באָריס סאַנדלער
דער צעדער־בוים און פּעליקאַן
דער גרויסער פֿויגל פּעליקאַן איז געזעסן הויך אויפֿן סאַמע עק פֿון אַ צווײַג, אַרײַנשטופּנדיק זײַן גרויסן לאַנגן שנאָבל זיך אונטערן פֿליגל. דער צעדער־בוים — אַן אַלטער, מיט אַ מגושמדיק־ברייטן שטאַם און רחבֿותדיק צעצווײַגט, האָט זײַן קרוין, ווי צעשווענקט זיך אויפֿן הינטערגרונט פֿון דער הימלבלויקייט. דער פֿויגל האָט זיך לײַכט געהוידעט אויף זײַן סידעלע, פֿאַרוויגט פֿונעם ווינט. זעט אויס, אַז אויפֿן וועג צום אָקעאַן, האָט דער מידער פּעליקאַן זיך אָפּגעשלאָגן פֿון אַנדערע פֿייגל און זיך צוגעזעצט אויף דער צעדער־צווײַג, אָפּצוכאַפּן דעם אָטעם. ער האָט אײַנגעדרעמלט און אין שלאָף זיך געזען וויגן אויף די וואַסער־כוואַליעס. אין אַ מאָמענט האָט ער אויפֿגעציטערט. פֿלינק אַרויסגעשלעפּט זײַן שנאָבל פֿונעם פֿליגל, ווי אַ קורצן קינזשאַל פֿונעם שיידל, האָט ער, פֿאָלגנדיק זײַן אינסטינקט, אים אַ וואָרף געטאָן אין דער טיפֿער בלויקייט, צו זעטיקן זײַן הונגער מיט אַ פֿישל… אַ רגע איז דער פּעליקאַן פֿאַרגליווערט געוואָרן, אויסציִענדיק זײַן לאַנגן האַלדז מיטן שנאָבל, אָנגעשטעלט אין דער בלויקייט פֿון הימל, און אַן אָפּגענאַרטער פֿונעם דרעמל. דער חלום איז פֿאַרשווינדן. דער פּעליקאַן איז ווײַטער געזעסן אויפֿן אַלטן צעדער־בוים, זיך אײַנגעגראָבן מיטן שנאָבל אינעם פֿליגל, זיך געהוידעט און געוויגט אויפֿן סאַמע עק פֿון דער צווײַג…
אַ מזלדיקער בילעט
דער פֿאַרגעלטער טראָלייבוס־בילעט איז אַרויסגעפֿאַלן פֿונעם בוך, וואָס כ׳האָב געבראַכט מיט זיך פֿון קעשענעוו. דאָס איז געווען שלום־עליכמס „פֿונעם יריד‟, מײַן ערשט ייִדיש בוך, איבערגעלייענט בשעתן לערנען זיך די שפּראַך. ס׳האָט מיר דאָס בוך געשענקט מײַנער אַ פֿרײַנד, ווען ער האָט זיך דערוווּסט, אַז כ׳האָב אָנגעהויבן זיך לערנען לייענען ייִדיש.
— דעם אמת געזאָגט, — האָט ער זיך ווי פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זײַן מתּנה, — האָב איך נישט געוווּסט, וואָס מיט דעם בוך טאָן. קיינער אין אונדזער משפּחה לייענט נישט ייִדיש, און עס אַרויסצוּוואַרפֿן הייבט זיך נישט אויף די האַנט. פֿאָרט געבליבן נאָך מײַן זיידנס טויט…
זעט אויס, אַז כ׳האָב דאָס בוך געלייענט אינעם טראָלייבוס און, ווען ער איז אָנגעקומען צו מײַן סטאַנציע, אויסגענוצט דעם בילעט ווי אַן אַרײַנלאָג, צו וויסן, וווּ כ׳בין געבליבן שטיין אינעם לייענען. אַזוי איז דער צייכן שוין אינעם בוך פֿאַרבליבן ליגן, פֿאַרקוועטשט צווישן די זײַטלעך.
כ׳האָט אָנגעהויבן באַטראַכטן דאָס שמאָלע פֿירעקיק שטיקל פּאַפּיר, אָפּגעריסן פֿונעם קאַסע־אויטאָמאַט. פֿאַר די 4 קאָפּיקעס, דער אָפּצאָל־פּרײַז פֿאַר דער יאַזדע, האָב איך געקאָנט דורכפֿאָרן דעם גאַנצן מאַרשרוט פֿון איין עק שטאָט ביזן אַנדערן. ווי כ׳פֿלעג עס טאָן כּמעט יעדעס מאָל, האָב איך איצט אויך, נאָך עטלעכע און פֿערציק יאָר פֿון נישט פֿאָרן אין אַ קעשענעווער טראָלייבוס, זיך אײַנגעקוקט אין די זעקס ציפֿערן אויפֿן בילעט. אין מײַנע צײַטן איז צווישן די סטודענטן פֿאַרשפּרייט געווען אַ מין גלייבעניש, אַז אויב די ערשטע דרײַ ציפֿערן אויפֿן טראָלייבוס־בילעט, גיבן אין סכום די זעלבע צאָל, וואָס די איבעריקע דרײַ ציפֿערן, איז דער בילעט אַ „מזלדיקער‟. מע דאַרף אים אומבאַדינגט פֿאַרהיטן, מחמת ער וועט ברענגען הצלחה. באַזונדערס אַקטועל פֿלעגט אַזאַ מינהג אָנגיין אינעם טאָג פֿונעם עקזאַמען. בדרך־כּלל האָב איך נישט געגלייבט אין אַזעלכע זאַבאָבאָנעס. גיי אָבער זײַ אַ חכם, ווען מע פֿאָרט אָפּצוגעבן אַן עקזאַמען.
די ציפֿערן אויפֿן בילעט האָבן זיך שוין קוים אָנגעזען. פֿון דעסטוועגן, ווי ס׳האָט זיך געפֿירט לויטן סטודענטישן מינהג, האָב איך אָפּגעטיילט די ערשטע דרײַ ציפֿערן פֿון די אַנדערע דרײַ ציפֿערן און זיי צונויפֿגעלייגט. באַקומען האָט זיך צוויי מאָל 18. לויט אַלע „כּללים‟ — „אַ מזלדיקער בילעט‟.
אין יענער צײַט האָב איך קיין אַנונג נישט געהאַט וועגן אַזאַ זאַך ווי גימטריא, אַנדערש וואָלט איך זיך געכאַפּט, אַז ס׳איז נישט סתּם אַ „מזלדיקער בילעט‟, נאָר אַ בילעט אויף גליקלעכע צוויי מאָל חי…
יאָ, שלום־עליכמס בוך „פֿונעם יריד‟ האָט דורכגעמאַכט מיט מיר אַלע מײַנע עמיגראַציע־וועגן; עס ערשטע קיין ישׂראל, און דערנאָך קיין אַמעריקע. זעט אויס, אַז נישט אומזיסט האָב איך דווקא אָט דעם בוך פֿאַרטרויט צו פֿאַרהיטן מײַן „מזלדיקן בילעט‟. נאָך אַלעמען, בין איך דאָך אויך שוין אויפֿן וועג פֿונעם יריד.
עס מאַלויעט…
אונדזער שכן האָט געהייסן פֿרויקע. אַ ייִד בײַ עטלעכע און פֿערציק יאָר, האָט ער געהאַט אַ פֿרוי און צוויי מיידעלעך. זײַן מאָגערע חיונה האָט ער געצויגן „פֿונעם שטריק‟, מחמת זײַן פּרנסה איז געווען אַ שטריקלדרייער, אַ מלאָכה, וואָס אין די סוף פֿופֿציקער יאָרן האָט שוין געהאַט געהאַלטן בײַם אונטערגיין. האָט מען פֿרויקען געקאָנט גאַנצענע טעג זען אַרומדרייען זיך אין מאַרק, דער בויך אַרומגעדרייט מיט אַ שטריק — זײַן סחורה, וואָס וואָלט ווי מיט איין עק זיך אָנגעקניפּט אין פֿרויקעס קישקעס; פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט דער שטריק אַרום בויך געדינט אים ווי אַ גאַרטל, אַז די אָפּגעבליאַקעוועטע הויזן זײַנע זאָלן אים נישט אַראָפּפֿאַלן. אויסער דעם מאַרק פֿלעג ער זיצן אויף אַן אָפּגעריבענעם טאַבורעט, אַרויסגעטראָגן פֿון שטוב, און רייכערן. זײַנע לאַנגע דאַרע פֿיס האָט ער געהאַלטן איבערגעפֿלאָכטן — איין פֿוס איבערן אַנדערן, ענלעך צו אַ בור־מאַשין, וואָס מאַכט טיפֿע גריבער פֿאַר עלעקטרישע סלופּן; זיי, די פֿיס, האָבן זיך אָנגעשפּאַרט מיט די צעקלאַפּטע נעז פֿון זײַנע שטיוול אין דער ערד און ס׳האָט אויסגעזען, אַז נאָך אַ רגע וועט דער „פֿיסבור‟ אָנהייבן זיך משונה־גיך דרייען און זיך אַרײַנבויערן טיף אינעם באָדן, נאָכשלעפּנדיק נאָך זיך פֿרויקעס שמאָלן גוף, דעם גענדזענעם האַלדז מיטן שפּיציקן קאָפּ, פֿאַרדעקט מיט אַ פֿאַרשמאַלצעוועטער קעפּקע, צוזאַמען מיטן טאַבורעט, צו וועלכן זײַן ביינערדיקער הינטן איז צוגעקלעפּט געוואָרן…
פֿון מײַן טאַטן האָב איך געהערט, אַז דער פֿעטער פֿרויקע איז געווען קאָנטזיעט אויפֿן פֿראָנט: „אַזוי איז ער אַ שטילער, — האָט מײַן טאַטע אים פֿאַרענטפֿערט, — אָבער, אַז ס׳פֿאַלט אויף אים אָן…‟ דאָס „אָנפֿאַלן‟ האָט געמיינט דעם ביטערן טראָפּן. טאַקע פֿון אים, פֿון אונדזער שכן, האָב איך צום ערשטן מאָל דערהערט דאָס מאָדנע וואָרט: „מאַלויען‟. ער איז געזעסן אויפֿן טאַבורעט אין זײַן שטענדיקער פּאָזע. ס׳האָט מיר אויסגעזען, אַז ער דרעמלט, הגם דאָס שטיקל ציגאַרעטל, פֿאַרקוועטשט אינעם מויל־ווינקעלע, האָט קוים געטליִעט, צוגעטשעפּעט צו אַ דין קויטיק־בלוי רויעכל, וואָס האָט זיך גיך צעשמאָלצן אין דער לופֿטן.
ער האָט מיך אַ רוף געטאָן מיט דער האַנט, אויס מורא, אַז אויב ער וועט עפֿענען דאָס מויל, קאָן נאָך דאָס שטיקל ציגאַרעטל אַרויספֿאַלן פֿונעם ווינקעלע. כ׳בין צוגעגאַנגען. פֿון אונטערן דאַשיק האָבן פֿון זייער שאָטן זיך אַרויסגערוקט צוויי פֿײַכטע אויגן. איין אויג, אַ צוגעזשמורעטס פֿונעם רויכל, האָט געטרערט. פֿעטער פֿרויקע האָט זיך אַ שאָקל געטאָן און ווידער פֿאַרגליווערט געוואָרן, נאָר דער דינער האַלדז זײַנער האָט זיך צו מיר דערנענטערט. אַ שאַרף־שטאַרצנדיק ביינדל אין מיטן האָט זיך אונטער דער הויט אַ ריר געטאָן און כ׳האָב דערהערט: „ס׳מאַלויעט מיר, ייִנגעלע… אָט דאָ־אָ, — ער האָט צוגעלייגט די דלאָניע צום האַרץ און שוין אויסגעכריפּעט: — אוי, מאַלויעט עס…‟
דאָס אומפֿאַרשטענדלעכע וואָרט איז ווי פֿאַרבײַגעפֿלויגן מײַנע אויערן; דערפֿאַר אָבער האָט מײַן בליק זיך אײַנגעגעסן אין דעם ציגאַרעט־שטיקל, נישט צו פֿאַרלאָזן דעם מאָמענט, ווען דאָס אָנגעוואָקסענע אַש וועט אַראָפּפֿאַלן. פּלוצעם האָט זיך דערהערט פֿונעם הויף אַ קוויטשיק ווײַבעריש קולכל: „זיצט שוין ווידער אויף דײַן סידעלע! גיי אַרבעטן! אין שטוב איז קיין פּיצל ברויט נישטאָ!‟
פֿעטער פֿרויקע האָט אויפֿגעציטערט, גלײַך ווי די טרוקענע אויסגעשרייען וואָלטן געווען דרײַ קוילן, אויסגעשאָסן אין אים און געטראָפֿן אין קאָפּ.
זיי האָבן מיך אויך אָנגעשראָקן און כ׳בין אַנטלאָפֿן.
אין עטלעכע טעג אַרום האָט דאָס זעלבע קולכל שוין דורכגעלעכערט דעם פֿאַראומערטן הימל איבער אונדזער גאַס. ביז מ׳האָט אָפּגעמונטערט די פֿאַרחלשטע שכנה, האָט די ביטערע בשׂורה זיך פֿאַרשפּרייט איבער דער שטאָט: פֿרויקע דער שטריקלדרייער האָט זיך גענומען דאָס לעבן. די מער מדקדקדיקע פּאַרשוינען האָבן געטענהט, אַז פֿרויקע האָט זיך נישט סתּם אויפֿגעהאָנגען, נאָר זיך אויפֿגעהאָנגען אויף זײַן אייגענעם שטריק.
זינט דעמאָלט אָן איז בײַ מיר געבליבן שטעקן אין קאָפּ דאָס וואָרט „מאַלויען…‟, ס׳האָט שוין אָבער געקלונגען ווי אַ סקאַוווּטשעניש פֿון אַ היימלאָזן הונט אין אַ קאַלטער נאַכט.
אַ גרײַז אין דעם עפּיטאַף
ס׳איז מיר עטלעכע מאָל אויסגעקומען צו זען, ווי יחיאל שרײַבמאַן אַרבעט. ער האָט אויסגעזען צעשויבערט, אָנגעכמורעט אַפֿילו בייזלעך, ווי ער וואָלט געמוזט אָפּקומען מיט אַ שטראָף. וועגן זײַנע שאַפֿערישע חבֿלי־לידה האָט שרײַבמאַן געשריבן, דאַכט זיך, דאָס גאַנצע לעבן. כּמעט אין אַלע זײַנע ליטעראַרישע מיניאַטורן באַטראַכט ער די אייגענע „שאַפֿערישע לאַבאָראַטאָריע‟. טאַקע ווי ער האָט אָנגעשריבן אין דער מיניאַטור „ווידער וועגן זעלבן‟: „…אויסמײַדן, אויסמעקן, קנעטן דעם אַרויסגעבראַכטן געדאַנק, שלײַפֿן, פּוצן, ווי די וועלט, כּלומרשט רופֿט עס, אין דער אמתן האָרעווען, כּסדר לופֿטערן דעם שׂכל, זיבן מאָל מעסטן און מעסטן ביז מע טוט אַ שנײַד מיט דער שער, אַז עס טוט אַזש אַ רײַס אין די אויערן, ווי עס וואָלט אַ שפּריץ געטאָן בלוט, אַלץ כּדי דאָס מלבוש, וואָס מע גייט אויסווייטיקן און אויסצאַצקען, זאָל אי ליגן גוט, אי זײַן שיין…‟
אין דעם זין איז שרײַבמאַן געווען אַ דערפֿינדער, וואָס פּרוּווט אויס זײַן נײַע רפֿואה אויף זיך אַליין איידער עס אַרויסברענגען פֿאַר אַנדערע מענטשן. בשעתן שרײַבן, האָט ער מיר דערמאָנט אַ קאַץ, וואָס „וואַשט זיך‟; איר ראָזעווע צינגל וועט נישט דורכלאָזן קיין הערעלע אויף דעם פֿעלעכל — פֿון די שפּיץ אויערן ביזן שפּיץ עק. צו מאָל פֿלעגט ער פּלוצעם מיט די פֿינגער ווי עפּעס אַרויסכאַפּן פֿון דער לופֿט און, צוטראָגנדיק עס צו די ליפּן, אָנהייבן מיט זיי רירן, צוסמאָטשקען, ווי אַ מאַמע פֿאַרזוכט דאָס עסן, וואָס זי האָט צוגעגרייט פֿאַרן קינד — צי ס׳איז נישט הייס, צי ס׳האָט אַ טעם. ער האָט געוווּסט דעם אמתן טעם פֿון ווערטער, פּונקט ווי ער האָט געוווּסט, אַז איין וואָרט קאָן מאַכן אַ ווערק און קאָן דאָס ווערק פּטרן.
יאָ, ווי אַ בעסאַראַבער ייִד און אַ ייִדישער שרײַבער האָט יחיאל שרײַבמאַן צו ייִדיש געדאַוונט, אויף ייִדיש זיך אַראָפּגערעדט פֿון האַרץ, געזונגען זמירות אויף ייִדיש אויך אין די וואָכנס און מיט אַ ייִדישן זיפֿץ אויסגעהויכט די נשמה…
כ׳בין געשטאַנען פֿאַר זײַן קבֿר אויפֿן קעשענעווער ייִדישן בית־עולם און זיך אײַנגעקוקט אין די ייִדישע אותיות, אויסגעקריצט אויף דער שוואַרצער מאַרמאָרנער מצבֿה. דער עפּיטאַף: „ייִדיש שרײַב איך נישט. ייִדיש קוש איך. ייִדיש איז מײַן גרויסן גליק.‟ דער איבריקער „לאַנגער נון‟ אינעם וואָרט „גרויסן‟ האָט מיך אַ שמײַס געטאָן, ווי דעם מלמדס קאַנטשיק פֿון יענער זײַט אייביקייט… פֿאַרפֿאַלן! נישטאָ מער ווער דעם גרײַז זאָל פֿאַרריכטן.
מײַנע ייִדישע שיך
אויף לשון־קודש מיינט מײַן פֿאַמיליע־נאָמען — שוסטער. יאָ, מײַן עלטער־זיידע, עליו־השלום, זלמן סאַנדלער, האָט טאַקע געצויגן זײַן חיונה פֿון שוסטערײַ. ער האָט געוווינט אין אָדעס אויף דער בעבעל־גאַס, וואָס די אַלט־געזעסענע, ס׳רובֿ ייִדן, געדענקען נאָך איר ערשטן נאָמען, „זשידאָווסקי־גאַס‟. צי האָט ער די פּאָר שיך אַליין אויסגעמײַסטרעוועט, צי געקראָגן פֿון זײַנע אָבֿות (מעגלעך אַפֿילו פֿון יוחנן סאַנדלער, דעם תּלמיד פֿונעם גרויסן רבי עקיבֿא און אַליין אַ באַרימטער תּלמיד־חכם, און לויט דעם פֿאַך אַ שוסטער). די משפּחה־לעגענדע טענהט, אַז ווען די עטלעכע רומענישע זשאַנדאַרן האָבן זיך אין אָקטאָבער 1941 אַרײַנגעריסן אינעם הויף, וווּ דער אַלטער זלמן האָט געוווינט בײַ זײַן טאָכטער, האָט ער זיך געוואָרפֿן זיי אַנטקעגן מיט זײַן שוסטערישן מעסער אין דער האַנט…
אויף אַזאַ אופֿן זײַנען די פּאָר שיך געטראָפֿן צו מײַן זיידן, אַבֿרהם סאַנדלער, אויך אַ שוסטער. אין דער געטאָ, פֿאַרשפּאַרט מיט זײַן גאַנץ הויזגעזינד, האָבן אים די שיך בפֿירוש געראַטעוועט, אָבער ווען זײַן זון, ישׂראל, מיט נאָך צוויי פֿרײַנדלעך, אַ צווילינג, האָבן זיך אײַנגעשפּאַרט און זיך געלאָזט מאַכן פּליטה, האָט דער זיידע אַראָפּגענומען זײַנע שיך פֿון די פֿיס און זיי דערלאַנגט דעם זון. ישׂראלן האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן, מעגלעך טאַקע, אַ דאַנק זײַנע שיך, אָבער די צוויי ברידער האָבן די רומענער געכאַפּט און זיי, נעבעך, ביידע אויפֿגעהאָנגען אויף איין שטריק.
כּמעט דרײַ יאָר האָט ישׂראל זיך אויסגעבאַהאַלטן בײַ די אָרטיקע גויים. ס׳איז אים באַשערט געווען צו בלײַבן לעבן, און זײַן טאַטנס אַלטע שיך זײַנען אים טאַקע גוט צוניץ געקומען אין זײַן סכּנהדיקן וואָגל. סוף יוני 1944 האָט די רויטע אַרמיי באַפֿרײַט מאָלדאַוויע, און ישׂראל, בײַ זײַנע נישט פֿולע אַכצן יאָר איז אַוועק אויפֿן פֿראָנט. איצט האָבן אים די שיך געפֿירט איבער די פֿראָנט־וועגן פֿון אייראָפּע אַזש ביז פּראָג, וווּ די מלחמה האָט זיך פֿאַר אים פֿאַרענדיקט; אָבער נישט דאָס מיליטער־דינסט. אַהיים האָבן אים זײַנע שיך צוריקגעבראַכט סוף 1940ער יאָרן. ווי די משפּחה־לעגענדע טענהט, האָט דער דעמאָביליזירטער יונגער־מאַן ישׂראל סאַנדלער זיך באַגעגנט מיט דער בעלצער קראַסאַוויצע גענענדל קאָטיק גלײַך אויף דער גאַס, אויפֿן וועג פֿון דער אײַזנבאַן־סטאַנציע צו זײַן פֿעטער. גענענדל האָט זיך יענעם אָוונט אומגעקערט אַהיים פֿון דער אַרבעט און דווקא בײַ איר האָט דער דעמאָביליזירטער סערזשאַנט געפֿרעגט, וויִאַזוי אָנצוקומען אויף דער און דער גאַס.
צו דער חופּה מיט גענענדלען איז ישׂראל געגאַנגען אין זײַן טאַטנס שיך, אָפּגעפּוצט ביז אַ בלישטש, אַז מ׳האָט געקאָנט אין זייערע נעז זיך שפּיגלען. פֿון אָט דעם שיינעם און גליקלעכן פּאָרפֿאָלק בין איך געבוירן געוואָרן. נאָך אַ קינד, קוים אָנגעהויבן צו גיין, האָב איך אַרײַנגעשטעקט מײַנע דאַרע פֿיסלעך אינעם טאַטנס שיך, וואָס זײַנען געשטאַנען אינעם האַלבפֿינצטערן קאָרידאָרל, אַרײַנגערוקט אינעם ווינקל און זיך אָפּגערוט, נעבעך, נאָך אַ גאַנצן טאָג האָרעוואַניע. כ׳האָב זיך אָנגעשטרענגט צו מאַכן אַ שפּאַן, נאָר די שיך זײַנען ווי צוגעקלאַפּט געווען צו די ברעטער פֿונעם דיל. כ׳בין געפֿאַלן אויפֿן פּנים און דעם בײַל אויפֿן שטערן האָט מיר די מאַמע אונטער מײַן גוואַלדעווען פֿאַרקוועטשט מיט אַ לעפֿל. אויף אַזאַ אופֿן איז פֿאָרגעקומען מײַן ערשטער קאָנטאַקט מיט די ירושה־שיך.
שפּעטער האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז די שיך האָבן זיך נישט געלאָזט פֿאָלגן ניט נאָר, ווײַל מײַנע פֿיסלעך זײַנען געווען צו קליין און שוואַך פֿאַר זיי; זייער שליחות אין מײַן טאַטנס לעבן איז נאָך נישט אויסגעפֿירט געוואָרן ביזן סוף. זיי האָבן נאָך געדאַרפֿט דורכמאַכן מיט אים דעם אַרעסט, דעם מישפּט און פֿיר פּײַנלעכע יאָר אינעם סאָוועטישן אַרבעטס־לאַגער. דער טאַטע האָט געחלומט עולה צו זײַן קיין ישׂראל אין זײַנע שיך, נאָר ער האָט נעבעך נישט דערלעבט. אויף זײַן לוויה האָבן אים די שיך באַגלייט, אָנגעטאָן אויף מײַנע פֿיס.
שוין נישט איין יאָר זײַנען די דאָזיקע שיך פֿון מײַנע אָבֿות געטרײַע און פֿאַרלאָזלעכע מיטגייערס אין מײַן אייגענעם לעבנס־וואַנדער — פֿון בעלץ ביז אַמעריקע. אמת, נאָך מײַן טאַטע, זאָל זיך מיִען, האָט אָפּגעלאָזט, ווי מע זאָגט, די שוסטערישע משפּחה־פּרנסה, אָבער די אָנגעקניפּטקייט אין דעם אַלטן ייִדישן פֿאַמיליע־נאָמען גייט אָן ווײַטער. ס׳איז, דאַנקען גאָט, דאָ וועמען איבערצוגעבן די דור־דורותדיקע שיך אויף צו טראָגן זיי. זאָלן זייערע פּאָדעשוועס קיין מאָל נישט אויסגעריבן ווערן און ממשיך זײַן זייער גאַנג נאָר אויף פֿרידלעכע שטעגן און וועגן.
קינדער־זאַבאָבאָנעס
אַז עמעצער פֿון מײַנע חבֿרים אין גאַס פֿלעגט עפּעס דערציילן און ס׳האָט זיך נישט געבונדן איינס מיטן צווייטן, האָט עס בײַ אונדז געהייסן, „אַ באַבסקיע מעשׂה‟. אויסגעלאַכט דעם דערציילער און אָפּגעחוזקט פֿון זײַן מעשׂה, האָט מען אין איר גיך פֿאַרגעסן, פֿאַרשלעפּט געוואָרן אין דער קינדערשער טאָג־טעגלעכקייט.
גאָר אַן אַנדער זאַך זײַנען געווען אונדזערע קינדערשע זאַבאָבאָנעס. מע פֿלעגט זיי אויסגעפֿינען אין גאָר אומדערוואַרטע זאַכן. אין דער פֿרי, למשל, בשעתן אָנטאָן זיך, אויב איין אַרבל פֿונעם העמד איז געבליבן שטעקן אינעם העמד, איז עס געווען אַ קלאָרער סימן, אַז דו קאָנסט, חלילה, בלײַבן אָן אַ האַנט, ס׳ווענדט זיך, צי ס׳איז דער לינקער אָדער דער רעכטער אַרבל. דאָס זעלבע — מיט די הויזן. אונדזער שכן האָט אַליין דערציילט, אַז אין יענעם טאָג, ווען ער האָט אויף דער אַרבעט פֿאַרלוירן זײַן פֿוס, איז ער אין דער פֿרי מיט איין פֿוס אַרײַן אינעם פּלודער, און דעם צווייטן, דעם לינקן פּלודער, נישט געקאָנט געפֿינען. איצט גייט ער אויף קוליעס און דער מאַנזשעט פֿונעם לינקן פּלודער איז אים פֿאַרשטעקט אינעם גאַרטל.
די באָבע האָט מיך איין מאָל געכאַפּט שטיין אַנטקעגן שפּיגל און זיך קרימען, מאַכן מיאוסע צורות און גרימאַסעס. האָט זי מיר גלײַך געזאָגט: „אָסור! דו קאָנסט נאָך, חלילה, אַזוי בלײַבן!‟ זינט דעמאָלט האָב איך אַ לענגערע צײַט אויסגעמיטן אַרײַנצוקוקן שפּיגל, אַפֿילו ווען כ׳האָב געדאַרפֿט זיך צוקעמען.
אַלע מײַנע חבֿרים האָבן הייליק געגלייבט, אַז מע גייט חבֿריש אַרויפֿגעלייגט די הענט איינער דעם אַנדערן אויפֿן אַקסל, און אויפֿן וועג טרעפֿט מען אָן שטיין אַ סלופּ, מוזן ביידע פֿרײַנדלעך אַרומגיין דעם סלופּ פֿון איין זײַט, נישט אָפּטיילן זיך איינער פֿונעם אַנדערן, אַנדערש צעשפּאַלט זיך זייער חבֿרשאַפֿט. אָדער, אַז מע זעט אויפֿן וועג אַ פּגירה, דאַרף מען באַלד פֿאַרקוועטשן די נאָז מיט צוויי פֿינגער און גיך זאָגן: „ניט מײַן אָנבײַסן, ניט מײַן לעפֿל!‟ — פֿאַר וואָס דווקא אָט די ווערטער, האָט קיינער נישט געקאָנט דערקלערן; סײַדן איינער האָט זיך דערמאָנט, ווי זײַן זיידע האָט דערציילט, אַז בעתן הונגער, ווען ער איז נאָך געווען אַ קינד, האָט מען נישט געפֿילט קיין עקל צו אַן אָפּגעקאָכט שטיקל פֿלייש פֿון אַ פּגירה. „מע דאַרף נאָר גוט פֿאַרקוועטשן די נאָז!‟
אַ זיכערע סגולה פֿון אַן איבערשרעק איז געווען אַרײַנשפּײַען זיך אין בוזעם דרײַ מאָל, אָדער אויסזוכן מיט די אויגן אַן אָפּגעזונדערט ווינקעלע און זיך דאָרט אויספּישן. גאָר אַ שרעקלעכער סימן איז געווען, ווען עמעצער האָט אָנגעטראָטן אויף אַ זשאַבקע. דווקא מיט מיר האָט עס געדאַרפֿט טרעפֿן.
ס׳איז געווען אַ הייסער זומער־טאָג באַלד נאָך אַ רעגן. פֿונעם אויסגעשעפּטן הימל האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אַ פֿײַכטע פּאַרע, אַ מין קלעפּיקע געדיכטעניש, וואָס האָט זיך צעשמירט איבערן אַספֿאַלט, געמאַכט אים גליטשיק און שמוציק. כ׳בין אַרויס פֿון שטוב באָרוועסערהייט. קוים געמאַכט עטלעכע שפּאַן, האָב איך זיך אויסגעגליטשט און געבליבן זיצן, אָנגעשפּאַרט אויף מײַנע הענט.
— סאַלטאָ־מאָרטאַלע! — האָט זיך דערהערט אַ קוויטשיק קולכל, פֿול מיט שפּאָט־שפּילקעס.
מײַן פֿרײַנדל, גרישע מיטן צונאָמען „קראָ‟, איז געשטאַנען לעבן מיר. איך האָב זיך אויפֿגעהויבן, אָנטאַפּנדיק אויפֿן הינטן מײַנע נאַס געוואָרענע קורצע הייזלעך. גרישע־קראָ — דער אַלטער קאָפּ, דער אַלץ־ווייסער — איז שוין גרייט געווען אַרײַנשטעכן זײַן צווייטע שפּילקע, אָבער דערהערט האָב איך גאָר עפּעס אַנדערש:
— האָסט צעפּלעטשט אַ לעבעדיקע זשאַבקע!
כ׳האָב זיך אומגעקוקט. די זשאַבקע נעבעך האָט זיך נאָך גערירט, געדריגעט מיט די לאַפּקעלעך, צוגעקלעפּט מיט די אַרויסגעקראָכענע קישקעלעך צום אַספֿאַלט. ווי אַ מערדער וואָלט געזוכט אַ תּירוץ צו פֿאַרענטפֿערן זײַן פֿאַרברעכן, האָב איך קוים אַרויסגעקוועטשט פֿון זיך:
— פֿון וואַנען האָט זי זיך דאָ גענומען?
גרישע־קראָ האָט אויפֿגעהויבן זײַן קאָפּ צום הימל דערנאָך זיך אָנגעשפּאַרט מיטן בליק אינעם קרבן און פֿאַראורטיילט:
— ס׳איז אַ שלעכטער סימן… אַז מע דערהרגעט אַ זשאַבקע, קאָן שטאַרבן די מאַמע…
כ׳האָב דערפֿילט, אַז מײַנע פֿיס ברעכן מיר זיך אונטער. כ׳האָב אויסגעשריגן, ווי מײַן שרײַען וואָלט געקאָנט מאַכן דאָס בידנע זשאַבקעלע פֿון טויט לעבעדיק:
— אַ ליגן!.. ביסט אַ בייזער קראָ, קררראַקעסטו!
גרישעס ווערטער האָבן מיר דורכגעלעכערט דעם מוח, געגרילצט אין די אויערן, און פֿאַר די אויגן האָט זיך צערונען אַ גרינער פֿלעק, פֿאַרשפּריצט מיט בלוט־שפּרענקלעך…
עטלעכע טעג שפּעטער, בײַם וואַשן זיך אין דער פֿרי, האָב איך פּלוצעם דערזען אויף דער רעכטער האַנט אין מיטן אָנווײַז־פֿינגער אַ בראָדעווקע. כ׳האָב זי געפּרוּווט אָפּקאַלופּען, ס׳האָט אָבער אָנגעהויבן גיין בלוט און כ׳האָב עס אָפּגעלאָזט. כ׳האָב דער מאַמען גאָרנישט ניט געזאָגט. ס׳האָט מיך עפּעס אַ טיאָכקע געטאָן אינעווייניק, אַז אָט די בראָדעווקע האָט אַ שײַכות צו מײַן אומשולדיקער זינד. עס האָט גענומען נאָך עטלעכע טעג און אַלע פֿינגער פֿון מײַן רעכטער האַנט זײַנען באַשאָטן געוואָרן מיט קלענערע און גרעסערע בראָדעווקעס. כ׳האָב שוין קיין צווייפֿל נישט געהאַט, אַז אויף אַזאַ אופֿן נוקמט זיך אין מיר די זשאַבקע פֿון יענער וועלט. כ׳בין באַלד אַוועק צו גרישע־קראָ. נאָר מיט אים, ווי מיט אַן עדות, האָב איך געקאָנט זיך טיילן מיט מײַן סוד.
ער האָט אַ קוק געטאָן אויף מײַן אָפּגעשפּאָרטן אוצר, איין אויג צוגעזשמורעט מיט חשד, אַז די בראָדעווקעס קאָנען נאָך, חלילה, אַריבערשפּרינגען פֿון מײַן האַנט אויף זײַן פּנים. מיטן ווינקל פֿון מויל האָט ער אַרויסגעבראַכט:
— ס׳איז נאָר אַן אָנהייב… — דערזען אין מײַנע אויגן טרערן, האָט ער פֿאַר רחמנות צוגעגעבן: — ס׳קאָן אויך זײַן, אַז ס׳איז אַן אָפּקומעניש, אַז דײַן מאַמע זאָל נישט שטאַרבן.
פֿאַר נאַכט האָב איך געוויזן דער מאַמען מײַן רעכטע האַנט. קיין גרויסע איבערראַשונג האָבן מײַנע בראָדעווקעס בײַ איר נישט אַרויסגערופֿן. זי האָט נאָר אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ און געזאָגט:
— מע דאַרף גוט וואַשן די הענט, מיט זייף… — און צוגעגעבן אַ מאָדנע וואָרט: — היגיענע!
כ׳האָב זיך דערפֿרייט און זיך אַרויסגעכאַפּט:
— הייסט עס, די זשאַבקע…
— זשאַבקע? האָסט זיך געשפּילט מיט אַ זשאַבקע?..
די בראָדעווקעס זײַנען אין גיכן פֿאַרשוווּנדן געוואָרן, קיין סימן איז פֿון זיי נישט געבליבן. וואָס יאָ, נאָך הײַנט, נאָך אַ רעגן, אַז איך דאַרף אַרויסגיין אין דרויסן, קוק איך זיך בײַם גיין גוט אַרום, וווּ כ׳שטעל די פֿיס. מאַלע וואָס…
אַ פֿריצײַטיקער נעקראָלאָג
צום ערשט מאָל האָב איך דערזען יוסף בורגן אין דער רעדאַקציע פֿון „סאָוועטיש היימלאַנד‟. אין די טעג, ווען ס׳איז פֿאָרגעקומען די רעדאַקציע־קאָלעגיע, פֿלעגן קיין מאָסקווע קומען נישט בלויז די מיטגלידער, נאָר אויך אַנדערע ייִדישע שרײַבערס. ס׳איז געווען אַ גוטע געלעגנהייט זיך צו זען, כאַפּן אַ שמועס און צו מאָל, אויב דער הויפּט־רעדאַקטאָר איז געווען אין אַ גוטן געמיט, אויך פֿאַרבעטן צו ווערן אין זײַן קאַבינעט, זיך צו באַטייליקן אין דער זיצונג.
בורגס אַסקעטישער אויסזען: זײַנע לאַנגע ווײַסע האָר, פֿאַרקעמט a la פֿערענץ ליסט — ביזן קאָלנער פֿונעם גרויען קאָסטיום, וואָס איז געזעסן אויף אים טשאַקנדיק און קנאַקנדיק, ווי נאָר פֿון דער נאָדל אַרויס, דער שניפּס צום טאָן און אַ ווײַס העמד מיט אַן אָנגעקראָכמאַליעט קעלנערל, און דאָס וויכטיקסטע — די גרויסע ברילן אין אַ זילבערדיק רעמל אויף אַ האַלב פּנים, ווי אַ קאָראָמיסל, זײַנען געבליבן הענגען אויף זײַן פֿויגלשער נאָז, — אַזוי האָט געזאָלט אויסזען אין מײַנע אויגן, אַן עכטער גאַליציאַנער ייִד פֿון אַ ייִחוסדיקער אַסימילירטער משפּחה, נישט אַ זון פֿון אַ פּליטנטרײַבער, דערצו נאָך מיט אַזאַ פֿאַמיליע־נאָמען — בורג! — ווי אַ טייל פֿון דער באַוווּסטער פֿאַמיליע גינצבורג…
באַגלייטן פֿלעגט אים אין די באַזוכן זײַן פֿרוי, אַ הויכע שיינע רוסישע פֿרוי, אויף אַ קאָפּ העכער פֿונעם מאַן מיטן נאָמען נינאַ אָבאָלענסקאַיאַ. זי פֿלעגט זיך האַלטן בײַ דער זײַט, מיט אַ מילדן שמייכל אויפֿן קײַלעכדיקן פּנים, אין די גרויע אויגן האָט געצאַפּלט אַ באַזונדערער דרך־ארץ צו די מענטשן, וועלכע איר מאַן האָט באַגריסט. ס׳איז קיין סוד נישט געווען, אָבער אויף אַ קול האָט מען וועגן דעם אויך נישט גערעדט, אַז בורגס פֿרוי שטאַמט פֿון די רוסישע פֿירשטן אָבאָלענסקי, וואָס ציִען זייערע פֿאַמיליע־צווײַגן פֿונעם אַלטן גענעאָלאָגישן בוים, פֿון די ריוריק־קיסרים.
בורג האָט געהערט צו דער גרופּע שרײַבערס, צוגעקומען צו דער סאָוועטישער ייִדישער שרײַבער־משפּחה ערבֿ דער צווייטער וועלט־מלחמה. דער הויפּט־רעדאַקטאָר האָט זיי גערופֿן „מערבֿניקעס‟, און זיך באַצויגן צו זיי מיט אַ געוויסן חשד. בורג האָט דעם אומצוטרוי געפֿילט, ווי מע זאָגט, מיט דער הויט. שוין זײַענדיק אַ נאָמען אויף דער פֿאַר־מלחמהדיקער ייִדישער גאַס אין רומעניע, איז ער אין די „גוטע צײַטן‟ פֿונעם ייִדישן קולטור־טעראָר אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, אַרײַנגעפֿאַלן אין אַזאַ שאַפֿערישן הינערפּלעט, אַז ס׳האָט בײַ אים גענומען יאָרן, ער זאָל זיך פֿון דעם לעטאַרגישן פּחד אַרויסדראַפּען.
נאָך דער זעקס־טאָגיקער מלחמה אין ישׂראל, אין סאַמע ברען פֿון דער אַנטי־ישׂראל־פּראָפּאַגאַנדע, האָט אויף יוסף בורגן אָנגערוקט אַן נײַע אָנשיקעניש: אויף אים האָט געלייגט אַן אויג אַ הויכגעשטעלטער פּאַרטיי־פֿונקציאָנער אין טשערנאָוויץ. מה־רעש? דער דאָזיקער פֿונקציאָנער האָט זיך אַרײַנגעקלאַפּט אין קאָפּ, אַז צווישן דעם טשערנאָוויצער יוסף בורג און דעם ישׂראלדיקן חבֿר־כּנסת יוסף בורג מוז זײַן אַ לײַבלעכע פֿאַרבינדונג. דער שרײַבער יוסף בורג האָט פּלוצעם דערפֿילט, אַז די שוואַרצע כמאַרעס פֿון „יענע גוטע צײַטן‟ זײַנען ווידער געבליבן הענגען איבער זײַן קאָפּ. ווי גרויס דאָס טיפּשות פֿון דער שטאָטישער מאַכט בכלל און דעם פֿונקציאָנער בפֿרט זאָל נישט געווען זײַן, זײַנען שוין פֿאָרט געווען אַנדערע צײַטן…
יוסף בורג האָט בשלום אויסגעלעבט זײַנע 97 יאָר. ער איז געשטאָרבן, אַרומגערינגלט מיט כּבֿוד און אָנערקענונג סײַ אין טשערנאָוויץ און סײַ אין אויסלאַנד, באַזונדערס אין עסטרײַך און דײַטשלאַנד.
פֿון דעסטוועגן, עטלעכע יאָר פֿאַר זײַן פּטירה איז אין דער רעדאַקציע פֿון „פֿאָרווערטס‟ אָנגעקומען אַ פֿאַקס (קיין עלעקטראָנישע בליצפּאָסט איז נאָך דעמאָלט נישט געווען אַזוי פֿאַרשפּרייט), אַז דער שרײַבער יוסף בורג איז ניפֿטר געוואָרן. צו דער טרויערדיקער בשׂורה איז צוגעלייגט געוואָרן אַ היפּשער נעקראָלאָג. דער נײַער צײַטונגס־נומער איז שוין געהאַט געווען צונויפֿגעשטעלט, אָבער אַ בכּבֿודיק אָרט צו דערמאָנען איינעם פֿון דעם לעצטן ייִדישן שרײַבער אין דער אומאָפּהענגיקער אוקראַיִנע, האָט זיך פֿאָרט אָפּגעזוכט. האָב איך זיך געזעצט איבערצוזעצן דעם צוגעשיקטן נעקראָלאָג. איין קלייניקייט: כ׳האָב אויפֿן מאָמענט נישט געקאָנט געפֿינען יוסף בורגס פֿאָטאָגראַפֿיע. פּלוצעם קלינג דער טעלעפֿאָן. כ׳נעם דאָס טרײַבל און הער זיך אײַן אינעם דין־ווײַבערישן קול: „עס רעדט דער שרײַבער יוסף בורג…‟
ווי עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, האָט עמעצער פֿון דער טשערנאָוויצער ייִדישער קולטור־געזעלשאַפֿט, אָן אַ בייזער כּוונה עפּעס געהערט און עס פֿאַרטײַטשט אויף זײַן אייגענעם אופֿן. אין אייניקע רוסישע אויסגאַבעס אין ישׂראל, איז טאַקע אָט דער נעקראָלאָג אָפּגעדרוקט געוואָרן. דער אַלטער שרײַבער איז געווען אַזוי אויפֿגעבראַכט, אַז כ׳האָב שוין מורא געהאַט, ער זאָל חלילה, נישט קריגן אַן אַפּאָפּלעקסיע. כ׳האָב אים געפּרוּווט צו טרייסטן:
— נעמט זיך נישט איבער, פֿרײַנד בורג, ס׳איז בפֿירוש אַ גוטער סימן, אַז ס׳זײַנען אײַך באַשערט נאָך אַ סך געזונטע יאָרן… די בעסטע הכּחשה וועט זײַן, אויב איר וועט צושיקן אין רעדאַקציע אַ נײַע דערציילונג אײַערע… — און אײַליק צוגעגעבן: — יאָ, שיקט, ביטע אויך צו אײַער פֿאָטאָגראַפֿיע…
לאַך, פּאַיאַץ…
אין קעשענעוו, אין שטאָט־צענטער, צווישן דעם בנין פֿון דעם אַלטן מלוכישן אָפּערע־טעאַטער און דעם אָרגל־זאַל האָט זיך געפֿונען אַ שיין גרין גערטנדל, וואָס פֿון דער הינטערשטער זײַט איז עס פֿאַרשטעלט געווען מיטן האָטעל „מאָלדאָוואַ‟. פֿון די ערשטע וואַרעמע וועסנע־טעג פֿלעגן זיך אויף די עטלעכע בענק אונטער די צעצווײַגטע אַקאַציעס, געפֿינען אַ סידעלע די אָרטיקע פּענסיאָנערן, בדרך־כּלל ייִדן. בײַ טאָג, נאָך דער רעפּעטיציע אין פֿילהאַרמאָניע, וווּ כ׳האָב געאַרבעט און וואָס האָט זיך געפֿונען נישט ווײַט פֿונעם „פּלעצל‟, ווי די אַלטע באַנקקוועטשערס האָבן עס גערופֿן, פֿלעג איך אויסניצן דאָס ביסל צײַט ביז מײַן צווייטער אַרבעט אין דער קאָנסערוואַטאָריע, און זיך אַרײַנכאַפּן צו געניסן אַ ייִדיש וואָרט בײַ די אַלטע קעשענעווער תּושבֿים.
זיי האָבן מיך שוין דערקענט און, דערזעענדיק, אַז כ׳לאָז זיך גיין אין זייער זײַט, אָנגעהויבן שווער רוקן מיט די הינטנס, מאַכנדיק מיר אַ שטיקל אָרט אויפֿן עק־באַנק. געשיקט זיך, אַז מײַן פֿידל־פֿוטלאַר האָט בײַ זיי אַרויסגערופֿן צו מיר צוטרוי.
וועגן וואָס האָבן זיי גערעדט? דעם אמת געזאָגט, האָט מיך מער פֿאַרכאַפּט נישט זייער „וועגן‟, נאָר דער „וויִאַזוי‟ — זייער יאָדערדיקער בעסאַראַבער ייִדיש. ער האָט זיך געשיט, ווי קאַרטאָפֿליעס פֿונעם בוידעם; געקנאַקט אויף דער צונג, ווי פּאַפּשוי־זערנעס אינעם טשוהון־קעסעלע אויפֿן פֿײַער, ביז צו ווערן לופֿטיקע און דופֿטיקע „קאָקאָשעס‟ — אַזוי האָט מען גערופֿן דאָס מאכל פֿון די צעזעצט־געוואָרענע זערנעס, באַשאָטן מיט אַ ביסל זאַלץ צום טעם. איין מעשׂה האָט זיך אָנגעטשעפּעט אין אַן אַנדער מעשׂה, זיך אָנגעהויבן, ווי פֿון אַ חלום אַרויס, זיך אָנגעטשעפּעט אין אַן אָנהייב פֿון אַן אַנדער מעשׂה, וואָס אַ צווייטער אויף דער באַנק האָט זיך דערמאָנט — צי ס׳האָט אים קיין געדולד נישט געסטײַעט אויסצוהערן ביזן סוף, צי ר׳האָט פּשוט מורא געהאַט צו פֿאַרגעסן זײַן אייגענע מעשׂה — און אַזוי האָבן זיך זייערע רייד געקייטלט אין רוים, זיך צונויפֿגעראָלט, ווי אַ פּאַרמעט אין פֿײַער פֿון צײַט, און זיך אויסגעלאָזט מיט גאָרנישט. אַ זײַטיקער מענטש, וואָלט זייערע אָפּגעהאַקטע געשיכטעס געקאָנט אַפֿילו אויפֿנעמען ווי אַ זקנישע פּלאַפּלערײַ. ווען ס׳וואָלט אָבער געווען אַזאַ טעכנישע מעגלעכקייט אָט די פֿאַרשיידענע שטיקלעך מינדלעכע לאַטעס אויססדרן און צונויפֿשטוקעווען, ווי עס טוט אַ קלאַנג־אינזשעניר אויף זײַן מכשיר, וואָלט זיך, מעגלעך, באַקומען אַ גאַנץ ווערק פֿון אַן אונטערגייענדיקער תּקופֿה בעסאַראַבער לעבן.
איין מאָל האָט זיך געטראָפֿן, אַז די עטלעכע באַריידעוודיקע ייִדן אויף דער באַנק, זײַנען פּלוצעם אַנטשוויגן געוואָרן. אַזוי טרעפֿט מיט אַ גאַנצן סימפֿאָנישן אָרקעסטער נאָכן דיריגענטס שטעקעלע. אין מוזיק הייסט עס, אויסהאַלטן דעם „פֿערמאַטאַ‟, די לופֿטפּויזע. זיי, מײַנע ייִדן אויף דער באַנק, זײַנען געבליבן זיצן, אײַנגעהילט און פֿאַרשטילט אין זייער לעבנס־פֿערמאַטאַ.
ערשט איצט האָב איך דערהערט, ווי עס טראָגט זיך פֿון די אָפֿענע פֿענצטער אויפֿן צווייטן גאָרן אָפּערע־טעאַטער די האַרץ־רײַסנדיקע קאַניאָס אַריע פֿון לעאָנקאַוואַללאָס אָפּערע „פּאַיאַצן‟. זעט אויס, דער אָרטיקער קאַרוזאָ האָט רעפּעטירט זײַן ראָלע צום פֿאַרנאַכטיקן ספּעקטאַקל.
אויך דער ייִד לעבן מיר, פֿריִער פֿאַרקאָכט אינעם שמועס, האָט אויפֿגעציטערט. פֿון די פֿענצטער האָט זיך געטראָגן: „לאַך, פּאַיאַץ, איבער דײַן צעבראָכענער ליבע, לאַך און וויין איבער דײַן ביטערן גורל!‟
אויפֿגעהויבן דעם קאָפּ צום צווייטן גאָרן, האָט דער ייִד געזאָגט מיט אַ זיפֿץ:
— אַז וויי איז אים, נעבעך… אַ גאַנצן טאָג רעוועט ער, קיין וואָרט קען מען דאָ נישט זאָגן!
Yiddish Branzhe 