלער, וואָס וואָלט נישט געוואָלט אָט די אויגנבליציקע שײַן פֿאַראייביקן אויף זײַנע בילדער

נאַטאַשעס ירושלים איז בין־השמשותדיק אויף איר אייגענעם אופֿן. איר ירושלים געפֿינט זיך צווישן צוויי וועלטן — דעם זיידע־באָבעס נעכטן און איר הײַנט. אירע זיידעס און באָבעס קוקן שוין אויף דער שטאָט פֿון אויבן, פֿונעם זיבעטן הימל. זיי קוקן אַראָפּ אויף די רויטע דעכער פֿון דער שכונה משכּנות־שאננים, וווּ עס באַלעבאַטעוועט די מיל פֿון מאָנטעפֿיאָרע, וואָס האָט קיין מאָל נישט געדרייט מיט אירע פֿליגלען, האָט זי פּלוצעם אָנגעהויבן מיט זיי פֿאָכען, צעטרײַבן דעם ווינט, אַז די ווענט פֿון די שטיבער האָבן זיך אָנגעהויבן שאָקלען פֿאַר געלעכטער. קיין מענטשן אין די אַלטע הייפֿלעך זעט מען נישט, נאָר סימנים פֿון אַ לעבן — אויף אַ שטריק, למשל, טריקנט זיך דאָס וועש. נאַטאַשע, נאָך אַ קינד, פֿלעגט עס זען אינעם הויף בײַ אירע בעלצער באַבע־זיידע, ווען זי פֿלעגט קומען צו זיי צו גאַסט. ווי איר פֿעטער, דער דיכטער זיסי ווייצמאַן, האָט עס באַזונגען אין זײַנעם אַ ליד:

די מאַמע הענגט אַרויס דאָס גרייט, און עס פֿלאַקערט און קלאַפּט אויפֿן שטריק. אַ זעגל צו ווערן דער לײַלעך איז גרייט. ער טראָגט מײַן זכּרון צום אָנהייב צוריק.

נאַטאַשעס ירושלים איז פֿאָרט מער אַ ממשותדיקע שטאָט. זי קוקט אויף איר מיט די אויגן פֿון אַ וועלטלעכן מענטש. מיר ווייסן גוט, אַז אין ישׂראל איז די שיידוואַנט צווישן די וועלטלעכע און חרדים גענוג אַ הויכע און סתּירותדיקע. פֿון דעסטוועגן, ציט דעם קינסטלער מער דווקא צו אָט דער צד־שכּנגד. מעגלעך, ווײַל דער דאָזיקער צד איז עקזאָטיש און, נישט געקוקט אויף זײַן פֿאַרשלאָסנקייט, טראָגט ער אין זיך דעם סוד פֿון חכמה, טראַדיציע, נאַציאָנאַלער אידענטיטעט.

די ירושלימער געסעלעך זײַנען אויף נאַטאַשעס בילדער באַזעצט מיט פֿרומע ייִדן. זיי זײַנען פֿאַרטאָן אין תּפֿילה, אַפֿילו אויף דער גאַס; קיין פֿרויען וועט מען דאָרט נישט טרעפֿן. מעגלעך, דורך אָט דער שטייגערישער גוזמא, פֿאַרשפּרייט אין ישׂראל, וויל די קינסטלערין ווײַזן דאָס סאָציאַלע אומרעכט אין דער חרדישער סבֿיבֿה: דאָס אָרט פֿון די נשים איז אין שטוב, מיט די קינדער… אָבער פֿון וואַנען האָט זיך אין די שטיינערנע הייפֿלעך פּלוצעם גענומען אַ האָן; ער האָט דאָרט נעבעך נישט, וווּ אַ קערנדל אויספּאָרפּלען?

דער האָן, דער לעבעדיקער זייגער אין די ייִדישע שטעטלעך פֿון אוקראַיִנע און בעסאַראַביע, פֿלעגט, ווי אַ שמשׂ, וועקן די ייִדן צו גיין זאָגן די פֿרימאָרגנדיקע שחרית־תּפֿילה, און אין די סליחות־טעג — זאָגן סליחות. מעגלעך, אַז אין ירושלים האָט דער האָן מיטן כּוח־הדמיון פֿון דער קינסטלערין אַרײַנגעפֿלויגן אין מאה־שערים געבן אירע אײַנוווינער אַן אָנהערעניש, אַז אויף דער וועלט איז שוין דער 21סטער יאָרהונדערט און ס׳איז שוין צײַט זיך אויפֿצוּוועקן…

גוט האָט וועגן נאַטאַשעס ירושלימער בילדער געזאָגט דער באַקאַנטער קונסט־מומחה גריגאָרי אָסטראָווסקי: „די קינסטלערין ניצט דרייסט אויס די מיטלען פֿון גראָטעסק און דעפֿאָרמאַציע, פֿאַרשטאַרקנדיק דערמיט זייער קלאַנג מיט אַ ברייטער און פֿאַרביקער דיסהאַרמאָניע. דערבײַ ווערט גאָרנישט ניט פֿאַרלוירן: דער שמייכל גייט נישט איבער אין שפּאָט, די איראָניע — אין סאַרקאַזם; און די גוטמוטיקייט פֿון דער קינסטלערין צו אירע פּערסאָנאַזשן און צום עולם, וואָס זעט אירע בילדער, בלײַבט אַ כּסדרדיקע קאָנסטאַנץ פֿון אונדזער וועלט.‟

עד־כּאַן… ביז דאַנען! די רגע צווישן הײַנט און מאָרגן, צווישן די צוויי זונען, אין וועלכער ס׳איז נישט מסוגל אײַנשטיין קיין איין לעבעדיקער נפֿש, בפֿרט אַ קינסטלער, האָט זיך פֿאַר נאַטאַשען אויסגעלאָזט טראַגיש. זי איז פֿאַרברענט געוואָרן אין דעם ליכטיק־ציכטיקן שטראַל פֿון איר שאַפֿערישקייט בײַ 37 יאָר. אין די עטלעכע יאָר פֿון קרענקלעכער פּײַן, האָט זי דעם ווייטיק געשטילט מיט לידער. זי האָט זיי געשאַפֿן נישט אויף עבֿריתּ, וואָס האָט אָנגעפֿילט איר טאָג־טעגלעכקייט און איר אינטילעקטועלן באַגאַזש, נאָר דווקא אויף רוסיש, די שפּראַך פֿון אירע עלטערן. פֿאַר וואָס אַזוי?

אָט די פֿראַגע האָב איך אַמאָל געשטעלט אַ יונגער פֿרוי, אַ סאַברע, וואָס איז געקומען צו מיר מיט אירע ייִדישע לידער.
— איר פֿאַרשטייט, — איז געווען איר ענטפֿער, — ייִדיש איז בײַ מיר די דריטע שפּראַך, נאָך עבֿריתּ און ענגליש. זי ליגט בײַ מיר אין אַן אָפּגעזונדערט נשמה־ווינקעלע, וווּ כ׳וואָלט נישט געוואָלט, אַז אַ פֿרעמדער בליק זאָל אַהין אַרײַנקוקן. ייִדיש פֿאַרטרוי איך מײַנע סאַמע אינטימסטע געדאַנקען און געפֿילן.

איך האָב נאַטאַשעס רוסיש ליד איבערגעזעצט אויף ייִדיש, די שפּראַך פֿון אירע באָבעס און זיידעס.

כ׳בין מער נישטאָ
איך בין געוואָרן אַ פֿאָטאָגראַפֿיע
שוואַרץ ווײַסע
איך לעב ניט איבער
אַז מע וועט מיך פֿאַרגעסן
עס באַאומרויִקט מיך ניט
אַז כ׳וועל מער ניט זען דעם הימל
אויף פּאַפּיר האָב איך ווערטער
פֿאַרשריבן מיט אַ בלײַער
זאָלן זיי זיך אויסרײַבן
ווי איך
לײַב און צײַט
זײַנען געווען אַ מתּנה
איך דאַרף זיי שוין מער ניט
קיינער וויינט ניט
כּמעט מיך פֿאַרגעסן
כ׳וועל גיין זיך קויפֿן
אַ קלייד אַ נײַע
אַ רויטע…