אַ דיכטער און פּראָזאַיִקער איז באָריס מאָגילנער געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל סלאָוועשנע, אוקראַיִנע, אָבער די קינדער־ און יוגנט־יאָרן האָט ער פֿאַרבראַכט אין דער שטאָט קאָראָסטעוו. דאָרט האָט ער פֿאַרענדיקט די מיטלשול, פֿון דאָרטן האָט ער געשיקט זײַנע ערשטע לידער אין דער כאַרקאָווער ייִדישער קינדער־צײַטונג „זײַ גרייט‟. דעביוטירט האָט ער אין יאָר 1934. נאָכן פֿאַרענדיקן די מיטלשול איז ער מיט די עלטערן אַריבערגעפֿאָרן אין דער שטאָט קאַזאַן. די מלחמה האָט איבערגעריסן זײַן לערע אינעם פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט. ער ווערט מאָביליזירט און געשיקט אויפֿן פֿראָנט. שוין צום סוף פֿון דער מלחמה קומט מיט מאָגילנערן פֿאָר אַ טראַגישע געשעעניש: צוליב אַ מסירה ווערט ער פֿאַרמישפּט „פֿאַר אַנטיסאָוועטישער פּראָפּאַגאַנדע‟ און „רכילות אויפֿן סאָוועטישן רעזשים‟ אויף 10 יאָר קאַטאָרגע. אין יאָר 1956 נאָך לאַנגע שווערע מאַטערנישן ווערט ער באַפֿרײַט און רעהאַביליטירט. מאָגילנער קערט זיך אום קיין קאַזאַן און איז ממשיך זײַן לערנען אינעם פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט פֿון דער שטאָט באַלאַשאָוו ווי אַ מאַטעמאַטיקער.
אין יאָר 1976 נאָך אַ פֿערציק־יאָריקן איבעררײַס באַווײַזן זיך זײַנע לידער אינעם זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟, וווּ ער ווערט פֿאַרבעטן צו אַרבעטן און פֿירט אָן מיטן אָפּטייל פֿון פּובליציסטיק און בריוו. ער בלײַבט אינעם זשורנאַל (שפּעטער „די ייִדישע גאַס‟) ביז אָנהייב 1997, ווען אויך די נײַע אויסגאַבע הערט אויף צו דערשײַנען. אַרויסגעגעבן עטלעכע ביכער לידער און פּראָזע.
באָריס מאָגילנער
די בערעזקע
בײַם ים שטייט אַ בחור. זײַן ווײַס העמד איז צעשפּיליעט אַ סך נידעריקער פֿונעם קאָלנער. דאָס פֿאַרברוינטע פּנים — פֿאַרטרויערט. אַן אומעט איז פֿאַרבאָרגן אין זײַנע עטוואָס אָנגעשוואָלענע אויגן־אַפּלען, אין די קווערע קנייטשן צווישן די געדיכטע פּוכיקע ברעמען. אַפֿילו די וואָנצעס, וועלכע פֿאַרהילן כּמעט אין גאַנצן די אייבערשטע ליפּ, הענגען אַראָפּ, ווי פֿאַרוועלקטע, איבערן מויל. קאָן זײַן, אַז עס קימערט אים דאָס, וואָס דער זאַמדיקער ברעג, וווּ ער האָט פֿאַרפֿעסטיקט זײַן רעמל אויף אַ דרײַפֿוס, איז פּוסט און הויל. אין יענע ווײַטע קאַנטן, פֿון וואַנען ער איז געקומען אַהער, האָבן די ברעגן אויסגעזען ניט אַזוי, ווי דאָ. יענע זײַנע געווען אײַנגעטונקען אין ניט־געזייטן גרינס, פֿאַרזייט מיט כּל־מיני צעפּאַטלטע און אונטערגעשוירענע גראָזן, קווייטן, קוסטעס. הגם אויך דאָ זעט מען שפּאַצירן פֿאַרשיידענע מענטשן, זיי אָטעמען אײַן דעם פֿרישן שטויב פֿון די ברויזנדיקע ים־כוואַליעס, איז דער המון דאָ אַ ביסל אַן אַנדערער — ער וויל נישט באַמערקן דעם אומבאַוווּסטן מאָלער מיטן מאָלבערט, זײַן פֿאַרטינקעוועטן לײַוונט, אויף וועלכן עס זײַנען דערווײַל אָנגעצייכנט בלויז בלייכע קאָנטורן פֿון עפּעס אַ געקרײַזלטן בוים, מסתּמא איז דאָס אַן עשעל־בוים, וועלכן מע זעט גוט פֿון דאַנען אויפֿן נאָענטן בערגל, אַ פֿאַרשׂרפֿעטס פֿון דער זון. די זאַטע ליידיקגייער, די אָרטיקע תּושבֿים, די נײַגעריקע פֿאַרדאגהטע עמיגראַנטן — נײַע עולים, שאַצן דאָ נאָר דאָס אויסערגעוויינטלעכס, איבערראַשנדיקס, אייגנאַרטיקס.
דעם קינסטלער האָט ווייניק געאַרט, צי לייגט מען אויף אים אַכט, צי ניין. פֿאַרטיפֿט אין שווערע געדאַנקען, אין וואַרגנדיקער בענקעניש, איז ער געווען ווײַט פֿון אָט דעם ים, פֿון אָט דעם ברעג, פֿון אָט די אַרומיקע מענטשן. לאַנגזאַם, פֿאָרזיכטיק האָט ער זיך באַשעפֿטיקט מיטן פּענדזל און געטראַכט וועגן זיך, וועגן דעם, וואָס ער האָט פֿאַרלאָרן, איבערוואָגלענדיק אַהער, איצט איז אים שוין געווען קלאָר — אויף אייביק אָנגעוואָרן. פֿיל געדאַנקען האָבן געווימלט אינעם מוח. נאָר שווערער פֿון אַלץ איז געווען צו קלערן וועגן אײַאַן.
צום ערשט מאָל האָט ער זי באַגעגנט אויפֿן הויכן ברעג פֿונעם טײַך כאָפּיאָר. ער וואָלט מסתּמא נישט באַמערק דאָס יונגע מיידל מיטן ביכל אין די הענט, ווען ער זאָל זיך צופֿעליק נישט באַגעגענען מיטן דרייסטן בליק פֿון אירע ריינע בלויע אויגן.
*
ער האָט זי באַגעגנט אין אָוונט, טאַקע ווידער דאָרטן, אויפֿן הויכן כאָפּיאָר־ברעג, וואָס איז אַרומגעזוימט מיט אַקאַציע־ביימער. די אומבאַקאַנטע איז געקומען מיט איר חבֿרטע. די מיידלעך זײַנען געשטאַנען אַקסל צו אַקסל און געקוקט, ווי עס גייט אויס אין וואַלד אויף יענער זײַט טײַך די שקיעה.
לאַנג און אומגעשיקט האָט זיך הענעך געטאָפּטשעט אויף איין אָרט. דוכט זיך, וואָס קען זײַן פּשוטער — נעמען און צוגיין… ער ווייסט, זיי האָבן אים שוין באַמערקט און שעפּטשען עפּעס פֿריילעכס איינע דער אַנדערער אין די אויערן. אים איז אָבער שווער זיך צו באַשליסן. נאָר ווען ער באַהערשט זיך און טוט אַ שפּאַן פֿאָרויס, דערפֿילט ער, אַז די צונג אין מויל איז געליימט געוואָרן. אַ צעמישטער און פֿאַרשעמטער, זעט הענעך גאָרנישט, אַ חוץ די ריינע, בלויע אויגן.
און דאַן ווענדט זיך אײַאַ, אָפּשפּעטנדיק, צו איר חבֿרטע, נאָר אַזוי, אַז אויך דאָס הינקענדיקע בחורל זאָל הערן:
— אויף מיר זײַנען דאָך פֿאַראַן אוזאָרן? פֿאַר וואָס האָט ער אָנגעשטעלט די לאַמטערנס?
— זײַט נישט ברוגז… איר… איר, — האָט הענעך אַ פֿאַררויטלטער געשטאַמלט, — איך וויל… איך מוז אײַך מאָלן…
אײַאַ האָט צוגעמאַכט די וויִעס, אירע באַקן האָבן גענומען פֿלאַמען פֿון פֿאַרגעניגן, און שוין אָן אַ סימן פֿון חוזק האָט זי געזאָגט:
— אפֿשר וואָלטן מיר פֿון דעסטוועגן זיך באַקענען? צוליב קלאָרקייט?
אַהיים האָט הענעך זיך אומגעקערט אַ באַפֿליגלטער: אײַאַ וועט מאָרגן זײַן דאָ, אויפֿן ברעג, לעם דער בערעזקע, וועלכע שווענקט איר אָפּשפּיגלונג אין די וואַסערן פֿון כאָפּיאָר.
אײַאַ האָט נישט אָפּגענאַרט. נאָך איידער זי איז געקומען האָט הענער פֿונאַנדערגעשטעלט דעם דרײַפֿוס, צוגעגרייט פֿאַרשיידענע בערשטלעך, די פּאַליטרע. ווען דאָס מיידל האָט זיך באַוויזן אויפֿן ראָג פֿונעם בײַטײַך־געסל, איז הענעך פֿלינק צו איר צוגעלאָפֿן, דערלאַנגט די האַנט און אַזוי — דלאָניע אין דלאָניע, געפֿירט זי צו דער באַנק, וואָס איז געשטאַנען אַן אײַנגעוואַקסענע אין דער ערד, בײַם ראַנד פֿונעם אָפּריס.
אַוועקגעזעצט זי, האָט הענעך עטלעכע מינוט געקוקט אויף איר און ערשט דאַן גענומען מאָלן.
אײַאַ האָט נישט אַראָפּגעלאָזט די אויגן פֿונעם באַגײַסטערטן בחור. איר איז דאָס געווען אָנגענעם, אָבער נישט מער, ווי אָנגענעם…
הענעך אָבער האָט געיובֿלט. בלויז פֿאַר אים אַליין האָבן געפֿינקלט אירע אויגן, האָבן זיך געשלענגלט אירע פּעך־שוואַרצע ברעמען, אירע צוגעפֿאַרבטע, עטוואָס אויסגעבויגענע וויִעס.
— אַ דאַנק, אײַאַ וואַסיליעוונאַ, — האָט ער געזאָגט מיט אַ וואַרעם, ווייך קול.
— פֿאַר וואָס? — האָט זי זיך שפּילעוודיק געוווּנדערט.
— פֿאַר דער פֿרייד, וואָס איר האָט מיר פֿאַרשאַפֿן.
— אַלע קינסטלער ריידן אַזוי אַלטמאָדיש, אָדער בלויז איר?
הענעך האָט אויפֿגעהויבן אויף אײַאַן זײַנע פֿאַרטרויערטע אויגן.
מער איז זי צו אים נישט געקומען. עס האָבן זיך געענדיקט די קאַניקולן — אירע און זײַנע. איין מאָל אָבער, פֿאַרן אָפּפֿאָר, האָבן זיי זיך באַגעגנט. ער איז געשטאַנען לעבן דער בערעזקע, וועלכע האָט זיך געלויכטן אין די שטראַלן פֿון דער פֿאַרגייענדיקער זון, און געקוקט אויפֿן וואַסער צופֿוסנס דעם ברעג־אָפּריס. אַוועקגיין אומבאַמערקט איז אײַאַ נישט געווען אומשטאַנד, זי האָט שטיל באַגריסט הענעכן.
— נאָך לאַנג וועל איך וואַרטן אויף מײַן פּאָרטרעט? — האָט זי געפֿרעגט.
— מיר איז אײַער בילד נייטיקער, ווי אײַך, — האָט אויף גיך אָפּגעענטפֿערט הענעך און פֿאַרקלעמט אין דער דלאָניע דאָס פֿאַרפֿלעקטע מיט פֿאַרבן בערשטל. — כ׳האָב אײַך נישט געוואָלט באַאומרויִקן, נאָר איר זעט דאָך, אײַאַ וואַסיליעוונאַ, כ׳ווייס נישט ווי מע רופֿט דאָס געפֿיל, נאָר ווײַזט אויס, ס׳איז באַשערט…
„אָט איז עס! — האָט אַ קלער געטאָן אײַאַ. — און וואָס וועל איך אים ענטפֿערן?‟ פֿון דעסטוועגן האָט זי זיס פֿאַרמאַכט די אויגן, וואַרטנדיק אויף זײַן דערקלערונג.
— שיינקייט — דאָס איז טאַלאַנט, — האָט פֿאַרנעפּלט און צוריקגעהאַלטן אַרויסגעבראַכט הענעך. גלײַך זאָגן, וואָס ער פֿילט, האָט ער זיך נישט דערוועגט, — כ׳בין אײַער פֿאַרערער…
מיט עפּעס אַ מאָדנעם פֿרעסטל אין האַרץ האָט אײַאַ רויִק באַטראַכט זײַן פּנים, די ציטערנדיקע ליפּן, די ווייכע גרויע אויגן מיט די גרויסע שוואַרצאַפּלען. „אויגן פֿון אַ קינסטלער‟, — האָט אײַאַ געזאָגט צו זיך אַליין און נישט־ווילנדיק אַ זיפֿץ געטאָן.
ערשט איצט האָט הענעך זיך אָנגענומען מיט מוט:
— איך בעט, איר זאָלט מיך אויסהערן, אײַאַ וואַסיליעוונאַ, טוט וואָס איר ווילט — באַשטראָפֿט, פֿאַראַכטעט מיך, נאָר איר דאַרפֿט וויסן, אַז איך האָב אײַך ליב…
„אַך, ווי ס׳איז פֿון דעסטוועגן אָנגענעם, ווען מע זאָגט דיר אַזעלכעס‟, — האָט אַ קלער געטאָן אײַאַ.
אַ גאַנץ יאָר האָט זי גאָרנישט געוווּסט וועגן הענעכן, הגם זײַנע לעצטע ווערטער זײַנען איר טיף אײַנגעפֿאַלן אין זכּרון, זיי האָבן געטאָן אַלץ, וואָס עס טוען אַזעלכע רייד. אײַאַ האָט געפֿילט, אַז זי איז שטאַרק און דרייסט, אַ סך קרעפֿטיקער און געוואַגטער, ווי מע קאָן דערוואַרטן.
זי איז אַריבער אויפֿן לעצטן קורס פֿונעם אינסטיטוט און האָט זיך געקליבן צו פֿאָרן אינעם דאָרף צו די עלטערן, וועלכע זײַנען געווען לערער. ערבֿ אָט דער רײַזע איז אײַאַ אַוועק זיך געזעגענען מיט דער בערעזקע אויפֿן הויכן כאָפּיאַר־ברעג. פֿון דעסטוועגן האָט אײַאַ אַ ביסעלע וועגן הענעכן געקלערט.
נאָך נישט זעענדיק אים, האָט זי דערפֿילט, אַז ער איז ערגעץ דאָ דערנעבן — דאָס האַרץ האָט עס אונטערגעזאָגט.
יאָ, הענעך איז דאָ געווען. ער האָט שווײַגנדיק געעגבערט זי מיט זײַנע גרויסע שוואַרצאַפּלען.
— איר זײַט זייער אַ גוטער, זייער אַ פֿײַנער, — האָט זי שטיל געזאָגט, — כ׳האָב מורא אײַך מאַכן אומגליקלעך…
— דאָך טוט איר עס, און איר זײַט גערעכט, איך בין קיין גליק נישט ווערט. איך פֿאָר אַוועק אויף שטענדיק, איך פֿלי אין אָפּגרונט. בלויז איין וואָרט אײַערס — בלײַב איך דאָ, אָן די עלטערן. נאָר איר זײַט בכּוח מיך ראַטעווען — ווילט איר נישט…
יאָ, זי האָט אים נישט פֿאַרשטאַנען. זיך אַליין איז ער אויך נישט געווען אימשטאַנד צו פֿאַרשטיין. דעריבער שטייט ער איצט בײַם ברעג פֿון אַ פֿרעמדן ים, ער מאָלט. די האַנט פֿרעגט נישט קיין עצות, נעמט אָן מיטן בערשטל איין פֿאַרב נאָך דער צווייטער און טראָגט זיי אַנטשיידן צו דעם מאָלבערט, לייגט זיי אויפֿן לײַוונט פֿלינק, געשיקט, עקשנותדיק. פֿונעם ים בלאָזט אַ ווינטל, לאַשטשעט זיך צום בחורס האַנט, און די האַנט סטאַרעט זיך, זי אַרבעט פֿלײַסיק, נאָר שעפּן שעפּט זי פֿון דער פּאַליטרע נישט יענע קאָלירן, וועלכע לעבן אינעם אומרויִקן לאַנדשאַפֿט — גאָר אַנדערע, טײַערע, ווײַטע, מילדע פֿאַרבן פֿון זײַן פֿאַרלאָזטער היים.
הינטער הענעך ברייטער פּלייצע האָט זיך צערוישט דער המון. מיט חידוש האָבן באַטראַכט זײַן בילד די אויפֿגערודערטע ליידיקגייער. נישט קיין ים, נישט קיין עשעל־בוים האָבן זיי געזען, נאָר אַ לויכטנדיקע אין די שטראַלן פֿון דער אויפֿגייענדיקער זון יונגע בערעזקע אויף דעם הויכן כאָפּיאָר־ברעג.
עמעצער הינטער הענעכס פּלייצע האָט פּלוצעם אַ כליפּע געטאָן, אַנטשוויגן געוואָרן אויף אַ ווײַלע, אָבער באַלד נאָך דעם זיך צעוויינט, צעיאָמערט אויף אַ קול.
הענעך האָט מורא געהאַט זיך אַרומצוקוקן.
Yiddish Branzhe 