די נאַכט פֿון דערמאָרדעטע פּאָעטן אין בעלאַרוס, 1937

פֿיליפּ שװאַרץ

דעם 12טן אױגוסט, 2022 וועלן מיר אָפּמערקן דעם 70סטן יאָרצײַט נאָכן אומקום פֿון די סאָװעטישע הרוגי־מלכות, װאָס סטאַלינס רעזשים האָט זיי אומגעבראַכט אין יאָר 1952.

אין דער װײַסרוסישער סאָװעטן־רעפּובליק האָט מען אָבער דערשאָסן ייִדישע טוערס מיט מער װי אַ יאָרצענדליק פֿריִער, דעם 29סטן און 30סטן אָקטאָבער 1937. אמת, דעמאָלט האָט מען אונטערגעדריקט ניט נאָר די ייִדן, און גערודפֿט האָט מען זײ ניט דװקא צוליב זײער ייִדישקײט אָדער צוליב דעם, װאָס זײ האָבן זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר דער ייִדישער קולטור. במשך פֿונעם יאָר 1937 ביז 1938 האָט דער אַזױ גערופֿענער גרױסער טעראָר דערגרײכט זײַן הױכפּונקט, בפֿרט אין יענע רעפּובליקן און געביטן, װאָס האָבן זיך געפֿונען אױף דער מערבֿדיקער גרענעץ. דאָרטן האָבן סטאַלינס קאַטן גענומען אַרעסטירן, דעפּאָרטירן און דערשיסן מענטשן, װאָס געהערן צו װאָסער־ניט־איז נאַציאָנאַלער מינאָריטעט. די פּאָליאַקן, למשל, װאָס האָבן געװױנט אין מינסק, האָט מען חושד געװען אין שפּיאָנאַזש לטובֿות דער פּױלישער מלוכה. אױך די ייִדן, געװעזענע פּױלישע בירגער, האָבן צוגעצױגן צו זיך אַזאַ חשד. דערצו האָט מען פֿאַרדעכטיקט די כּלומרשטיקע טראָצקיסטן, אַז זײ האָבן זיך פֿאַרנומען מיט קאָנטר־רעװאָלוציאָנערער טעטיקײט. 

פֿאַר װאָס הײבט מען אָבער דאָ אַרױס דװקא װײַסרוסלאַנד? סטאַלין מיטן קאָמיסאַר יעזשאָװ און זײַנע תּלינים האָבן דאָך געבושעװעט אױך אין אַנדערע ערטער און אױסגעהרגעט דאָרטן ניט װײניקער מענטשן. דאָס איז אַװדאי ריכטיק, נאָר די צאָל ייִדישע קרבנות אין יענע טעג זײַנען געװען אַם מערסטן דװקא אין װײַסרוסלאַנד. 

טײלװײַז לאָזט זיך דאָס פֿאַרטײַטשן װי אַ פּועל־יוצא פֿון דעם, װאָס אין בעלאַרוס האָט געוווינט אַ גרעסערע צאָל ייִדן, אין פֿאַרגלײַך מיטן פּראָצענט ייִדן אין די רוסישע און אוקראַיִנישע רעפּובליקן. דער היסטאָריקער גענאַדי עסטרײַך דערקלערט, אַז צודערצו האָבן די ייִדן געשפּילט אַ װיכטיקערע ראָלע אינעם קולטורעלן און פּאָליטישן לעבן פֿון דער בעלאַרוסישער רעפּובליק. 

סיבות פֿאַר דעם זײַנען פֿאַראַן עטלעכע. בעת אין אוקראַיִנע, למשל, איז שױן אַ לענגערע צײַט געװען אַ שטאַרקע נאַציאָנאַלע באַװעגונג, איז דער בעלאַרוסישער נאַציאָנאַליזם אױפֿגעקומען שפּעטלעך און האָט קײנמאָל ניט אױפֿגעבליט אַזױ װי דער אוקראַיִנישער. דאָס האָט אױך צו טאָן מיט דעם פֿאַקט, װאָס דער װײַסרוס איז געװען װײניקער אורבאַניזירט; אַזױ אַז אין די בעלאַרוסישע שטעט האָט אָפֿטמאָל דאָמינירט די ייִדישע באַפֿעלקערונג. על־אַחת־כּמה־וכּמה איז דאָס נוגע צו אַזױנע פּראָפֿעסיעס, װאָס פֿאָדערן אַ העכערע בילדונג, װי מעדיצין אָדער לערערײַ. אױך אין די הױכע פֿענצטער פֿון דער פּאַרטײ און אין די קולטורעלע אינסטיטוציעס זײַנען געװען אַ סך ייִדן. 

דער שרײַבער י. י. זינגער, דעמאָלט אַ רעפּאָרטער בײַם „פֿאָרװערטס‟, פֿאַרגלײַכט מינסק מיט מאָסקװע אין זײַנע „בילדער פֿון אַ רײַזע‟ אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד אין די מיט 1920ער יאָרן:

„מער װי אין מאָסקװע האָט דאָ [אין מינסק] דאָס ייִדישע לעבן אַ זין און אַן אינהאַלט. […] די פֿירער און די שריפֿטשטעלער פֿון דער ייִדישער גאַס זענען אין מאָסקװע — נאָר אױף דעם פֿאָן פֿון דער […] קלױסטערדיקער מאָסקװע איז דאָס ייִדישע לעבן אַ פֿרעמדער פֿלעק, אַ שטיק אומזין. […] די גרױסע שטײנערנע עכט־רוסישע מאָסקװע לײַדט נישט דעם צוגעטשעפּעטן ׳ממזרל׳. אין מינסק זענען די ייִדישע אױפֿשריפֿטן, שולן, קורסן, טעאַטער, צײַטונג, געריכט, װיסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט — אַ נאַטירלעכקײט.‟

אין אוקראַיִנע װידער, ניט געקוקט אױף דעם, װאָס ס׳האָט דאָרט אױך אױפֿגעבליט די ייִדישע קולטור און די ליטעראַטור בפֿרט, האָבן די ייִדן אין אוקראַיִנע פֿאָרט ניט פֿאַרנומען אַזאַ גרױס אָרט אינעם אַלגעמײנעם פּאָליטישן לעבן. ייִדן האָבן געװױנט אין זײערע נאַציאָנאַלע ראַיאָנען, די ייִדישע פֿאָרשער און קריטיקער — געאַרבעט אין זײערע באַזונדערע אינסטיטוטן. אַז מע פֿאַרגלײַכט עס מיטן מצבֿ אין מינסק, זעט אױס, אַז די ייִדישע ליטעראַטן אין אוקראַיִנע זײַנען פֿאַרבליבן עפּעס װי שטײענדיק אין אַ זײַט פֿונעם ברײטן שליאַך, בשעת אין מינסק זײַנען זײ געפֿאָרן אין סאַמע מיט פֿון טראַקט. 

די דאָמינירנדיקע ראָלע פֿון ייִדן האָט זיך אױך אָפּגעשפּיגלט אין דעם, װאָס ייִדיש איז געװען אײנע פֿון די אָפֿיציעלע שפּראַכן און דער װײַסרוסישער רעפּובליק. ס׳איז בשום אופֿן ניט געװען אַן ענין פֿון בלױז אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס: ס׳האָט געקאָכט און געזאָטן אינעם ייִדישן מינסק. די סאָװעטישע דיכטערין רחל בױמװאָל דערמאָנט זיך װעגן די 1930ער יאָרן:

„מינסק איז נאָך אין יענע יאָרן געװען היפּש פֿאַרשלאָפֿן. אָבער דאָס ייִדישע לעבן האָט דאָ געברױזט און געשפּרודלט: אַ ליטעראַריש־קינסטלערישער זשורנאַל, דרײַ צײַטונגען, אַן אָפּטײלונג בײַם ביכער־פֿאַרלאַג און בײַם אוניװערסיטעט, אַ ייִדישע סעקציע אין שרײַבער־פֿאַראײן, ייִדישע אָװנטן, לעקציעס, אַ ייִדישער טעכניקום, אַ מלוכה־טעאַטער און װאָס נאָר ניט?!‟

אַ חוץ דעם, איז אין מינסק געװען אַן אָרט פֿאַר אַ פֿרישן אױפֿברױז פֿון רעװאָלוציאָנערער באַװעגונג און ראַנגלעניש. ס׳זײַנען אַהער געקומען יונגע שרײַבער, װאָס האָבן גלײַך פֿאַרנומען חשובֿע ערטער אינעם אַלגעמײנעם קולטור־לעבן, למשל, דער פּאָעט איזי כאַריק און דער ליטעראַטור־קריטיקער יאַשע (יעקבֿ) בראָנשטײן. אַנדערש איז געווען אין אוקראַיִנע, װוּ ס׳זײַנען דאָך געװען געװיסע ליטעראַרישע טראַדיציעס נאָך פֿון דער באַװוּסטער „קיִעװער גרופּע‟ און דער „קולטור־ליגע‟. אין די גרענעצן פֿון סאָװעטן־פֿאַרבאַנד איז קיִעװ טאַקע געװען אײנע פֿון די סאַמע מיוחסדיקע שטעט װאָס שײך ייִדישער ליטעראַטור. אױך שלום־עליכם, אין זײַן סאָװעטישן גילגול, האָט געהערט צו די קיִעװער. צוריק געשמועסט, האָט די פּראָלעטאַרישע ייִדישע ליטעראַטור דערלעבט צו איר ערשטן בונטאַרישן אױפֿבלי דװקא אין בעלאַרוס. די קריגערישקײט אין אַזעלכע יונגע, פֿריש־באַנײַערישע סבֿיבֿות האָט נאָך צוגעלײגט צו דער סכּנה, װאָס האָט געלאָקערט אױף די ייִדישע שרײַבער אין מינסק. לסוף האָבן די באַזונדערע תּנאָים אין װײַסרוסלאַנד גורם געװען, אַז אין 1937 האָבן די ייִדן דאָרט שטאַרקער געליטן װי אין קיִעװ, מאָסקװע צי כאַרקאָװ. 

דװקא אין מינסק האָבן די ייִדישע ליטעראַטן אַרױסגערופֿן אַן אומחן בײַ די סטאַלינישע מלאכי־חבֿלה. די סאַמע סמעטענע פֿון ייִדישע פּאָעטן אין בעלאַרוס, משה קולבאַק און איזי כאַריק, זײַנען דעריבער אַרײַנגעפֿאַלן אין די בלוטיקע הענט פֿון „ען־קאַ־װע־דע‟, פֿון „פֿאָלקס־קאָמיסאַריאַט (מיניסטעריום) פֿאַר אינערלעכע ענינים‟.

אין דער נאַכט פֿון 29סטן אױפֿן 30סטן אָקטאָבער 1937 האָט די „ען־קאַ־װע־דע‟ כּלומרשט צוגעשטעלט אַ „גרױזאַמע מתּנה‟ לכּבֿוד דעם יאָרטאָג פֿון דער אָקטאָבער־רעװאָלוציע, אױסקױלענדיק אין סאָװעטישן װײַסרוסלאַנד ניט װײניקער װי 132 מענטשן, װאָס זײַנען געװען צווישן די פּני אין לאַנד, סײַ אינטעליגענטן, סײַ פֿונקציאָנערן.

צװישן די אומגעקומענע האָבן זיך געפֿונען ניט בלויז די צװײ גרעסטע ייִדישע דיכטער, װאָס מינסק האָט דעמאָלט פֿאַרמאָגט, נאָר אױך דער װייניקער באַקאַנטער פּאָעט אַהרן יודעלסאָן, די קריטיקער יאַשע בראָנשטײן און כאַצקל דוניעץ. דעם זעלבן האַרבסט האָט די סאָװעטישע מאַכט אַװעקגעקױלעט דעם קריטיקער און רעדאַקטאָר, אַבֿרהם־אײַזיק דמשׂק, דעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן מלוכה־טעאַטער, משה ראַפֿאַלסקי, און דעם רעדאַקטאָר פֿון עטלעכע מינסקער ייִדישע צײַטונגען און זשורנאַלן, עליע אָשעראָװיטש.

נאָכן מאַסנמאָרד פֿון אָקטאָבער 1937 איז צו די רדיפֿות נאָך קײן סוף ניט געקומען. לאַװרענטי צאַנאַװאַ, דער נײַער הױפּט פֿון דער װײַסרוסישן „ען־קאַ־װע־דע‟, האָט אין 1938 אָנגעשריבן אַ מסירה־בריװ צום ראָש פֿונעם קאָמיסאַריאַט פֿאַר אינערלעכע ענינים אין מאָסקװע, לאַװרענטי בעריאַ. ניט לאַנג צוריק האָט מען אַנטדעקט אין אַרכיװ דעם דאָזיקן בריװ, װאָס גיט צו נײַע, פֿריִער ניט באַקאַנטע פּרטים בנוגע דער פּרשה פֿון די דערהרגעטע ייִדישע שרײַבער אין מינסק. 

די היסטאָריקער אָלעג בודניצקי (מאָסקװע) און גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק) האָבן אַנומלט אָנגעשריבן אַ װיסנשאַפֿטלעכן אַרטיקל אױפֿן סמך פֿון דעם געפֿינס. ובכן, אינעם דערמאָנטן בריװ גיט צאַנאַװאַ איבער, אַז אין מינסק האָט אַ גרופּע ייִדישע שרײַבער זיך בסוד צונױפֿגערעדט, „צוגרײטנדיק אַ מרידה קעגן דער ראַטן־מאַכט‟. דעם שטאָף פֿאַר זײַנע באַשולדיקונגען האָט צאַנאַװאַ גענומען פֿון די פֿריִערדיקע פֿאַרהער־פּראָטאָקאָלן פֿון 1937. 

איידער די ען־קאַ־װע־דעשניקעס האָבן אומגעבראַכט קולבאַקן און בראָנשטײנען האָבן זיי געצוווּנגען די אַרעסטירטע צו מסרן זײערע קאָלעגעס און חבֿרים. עסטרײַך און בודניצקי רופֿן די פּראָטאָקאָלן פֿון יענע פֿאַרהערן אַ „צײַטבאָמבע‟, װאָס האָט גורם געװען, אין אײנעם מיט אַנדערע פֿאַקטאָרן, אַז מע האָט דערשאָסן דעם ייִדישן פּאָעט זעליק אַקסעלראָד אין זומער 1941, ניט לאַנג פֿאַר דעם, ווי די דײַטשן האָבן פֿאַרנומען מינסק, ניט קוקנדיק דערויף, װאָס פּרץ מאַרקיש האָט זיך אָנגענומען פֿאַר אַקסעלראָדן און זיך באַמיט אים צו ראַטעװען.

חיים מאַלטינסקי, אײנער פֿון דער שארית־הפּליטה, האָט נאָך יענע רדיפֿות באַשריבן דעם אױפֿפֿיר פֿון די מאַכט־אָרגאַנען ערבֿ דער דײַטשיש־סאָװעטישער מלחמה בזה השלון:
„אַנשטאָט צו פֿאַרנעמען זיך מיט דער סאָװעטישער גרענעץ, צו זען װאָס עס טוט זיך פֿון יענער זײַט בריסק, װי אַזױ עס גרײטן זיך צום באַפֿאַלן סאָװעט־רוסלאַנד די היטלעריסטישע דיװיזיעס, האָבן פּאָנאָמאַרענקאָ און צאַנאַװאַ אױפֿגעהױבן זײערע מענטשן אין קאַמף מיט די ייִדישע שרײַבער; עס האָבן זיך אָנגעהױבן רדיפֿות אױף די ייִדישע שרײַבער אין װײַסרוסלאַנד, מ׳האָט אָנגעהעצט אײן גרופּע שרײַבער אױף דער אַנדערער און אין אַפּריל 1941, אַן אַנדערהאַלבן חדשים פֿאַרן פֿאַשיסטישן אָנפֿאַל פֿון היטלערן האָבן זיך אין מינסק אָנגעהױבן אַרעסטן פֿון ייִדישע שרײַבער.‟

געװען ייִדישע שרײַבער אין מינסק, װאָס האָבן איבערגעלעבט יענע גזירות, כאָטש מערסטנטײל האָט מען אױך פֿאַרהערט און אַרײַנגעװאָרפֿן אין תּפֿיסה אַרײַן: גריגאָרי (הירשל) בעריאָזקין, צדוק דאָלגאָפּאָלסקי, משה טײף, זיאַמע (זלמן) טעלעסין, חיים מאַלטינסקי, אײַזיק פּלאַטנער, עליע קאַהאַן, הירש קאַמענעצקי און גענאַדי (הענעך) שװעדיק. שװעדיק איז געפֿאַלן אין דער מלחמה קעגן די דײַטשן; די אַנדערע האָבן על־פּי רובֿ אױך געקעמפֿט קעגן היטלערס חיילות, אָבער צוריקקומענדיק פֿון דער מלחמה, זיך שױן מער ניט אומגעקערט אין דער אַמאָליקער הײמשטאָט אָדער געבליבן דאָרט נאָר אױף אַ קורצער צײַט. ניט װינציק פֿון זײ האָט מען נאָך דער מלחמה פֿאַרשיקט אין גולאַג, אַפֿילו די, װאָס האָבן געדינט אין דער רױטער אַרמײ. דער באָברוּיסקער דיכטער פּיניע פּלאָטקין און דער מינסקער הירש רעלעס זײַנען מסתּמא געװען די אײנציקע, װאָס האָבן אױסגעמיטן די סאָװעטישע רדיפֿות. אַ חוץ רעלעסן, װאָס האָט אײנער אַלײן געהאַלטן די לעצטע פּאָזיציע, איז שפּעטער בלױז חיים מאַלטינסקי פֿאַרבליבן אין מינסק ביז זײַן עליה קיין ארץ־ישׂראל אין 1974.

בדיעבֿד זעען מיר, אַז מיט דער גזירה פֿון אָקטאָבער 1937 האָט זיך אָנגעהױבן דער סוף פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין בעלאַרוס: אין די 1930ער און 1940ער יאָרן האָט מען ממשיך געװען אױסטיליקן די ייִדישע ליטעראַרישע סבֿיבֿה אין מינסק און פֿאַרפֿאָלגט די ייִדישע שרײַבער, ניצנדיק דערבײַ, די אַרױסבאַקומענע בגוואַלד אינפֿאָרמאַציע פֿון די אַרעסטירטע שרײַבער װי קולבאַק צי משה טײף. נאָך דער סטאַליניסטישער תּקופֿה איז שױן כּמעט קײן זכר ניט פֿאַרבליבן נאָך דער ייִדישער ליטעראַטור, װאָס האָט אַמאָל געברױזט און געשפּרודלט אין מינסק. 

געװען אין פּאַריז עטלעכע קאָמוניסטישע דיכטער, װאָס האָבן זיך געחבֿרט מיט די סאָװעטיש־ייִדישע שרײַבער און גענומען אַן אָנטײל אין זײער פּײַנפֿולער דאָליע. אײנער פֿון זײ, משה שולשטײן, האָט אָנגעשריבן אַ ציקל יזכּור־לידער, אַ מין קינות נאָך די אומגעקומענע. אין זײַן ליד „אין שײַן פֿון קדושים‟ באַװײנט ער די קדושים בזה־השלון:

בײַ דער שײַן פֿון טונקעלען געדעמפֿטן ליכט
לאָמיר זיצן אַרום טיש און שװײַגן װי אַבֿלים,
שולטער בײַ אַ שולטער אײַנגעפּרעסט, געדיכט.
לאָמיר בלױז פֿון צײַט צו צײַט פֿון זײ דערצײלן.

ס׳לײגט זיך איבער אונדז די עצבֿות װי אַן אוהל־דאַך,
ס׳װעט זי נאָך די מאָרגן־שײַן אױף אונדז געפֿינען.
לאָמיר זײ דערמאָנען צום באַדױער און צום שבֿח
ביז עס װעט אין שױבן שאַריען אױף באַגינען.

אפֿשר גאָר באַדאַרף מען נישט קײן שבֿחים און קײן רײד.
װען די קעפּ װי אַש־באַשיטע זענען פֿינצטער־כמאַריק.
װי די זײדעס פֿלעגן זאָגן תּהילים שטילערהײט,
לאָמיר זאָגן אַ קאַפּיטל קולבאַק, אַ קאַפּיטל כאַריק.

אײַנגעשלאָסן אין־זיך און מיט אַלעמען באַנאַנד,
װי אַ רינג אין רינג — אַן אָרעם אין אַן אָרעם.
װאָס איז אונדז געבליבן נאָך בײַם סאַמע ראַנד 
װי צו בלעטערן אין זײערע פֿאַרשעמטע ספֿרים.

איז לאָמיר טאַקע איבערלײענען עטלעכע פֿערזן פֿון איזי כאַריקס אַ ליד. דאָס דאָזיקע ליד איז אַרױס אין אַ ציקל פּאָעמעס אונטערן נאָמען „שטעטל‟ און עס דריקט אױס די באַציִונג צום שטעטל, װוּ ס׳האָט זיך אױפֿגעכאָװעט דעם פּאָעטס פּאָעטישער „איך‟ און װאָס ער באַזוכט עס איצט:

אַנטלױפֿן? איך קען ניט, איך װיל ניט אַנטלױפֿן,
און ס׳װערט שױן דאָ אוממעגלעך װײַטער צו זײַן.
עס האָט זיך דער חורבן צעלײגט אױף די הױפֿן,
און שױבן — פֿאַרלאָשענע טראָפּעלעך שײַן.

גאָרנישט און לײדיקײַט, פּוסטקע און װינטן.
עס הענגט דאָ אַ שטילע, פֿאַרלאָשענע שעה…
איך גײ און מיר דאַכט זיך — מע גײט נאָך פֿון הינטן,
קער איך זיך אום — איז דאָ קײנער ניטאָ.

גײ איך פּאַמעלעך און ס׳װילט זיך מיר יאָגן
עס הילכט דאָ צעשראָקן מײַן טראָט אױף דער ערד,
טראָג איך זיך אום און איך בעט זיך:
זאָל טאָגן, זאָל טאָגן! איך קען שױן ניט מער!