צוויי שוועסטער פֿון דער געוועזענער פּאָסט-גאַס

מרדכי יושקאָווסקי

עס איז געווען אין אָנהייב 1980ער יאָרן. איך האָב זיך געלערנט אין אוניווערסיטעט אין מאָסקווע, און אויף די זומער-וואַקאַציעס בין איך צוריקגעקומען אין מייַן היים-שטאָט וויניצע, וואָס געפֿינט זיך אין סאַמע האַרץ פֿון דער פּאָדאָליער געגנט, אוקראַיִנע. אין יענע יאָרן האָבן די ייִדן נאָך באַטראָפֿן זייער אַ בכּבֿודיקן טייל פֿון דער שטאָטישער באַפֿעלקערונג. אַ סך פֿון זיי זייַנען אַַריבערגעפֿאָרן קיין וויניצע פֿון די אַרומיקע קליינע שטעטלעך.

איך האָב שוין דאַן געפּרוּווט עפּעס שרייַבן אויף ייִדיש, מיט אייגענע כּוחות אָנגעהויבן שטודירן די ייִדישע ליטעראַטור און פֿאָלקלאָר, געלייענט אויף ייִדיש אַלץ, וואָס איך האָב אויסגעקראָגן פֿון די וויניצער ביידעמער און קעלערס. דאָרטן פֿלעגט דער ייִנגערער דור ייִדן, וואָס לרובֿ האָט שוין ניט געקאָנט לייענען אויף ייִדיש, אָפּהיטן די ייִדישע ביכער, צייַטונגען און זשורנאַלן, וואָס זייַנען איבערגעבליבן פֿון זייערע עלטערן, וועלכע זייַנען אַוועק אין דער אייביקייט. דאָ און דאָרט האָב איך געזאַמלט פֿאָלקלאָר פֿון די באַיאָרטע ייִדן, וואָס האָבן געקאָנט אויסדערציילן אַ וועלט. כ’האָב געפּרוּווט פֿאַרשרייַבן זייערע דערציילונגען, לידער, ווערטלעך, זאָגעכצן. כ’האָב נאָך בכלל ניט געהאַט קיין אַנונג, וואָס וועל איך טאָן דערמיט, און וויִאַזוי וועל איך דעם גאַנצן מאַטעריאַל סיסטעמאַטיזירן. כ’בין פּשוט אַרייַן אין אַ מין דראַנג פֿון זאַמלען אַלדאָס ייִדישע, וואָס עס האָט זיך נאָר געזאָלט. איך פֿלעג גיין אַהיים צו די עלטערע ייִדן און לאַנגע שעהען שמועסן מיט זיי, רעקאָרדירן, פֿאַרשרייַבן. כ’פֿלעג זיך נייַגעריק צוהערן צו זייער ייִדיש, זיך באַמיִען צו געפֿינען פּיטשעווקעס און באַזונדערקייטן אין זייער לשון.

בעת איינער פֿון אַזעלכע באַגעגענישן האָט מיר אַן עלטערע פֿרוי, בתיה האָט זי געהייסן, געזאָגט מיט אַ זיפֿץ:

— איך האָב דאָך פֿאַרענדיקט אין מייַן געבוירן-שטעטל אַ ייִדישע שול און אַפֿילו זיך געלערנט אין הייַסין אין אַ ייִדישן טעכניקום, אָבער איך געדענק ניט קיין סך פֿון די זאַַכן, וואָס אינטערעסירן דיך. אַזוי האָט זיך דאָס לעבן-דריידל אויסגעדרייט, אַז נאָך דער מלחמה האָב איך זיך באַזעצט אין טשעליאַבינסק, חתונה געהאַט מיט אַ רוסישן בחור, לאַנגע יאָרן געלעבט און געאַרבעט צווישן די רוסן, קיין ייִדישע סבֿיבֿה ניט געהאַט, ניט געהאַט מיט וועמען אַ ייִדיש וואָרט אַרויסרעדן, און אַ סך זאַכן האָבן זיך פֿאַרגעסן. ערשט מיט עטלעכע יאָר צוריק בין איך אַריבערגעפֿאָרן קיין וויניצע, צו דער טאָכטער. ווען דו וואָלסט געווען אַ בעלן זיך אַדורכפֿאָרן אין מייַן געבוירן-שטעטל, צו די צוויי שוועסטער, אָ, דאָרט וואָלסטו זיך אָנגענאַשט מיטן ייִדישן פֿאָלקלאָר. זיי זייַנען געבליבן דאָרטן, אינעם שטעטל, עד-היום. איך בין געווען בייַ זיי מיט אַ חדשים אַכט צוריק, ווען כ’בין אַראָפּגעפֿאָרן אַהין אויף קבֿר-אָבֿות. ס’איז זייער נאָענט פֿון מאָלעוו [1]. יעדער איינער וועט אינעם שטעטל דיר ווייַזן זייער שטוב.

— צוויי שוועסטער? — האָב איך איבערגעפֿרעגט פֿאַרחידושט.

יאָ, — האָט געענטפֿערט בתיה, צושאָקלענדיק מיט איר גרויען קאָפּ און קנייטשנדיק דערבייַ שטאַרק דעם שטערן. — ס’איז זייער אַ טרויעריקע געשיכטע. די עלטערע פֿון זיי הייסט נעסיע, און די ייִנגערע חווה. חווה איז אין מייַן עלטער. מיר האָבן זיך טאַקע געלערנט מיט איר אין איינעם אין דער ייִדישער שול. ס’איז דאָך געווען אַ קליין שטעטל. ייִדן זייַנען געווען פֿאַר דער רעוואָלוציע דאָרטן מער ווי אַ העלפֿט פֿון אַלע תּושבֿים, און מע האָט זיך אויסגעלעבט ווי-ניט-איז. אָבער בעתן בירגער-קריג האָט זיך אָנגעהויבן אַ מעשׂה מיט פּאָגראָמען. גאָט זאָל נאָר אָפּהיטן און באַשירעמען פֿון וואָס מיר האָבן איבערגעלעבט. די באַנדעס פֿלעגן אָנלויפֿן פֿון די אַרומיקע דערפֿער און באַראַבעווען, הרגענען, פֿאַרגוואַלדיקן. מיר, די דרייַ קינדער מיט דער מאַמען, האָבן זיך באַהאַלטן בעת די פּאָגראָמען אינעם קעלער, און אין שטוב, ממש איבער אונדזערע קעפּ האָבן די באַנדיטן דערשטאָכן אונדזער אַלטן זיידן. אויך מיט די דאָזיקע צוויי שוועסטער איז געשען אַ שרעקלעכע טראַגעדיע. מע האָט זיי פֿאַרגוואַלדיקט ממש פֿאַר די אויגן פֿון זייערע עלטערן. זייער אומגליקלעכע מאַמע האָט עס נעבעך צוגעזען און איז אַראָפּ פֿון זינען. דער פֿאָטער האָט געפּרוּווט זיי אַרויסצוראַטעווען, האָט מען אים געגעבן אַ זעץ איבערן קאָפּ, אַז ער האָט נעבעך פֿאַרלוירן דעם באַוווּסטזייַן.

אין אַ שטעטל קאָן מען דאָך ניט באַהאַלטן אַזאַ זאַך, אַלע האָבן געוווּסט וועגן דעם. אייניקע האָבן געראַטן, אַז די מיידלעך זאָלן פֿון דאָרט אַרויספֿאָרן ערגעץ ווייַט, וווּ מע קען זיי ניט, אָבער זיי ביידע, סייַ נעסיע, סייַ חווה האָבן שלום געמאַכט מיט זייער גורל און באַשלאָסן קיין מאָל ניט חתונה האָבן, בלייַבן אַליין. און אַזוי, נאָכן טויט פֿון זייערע עלטערן, זייַנען זיי געבליבן זאַלבע צוויי. זיי האָבן איבערגעלעבט די געטאָ אונטער די רומענער, און אַזוי לעבן זיי זיך אין איינעם ביז הייַנט-צו-טאָג. אינעם שטעטל רופֿט מען זיי טאַקע אַזוי — „די צוויי שוועסטער‟.
— איצט פֿאַרשטיי איך שוין, — האָב איך געענטפֿערט, זײַענדיק דערשיטערט פֿון דער דאָזיקער מעשׂה.
איך האָב געוואָלט עפּעס נאָך ענטפֿערן, אָבער די ווערטער זייַנען געבליבן שטעקן אינעם האַלדז, און די עלטערע פֿרוי איז ממשיך געווען:

— פֿאָר זיך אַדורך. וועסט קיין חרטה ניט האָבן. די ביידע שוועסטער געדענקען אַ ים מיט לידער, ווערטלעך, מעשׂיות פֿונעם לעבן אינעם שטעטל. די עלטערע, נעסיע, האָט אַן אייַזערנעם זכּרון, כאָטש זי איז מיט אַ פּאָר יאָָר עלטער פֿון חווהן. דאָרטן וועסטו זיך טאַקע אָננעמען מיט פֿאָלקלאָר. איך זאָג דיר צו, אַז וועסט ניט וועלן פֿאָרן פֿון דאָרט צוריק.

— אָבער מע דאַרף דאָך זיי אָנשרייַבן קודם. ווי וועל איך קאָנען סתּם אַזוי קומען, ניט אָנזאָגנדיק פֿון פֿריִער, אַז כ’וועל קומען? — האָב איך געשטוינט.
— נאַרעלע, — האָט זיך בתיה צעשמייכלט, — וואָס פֿאַר אַן אָנזאָגן? ס’איז דאָך אַ שטעטל. ווער זאָגט דאָרטן אָן? מע עפֿנט די טיר און מע גייט אַרײַן. אַאַאַַאייַ, — האָט זי זיך פּלוצעם כּמעט צעזונגען, — אַמאָל בענקט זיך מיר אַזוי נאָך די צעפּראַלטע טירן אינעם שטעטל, נאָך די מענטשן, וואָס האָבן געלעבט ווי איין משפּחה. אַפֿילו, אַז מע האָט זיך געקריגט, האָט מען זיך אויף מאָרגן איבערגעבעטן… אַ משפּחה. אַלץ איז דאָרטן געווען פּשוט, מענטשן זייַנען געווען פֿאַרשטענדלעכע, שוואַרץ איז געווען שוואַרץ, און ווייַס איז געווען ווייַס…

קומענדיק צוריק אַהיים, האָב איך אָנגעהויבן צו קעמפֿן מיט זיך אַליין. פֿון איין זייַט, האָט זיך מיר זייער געוואָלט זיך אַדורכפֿאָרן אינעם שטעטל, פֿאַרשרײַבן די אוצרות פֿון די צוויי שוועסטער, אָבער די שוידערלעכע געשיכטע, וואָס איך האָָב געהערט וועגן זיי, האָט מיר גורם געווען זיך צו קווענקלען. כ’האָב געטראַכט: זיי האָבן איבערגעלעבט אַזאַ שוידער, וואָס וועל איך גיין דרייען אַ קאָפּ צוויי אומגליקלעכע עלטערע פֿרויען? פֿון דער אַנדערער זייַט, איז דאַנקען גאָט, אַז איך ווייס זייער געשיכטע פֿון פֿריִער, וועל איך, חלילה, ניט פֿרעגן קיין שאלות, וואָס זאָלן זיי שטעלן אין אַ פֿאַרלעגנהייט. אָט-אָ די קווענקלעניש האָט געדויערט אפֿשר אַ וואָך צייַט, אָבער צום סוף האָט דער יונגערישער נייַגער געוווּנען, און איך האָב ענדגילטיק באַשלאָסן: איך פֿאָר!

אין די זומערדיקע וואַקאַציעס, ווען מע דאַרף אין ערגעץ ניט לויפֿן, און מע קאָן זיך וואַלגערן אין בעט ביז אַ האַלבן טאָג, איז עס געווען פֿאַר מיר ממש אַ העלדנטאַט, אויפֿצושטיין אַרום זעקס אין דער פֿרי, פֿאָרן אויף דער אויטאָבוסן-סטאַציע, כּדי זיך צו באַווייַזן צום ערשטן אויטאָבוס, וואָס פֿאָרט אָפּ אין דער ריכטונג פֿון מאָלעוו. דערבייַ האָב איך מיטגעשלעפּט אַ גאָר ניט קיין לייַכטן מאַגנעטאָפֿאָן „אייַדאַס‟ מיט עטלעכע מאַגנעט-טאַשמעס, כּדי איך זאָל קאָנען וואָס מער רעקאָרדירן. דער וועג מיט אַלע אָפּשטעלן האָט געדויערט קנאַפּע דרייַ שעה, און איך האָב געהאַט אַ מעגלעכקייט אַ האַלבן וועג צו דרעמלען, אַרייַנכאַפּן אַ ביסל שלאָף, וואָס איך האָב פֿאַרפֿעלט, און די אַנדערע העלפֿט זיך קוויקן מיט די פּאָדאָליער מאָלערישע פּייזאַזשן, וואָס זייַנען אַדורכגעלאָפֿן פֿאַר מייַנע אויגן. דורך די אָָפֿענע פֿענצטער פֿונעם אויטאָבוס האָט מען געפֿילט דעם דופֿט פֿון די גרינע פֿעלדער און דעם בגילופֿינדיקן ריח פֿון די עפּל-גערטנער. כ’בין פֿאַרבייַגעפֿאָרן דערפֿער, קליינע כוטאָרס און אויך שטעטלעך, וווּ מע האָט נאָך אין יענע יאָרן געקאָנט באַגעגענען די לעצטע רעשטלעך פֿון די אַמאָליקע ייִדישע קהילות.

ניט דערפֿאָרנדיק אַ פֿופֿצן קילאָמעטער ביז מאָלעוו, בין איך אַראָפּגעגאַנגען פֿונעם אויטאָבוס און געבליבן שטיין לעבן אַ קליינער ווייַס-געקאַלכטער הייַזקע, אויף וועלכער ס’איז געווען אָנגעשריבן מיט פֿאַרגרינטע אותיות דער נאָמען פֿונעם שטעטל. כ’האָב זיך קוים באַוויזן אַרומצוקוקן, ווי ס’איז צוגעגאַנגען צו מיר אַן עלטערער מאַנצביל און געפֿרעגט אויף אוקראַיִניש:

— אַ קאָגאָ טי שוקאַיעש טוט? (וועמען זוכסטו דאָ)
— אויב איר זייַט אַן אָרטיקער, ווייסט איר מסתּמא, וווּ איז דאָ דאָס הויז פֿון די צוויי שוועסטער, — האָב איך איבערגעפֿרעגט, פּונקט ווי בתיה פֿון וויניצע האָט מיר געהייסן…
— טאַ כטאָ זש ייִך טוט נע זנאַיע? (ווער קען זיי דאָ ניט?) — האָט דער אַלטער געענטפֿערט, — גיי גלייַך אויף דעם דאָזיקן שליאַך אַ ביסל מער ווי אַ האַלבן קילאָמעטער, און פֿאַרקערעווע אויף לינקס אינעם דריטן געסל. וועסט זען דאָרטן אָנגעשריבן אויף די הייַזער „וווּליציאַ גונטי‟ (גאָנטאַ-גאַס [2]), און דאָס צווייטע הויז פֿון רעכטס איז זייער הויז.

ס’איז נאָך געווען גאַנץ פֿרי, די זון איז געווען אַ מילדע. כ’האָב פֿאַרקערעוועט אינעם דריטן געסל. די ביימער האָבן זיך אַזוי צעבליט, אַז די הייַזער זייַנען ממש געזונקען אין גרינוואַרג, און מע האָט ניט געזען די שילדלעך מיטן נאָמען פֿון דער גאַס. וויבאַלד כ’האָב זיך לאַנג געקווענקלט וועגן אָט דער נסיעה און זיך אַפֿילו גייַסטיק געגרייט צו איר, האָב איך אין מייַן דמיון זיך פֿון פֿריִער אויסגעמאָלט עפּעס אַ בילד פֿון אַ שטעטל מיטן הויז פֿון די צוויי שוועסטער אינמיטן. איך האָב אַפֿילו פֿאָרויסגעזען דאָס, וואָס איך וועל דאָרטן דערזען און דערהערן, אָבער אין דער אמתן האָט אַלץ אויסגעזען אַַנדערש.

כ’בין צוגעגאַנגען צום פּאַרקן און דערזען אין מיטן הויף אַ נידעריקע ווייַס-געקאַלכטע ליימענע הייַזקע מיט אַ צוגעבויטער הילצערנער וועראַנדע, אָפּגעפֿאַרבט אין בלויען קאָליר. פֿאַר דער אָפֿענער טיר פֿון דער הייַזקע איז געשטאַנען אַ הילצערן טישל מיט צוויי הילצערנע בענק, אויף וועלכע עס זייַנען געזעסן איינע אַנטקעגן דער אַנדערער צוויי עלטערע פֿרויען און איבערגעקליבן יאַגדעס. איך האָב זיך איבערגעבויגן איבער דער קאַליטקע, און פּרוּוונדיק איבערשרײַען דאָס הינטל, וואָס האָט זיך שטאַרק צעבילט און זיך געריסן פֿון דער קייט, געפֿרעגט: „זייַט איר נעסיע און חווה?‟.

איינע פֿון די פֿרויען איז אויפֿגעשטאַנען, אייַנגעשטילט דאָס הינטל, עס אַרייַנגעטריבן אין דער בודקע, און צוגעגאַנגען צו מיר מיט אַ דערשראָקענעם, פֿאָרשנדיקן בליק: „וואָס דאַרפֿט איר דען?‟

איך האָב איר דערקלערט שוין אויף ייִדיש, אַז זייער חבֿרטע פֿון וויניצע בתיה האָט מיר געראַטן זיך אַדורכצופֿאָרן צו זיי, אַז איך בין פֿאַראינטערעסירט אין ייִדישן פֿאָלקלאָר. און דערבייַ האָב איך ניט אויפֿגעהערט זיך צו אַנטשולדיקן פֿאַר דעם, וואָס איך בין אַראָפּגעפֿאַלן אויף זיי אומדערוואַרט, ווי שניי אין מיטן תּמוז, ניט געהאַט קיין מעגלעכקייט זיי מעלדן פֿון פֿריִער. די פֿרוי האָט ברייט געעפֿנט די קאַליטקע, האָט מיך פֿאַרבעטן אינעם הויף אַרייַן, געשמייכלט אַזוי גוטמוטיק און אָפֿנהאַרציק, ווי איך וואָלט געווען דער טייַערסטער גאַסט, אויף וועלכן מ׳האָט דאָ געוואַרט שוין אַ לאַנגע צייַט. פּלוצעם האָט זי זיך צעשריִען:

— חווה, זע, אַ גאַסט אין שטעטל… ער איז פֿון וויניצע. בתיה האָט אים געשיקט צו אונדז. ער קלייַבט ייִדישע לידער און ווערטלעך. זעסט, אַז מע לעבט, דערלעבט מען. אָט עמעצער אינטערעסירט זיך מיט אונדז אויכעט.

די אַנדערע פֿרוי איז אויפֿגעשפּרונגען פֿון דער באַנק, אַ פּליעסקע געטאָן מיט די הענט און זיי גלייַך אויסגעווישט מיטן פֿאַרטעך. זי האָט אָנגעטאָן אירע ברילן און זיך ממש אַרייַנגעקוקט אין מייַן פּנים. נאָך אַ ווייַלע האָט זי אויסגעשאָסן: „ ביסט דאָך אַזוי יונג, און קענסט ייִדיש… קאָנסט שרייַבן און לייענען אויך?..‟

איך האָב צוגעגרייט דעם מאַגנעטאָפֿאָן, לאַנג זיך געפּאָרעט מיטן פאַרלענגערונגס-שנור, וואָס האָט דערלאַנגט ביז דער שטוב, און זיך גלייַך געוואָלט זיך נעמען צו דער אַרבעט, אָבער מייַנע פּלענער זייַנען אויפֿן אָרט צעשטערט געוואָרן. עס האָט זיך אָנגעהויבן אַ שמייַעניש. די צוויי פֿרויען האָבן גענומען זיך פּאָרען אַרום מיר, ווייַל קודם-כּל, האָבן זיי געטענהט, מוז מען עפּעס נעמען אין מויל ארייַן… וויפֿל כ׳האָב ניט געפּרוּווט בעטן, אַז איך בין ניט הונגעריק, און אַז ס’איז אַ שאָד זייער מי, ס’האָט מיר גאָרנישט ניט געהאָלפֿן. די צוויי שוועסטער האָבן אָן אַ סוף אַרומגעהאַוועט לעבן מיר. איך בין געבליבן זיצן אויף דער הילצערנער באַנק אינדרויסן, און זיי זייַנען אַלע מאָל ארייַן און אַרויסגעגאַנגען אין דער טיר פֿון דער וועראַנדע, וואָס איז געשטאַנען אָפֿן און געווען פֿאַרהאַנגען מיט אַ ווייַסער מאַרליע. אין אייניקע מינוטן אַרום איז אויפֿן טיש אינעם הויף געשטאַנען דאָס, וואָס זיי האָבן גערופֿן „פֿרישטיק, צוגעגרייט אויף גיך‟. אָט דער „פֿרישטיק אויף גיך‟ איז באַשטאַנען פֿון אַ טעלער מיט אָנגעשניטענע גרינסן, פּוכקע קעז מיט דאָרפֿישער געלער סמעטענע, בלינטשעס מיט צוואָרעך, לאָקשן-קוגל, מערן-קוכן און ווייַנשל-אײַנגעמאַכטס. און דאָס אַלץ איז געווען באַפּוצט מיט אַן אַלטמאָדישן בייַכיקן סאַמאָוואַר, וואָס מע זעט אַזאַ נאָר אין די אַלטע פֿילמען. נאָר קוקנדיק אויף דעם אַלעמען, האָט מען זיך שוין געפֿילט זאַט, שוין אָפּגערעדט פֿונעם היימישן געשמאַקן טעם. איך האָב געשטוינט און געזאָגט מיט אַ שמייכל: „דאָס איז אַ פֿרישטיק פֿאַר אַ ראָטע זעלנער מסתּמא‟.

אויף דעם האָט נעסיע געענטפֿערט מיט אַ ווערטל: „ווילסט שיין זינגען, דאַרפֿסטו קאָנען שיין שלינגען‟, — און חווה האָט זי אונטערגעהאַלטן: „און אויף אוקראַיִניש זאָגט מען אויך: כטאָ דאָברע קוסאַיע, טוי דאָברע סטופּאַיע (ווער בייַסט גוט, דער טרעט גוט)‟. פֿון אָט דער ערשטער פּאָרציע ווערטלעך איז מיר גלייַך וואַרעם געוואָרן אויפֿן האַרצן, און כ’האָב זיך דערפֿרייט, אַז כ’בין אַהער געקומען.

דער געשפּרעך האָט זיך אַ גאָס געטאָן אויף אַ נאַטירלעכן אופֿן, געמיטלעך, גוטמוטיק. איך האָב זיך גלייַך דערפֿילט אין דער היים, אין אַלע אבֿרים האָט זיך צעגאָסן היימישקייט און וואַרעמקייט. די ביידע פֿרויען האָבן דערגאַנצט איינע די אַנדערע, צומאָל איבערגעשלאָגן איינע די אַנדערע, און צומאָל אַפֿילו זיך געאַמפּערט. דערווייַל האָב איך דערבליקט צווישן די צווײַגן פֿון די פֿרוכטן-ביימער, אַז די שכנים פֿון הייַזער אַנטקעגן שטייען בייַ זייערע פּאַרקנס און הערן זיך מיט נייַגער צו צו אונדזער שמועס. כ’האָב געפֿרעגט:

— תּמיד זייַנען אייַערע שכנים אַזוי טשיקאַווע?

נעסיע האָט זיך צעלאַכט:

— ס’איז דאָך אַ שטעטל. קיין סודות זייַנען דאָ נישטאָ. דאָ האָבן הימל און ערד זיך געשוווירן, אַז קיין סוד זאָל ניט גיין פֿאַרלוירן. קאָנסט זייַן זיכער, אַז אין אַ האַלבער שעה וועלן שוין אַלע וויסן, אַז די צוויי שוועסטער האָבן הייַנט אַ גאַסט. אַזוי איז עס דאָ: אין איין עק גיט מען אַ ניס, און אין אַן אַנדערן ענטפֿערט מען, זייַ געזונט!‟.

חווה האָט צוגעגעבן:

— דאָ ווייסט יעדער, וואָס בייַ יענעם קאָכט זיך אינעם טעפּל. און אַ חוץ דעם, נאָכן איבערגעלעבטן פֿאַר אַלע יאָרן, האָבן מיר שוין ווייניק פֿאַר וועמען מורא. מיט צוויי בייַטשן שלאָגט מען ניט סייַ ווי סײַ…

איך האָב אייַנגעשלאָסן דעם מאַגנעטאָפֿאָן, און די ביידע שוועסטער האָבן אים גלייַך אַ נאָמען געגעבן: „די שדים-מאַשינקע‟. נעיסע האָט באַמערקט:

— מיר זייַנען שוין אַלט און געבליבן אַלטמאָדיש, האַלטן ניט פֿון די הייַנטיקע זאַכן, מיר טויגן זיך ניט אין דעם אויס. בייַ אונדז איז, ווי זאָגט מען, געהערט קלינגען, און קען ניט נאָכזינגען. מיר האָבן ערשט מיט אַ פּאָר יאָר צוריק אַרייַנגעשטעלט אַ טעלעוויזיע אין שטוב. מיינסט, ס’איז אַ גרויסער תּענוג פֿאַר אונדז? זיצן מיר אַ מאָל אין די אָוונטן, קוקן אַהין, און מע פּאַטשט זיך אין בייַכעלע ווי ס’פֿישעלע אין טייַכעלע.

עס איז ניט געווען קיין געוויינטלעכער אינטערוויו מיט רעספּאָנדענטן, אויטענטישע טרעגער פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר. דער געשפּרעך האָט געשטראָמט פֿון זיך אַליין, אַזוי ווי אַ פֿול-וואַסערדיקער ברייטער טייַך, די כוואַליעס פֿון וועלכן האָבן געשפּריצט מיט פּערל. איך האָב אַפֿילו ניט געדאַרפֿט שטעלן צו פֿיל פֿראַגעס. איין טעמע איז אַריבערגעגאַנגען אין אַן אַנדערער. און ס’איז בכלל ניט געווען אַזוי וויכטיק, וואָס די צוויי שוועסטער האָבן דערציילט, וויכטיקער איז געווען וויִאַזוי זיי האָבן דאָס דערציילט. כּמעט יעדער זאַץ איז געווען בייַ זיי באַפּוצט מיט די אוצרות פֿונעם פֿאָלקס-מויל. איך האָב אַפֿילו אינגאַנצן פֿאַרגעסן זייער טרויעריקע געשיכטע, וואָס איך האָב זיך געוווּסט נאָך פֿאַר דער נסיעה, ווייַל זיי ביידע האָבן גוטמוטיק געשמייכלט, זיך אָפֿן געפֿרייט מיט מייַן קומען און אַליין הנאה געהאַט פֿון דער מעגלעכקייט זיך אַדורכצורעדן מיט עמעצן אין זייער היימישן ייִדיש.

דאָרטן, אין יענעם פּאָדאָליער שטעטל, האָב איך אויפֿן גאַנצן לעבן פֿאַרדייַעט דעם תּמצית פֿון דער ייִדישער פֿאָלקס-שפּראַך, איר פֿעיִקייט צו פֿאַרזיסן די צרות מיט אַ שמייכל. דאָס היימישע ייִדיש איז דאָך אַזוי בילדעריש, אַז רעדנדיק מיט אַן אומגעהייַערער צאָל שפּריכווערטער, ווערטלעך, זאָגעכצן, האַלט דער פֿאָלקס-מענטש אין איין מאָלן מיט די ווערטער, און די געמאָלטע געשטאַלטן ברויזן פֿון זייַן דמיון, דעריבער שמייכלט ער, אַפֿילו ווען ער דערציילט וועגן עפּעס טרויעריקס.

כ’האָָב זיך ניט אינגאַנצן פֿאַרלאָזט אויפֿן מאַגנעטאָפֿאַָן און זיך באַמיט אויך צו פֿאַרשרייַבן אינעם נאָטיץ-ביכל וואָס עס האָט זיך געלאָזט. כ’האָב געוואָלט אַרייַנצופּאַסן דעם געשפּרעך אין וועלכע-ניט-איז טעמאַטישע און כראָנאָלאָגישע ראַמען, אָבער ניט אַלע מאָל בין איך מצליח געווען דערמיט, און די ספּאָנטאַנישקייט איז געווען דווקא גוט… איך האָב זיך אָנגעהערט מיט אַ שלל מעשׂיות וועגן די חסידישע רביים און זייערע ניסים, וועגן דעם, וויִאַזוי עס איז אַמאָל אָנגעגאַנגען דאָס רעליגיעזע און טראַדיציאָנעלע לעבן אינעם שטעטל, וועגן די מאכלים, וואָס מע פֿלעגט קאַָכן אויף פֿאַרשיידענע ימים-טובֿים און פֿייַערלעכע געשעענישן. דערנאָך האָב איך געפֿרעגט, צי ס’איז פֿאַראַן אַ שיל הייַנט-צו-טאָג אינעם שטעטל, ס’איז דאָ אַ מנין?

חווה האָט געענטפֿערט:

— אַ מנין איז נאָך פֿאַראַן. עטלעכע עלטערע ייִדן דאַוונען אין אַ פּריוואַט הויז. פֿון דער שיל האָט מען נאָך דער מלחמה געמאַכט אַ קינאָ, און די ייִנגערע ווייסן שוין גאָר ווייניק פֿון ייִדישקייט. הייַנט דרייט מען מיט דריק, מע שנייַדט מיט אַ שטריק, מע עסט ווי אַ ביק, און מע בענטשט ווי אַ פֿליג (ווייַזט אויס, אַז אין דעם דאָזיקן שפּריכוואָרט גייט די רייד וועגן מאַמאַליגע — אַ מאכל, וואָס איז גאָר פּאָפּולער אין בעסאַראַביע).

נעסיע האָט דערבייַ אַ זיפֿץ געטאָן, דערמאָנענדיק זיך אין די אַמאָליקע צייַטן, און צוגעגעבן:

— די יאָרן זייַנען אַנטלאָפֿן ווי פֿייגל, מע באַווייַזט זיך ניט אַרומצוקוקן, ווי מע ווערט אַלט. מע פֿלעג זאָגן: אַז מע קוקט פּסח-צייַט דורך די מצה-לעכלעך, זעט מען שוין ווי מע בלאָָזט שופֿר אינעם חודש אלול.

נאָך דעם דאָזיקן פּרק, געווידמעט דער ייִדישער טראַדיציע, איז דער שמועס ספּאָנטאַניש אַריבערגעגאַנגען אויף אַנדערע רעלסן. די ביידע פֿרויען האָבן דערציילט וועגן פּאָגראָמען, קאָזאַקן, באַנדעס. איך בין געבליבן זיצן זייער געשפּאַנט, געדענקענדיק גוט זייער פּערזענלעכן ביטערן נסיון, און ניט געוואָלט, זיי זאָלן זיך פֿילן געטראָפֿן און זיך ערגערן פֿון די שווערע זכרונות. פּלוצעם האָט נעסיע זיך אַרומגעקוקט און געזאָגט:

— הער זיך צו, לאָמיר אַרייַנגיין אין שטוב, עפּעס זייַנען דאָ פֿאַראַן צופֿיל אויערן. ס’איז ניט פֿאַר זיי דאָס גאַנצע ריידעניש. — דערבייַ האָבן זיך אירע אויגן ווידער אָנגעפֿילט מיט אַ מין אומעטיק-חושדיקן בליק.

די צוויי פֿרויען האָבן גיך אָפּגערייניקט דעם טיש אינדרויסן, און מיר זייַנען אַרייַן אין שטוב, וואָס איז באַשטאַנען פֿון אַ קיך און צוויי צימערלעך. איך האָב זיך פּלוצעם דערפֿילט אין אַ מצבֿ, ווי מע וואָלט מיך אַרייַנגעשלעפּט אין אַ ווירקלעכקייט פֿון מיט אַ סך יאָרצענדליקער צוריק. אַלץ האָט דאָ געשמעקט מיט זויבערקייט, אָבער אויסגעזען אַרכאַיִש, טאַקע ווי אין אַ קליינשטעטלדיקער שטוב, ווי מע באַשרייַבט זי אין די ביכער. די קליינע פֿענצטער זייַנען געווען פֿאַרהאָנגען מיט אַזשורנע אָנגעקראָכמאַליעטע ווייַסע פֿירהענגלעך, און זיי האָבן גלייַך צוגעצויגן מייַן בליק. דער קייַלעכדיקער טיש אין מיטן צימער איז געווען באַדעקט מיטן ווייַסן טישטעך, און אויף אים האָבן געגלאַנצט צוויי מעשענע, אויסגעשייַערטע לייַכטערס. אויבנאָן איז געשטאַנען אַ מאַסיווער, געשניצטער, אַלטמאָדישער טונקל-ברוינער בופֿעט. הינטער זייַנע גלעזערנע טירלעך האָבן אַרויסגעשייַנט אַ ווייַס-בלויער סערוויז, זיבן ווײַסע העלפֿאַנדלעך און רויטע ווייַן-גלעזעלעך. די ווענט זייַנען געווען באַהאָנגען מיט פֿאָטאָס און פּאָרטרעטן פֿון די אַמאָליקע צייַטן… דאָס געפֿיל, אַז כ’בין פּלוצעם אַרייַנגעפֿאַלן אין אַן אַנדער צייַט, האָט מיך ניט אָפּגעלאָזט. מיך האָט מען פֿאַרבעטן זיך זעצן צום טיש, און די צוויי שוועסטער האָבן זיך אַוועקגעזעצט אויף אַ לעדערנער סאָפֿע מיט אַ הויכן, דעקאָרירטן הינטערשטן ווענטל, אַנטקעגן מיר.

— וועגן וואָס האָבן מיר גערעדט? — האָט זיך פּלוצעם געכאַפּט נעסיע? — און חווה האָט איר גלייַך געענטפֿערט, צושאָקלענדיק מיטן קאָפּ:
— וועגן וואָס האָט מען געקאָנט רעדן? וועגן ייִדישע צרות.

נאָך אַ רגע פֿון פֿאַרטראַכטקייט האָט נעסיע געזאָגט צו מיר:

— נו, שליס אייַן דייַן שדים-מאַשינקע, מיר קאָנען אַ סך לידער וועגן די ייִדישע צרות, — און עפּעס אויף אַ מאָדנעם אופֿן, ווי ס’וואָלט געווען פֿריִער באַשטימט, האָבן ביידע שוועסטער אין אוניסאָן פֿאַרצויגן אַ טרויעריקע נגינה מיט טרויעריקע ווערטער:

וועמען פֿון אייַך, ייִדישע קינדער,
איז ניט באַקאַנט די קאָזאַצקע מלחמות!
ווער פֿון אייַך יעדער באַזונדער
ווייסט ניט די הייַדאַמאַצקע נקמות!

און עס האָט זיך אַ גאָס געטאָן אַ לאַנגע באַלאַדע וועגן דעם, ווי דער קאָזאַצקער אַטאַמאַן האָט פֿאָרגעשלאָגן אַ גאַנצן שטעטל ייִדן זיך שמדן, קושן דעם צלם, און דערמיט ראַטעווען זייער לעבן, אָבער דער ענטפֿער איז אויף דעם געווען אַזאַ:

אונדזער אמונה איז העל ווי די זון,
דייַן פּלאַן וועט דיר ניט געראָטן,
קיין אַנדערע נעמען מיר ניט אין זין,
מעגסט דו אונדז ברענען און בראָטן!

באַלד האָט מען געזען אַ שרעקלעך בילד,
אויף קידוש־השם זייַנען זיי אַלע געשטאָרבן,
דער פּלאַץ איז געבליבן טרויעריק ווילד,
פֿול מיט ביינער פֿונעם ייִדישן קרבן.

איך בין געזעסן אַנטקעגן די שוועסטער אַ געפּלעפֿטער. איין באַלאַדע איז געקומען נאָך דער אַנדערער, די פֿרויען האָבן געזונגען רירעוודיק, מיט אַ סך געפֿיל, און די גאַנצע שטוב איז ממש געזונקען אין טרויער און אומעט.

דערנאָך האָבן זיי מיר דערציילט אויספֿירלעך וועגן שוידערלעכע בילדער פֿון די פּאָגראָמען שוין נאָך דער רעוואָלוציע ביזן אָנהייב 1920ער יאָרן, צו וועלכע זיי זייַנען געווען לעבעדיקע עדות. איך האָב זיך דערוווּסט פֿון זיי, אַז די ייִדישע בחורים אין די שטעטלעך האָבן זיך מאָביליזירט אין גרופּעס פֿון זעלבסטשוץ, און די דאָזיקע יוגנטלעכע האָבן געראִַטעוועט ניט ווייניק ייִדישע לעבנס. זיי האָבן באַוויזן די באַנדעס, אַז ייִדיש בלוט איז ניט הפֿקר.

פּלוצעם האָט זיך חווה געכאַפּט:

— וויי איז מיר, מע רעדט, מע רעדט און מע שושקעט זיך, און דער בחור גייט אויס פֿון הונגער. ס’איז שוין פֿון לאַנג צייַט מיטאָג צו עסן.

אַלע מייַנע פּראָטעסטן, בעטענישן און טענות וועגן דעם, אַז איך בין נאָך זאַט פֿון זייער פֿרישטיק, האָבן ניט געהאָלפֿן. אויף דעם האָב איך געקראָגן אַ קלאָרן און איינדייַטיקן ענטפֿער: „אַ מאָגן איז ווי אַ וואָגן, וואָס זאָל מען ניט אַרייַנלייגן, מוז ער פֿאַרטראָגן‟.

גלייַך האָט זיך דער טיש אָנגעפֿילט מיט גרינסן, שטיקלעך הערינג מיט ציבעלעס, באַגאָסן מיט בוימל און עסיק. דאָס איז, פֿאַרשטייט זיך, געווען נאָר דאָס פֿאַרבייַסן. נאָך דעם איז געקומען אַ קאַלטער שטשאַוו-באָרשט מיט געדיכטער סמעטענע און מיט אַ ווייַסער פּוכקער בולקע, באַקפֿיש מיט געבראָטענע קאַרטאָפֿל, און אויפֿן דעסערט — אַ ווייַנשל-קאָמפּאָט, וואָס האָט טאַקע געהאַט אַ טעם גן-עדן.

נאָכן מיטאָג איז די אַטמאָספֿער געוואָרן אָ ביסל לינדער, און עס האָט זיך מיר ניט געוואָלט צוריקקערן צו די טרויעריקע מעשׂיות. די צוויי שוועסטער האָבן מיר געוואָלט דערציילן וועגן זייערע איבערלעבענישן בעת דער מלחמה, וויִאַזוי זיי האָבן איבערגעלעבט די געטאָ אונטער דער רומענישער מאַכט, געקאָכט זופּ פֿונעם ראָסל, וואָס איז פֿאַרבליבן אין די פֿעסער פֿון די געזייַערטע אוגערקעס, און פֿלעגן זיך דורכגנבֿענען אין די נעכט צו דער בוימל-פֿאַבריק, כּדי אַרייַנצוכאַפּן אַ ביסל מאַקוכע, וואָס האָט זיי דערהאַלטן בייַם לעבן. זיי האָבן דערציילט, אַז זיי געדענקען אַ סך לידער פֿון דער געטאָ, און אַז נאָך דער מלחמה איז צו זיי קומען פֿון קיִעוו משה בערעגאָווסקי גופֿא און האָט פֿאַרשריבן פֿון זיי די דאָזיקע לידער. אָבער איך האָב זיי צוגעזאָגט, אַז כ’וועל קומען צו זיי ווידער אַ מאָל, בכדי זיי אינטערוויויִרן באַזונדער וועגן דער מלחמה-צייַט.

פֿון איין זייַט, האָב איך געמוזט זיך צואייַלן, ווייַל איך האָב געדאַרפֿט נאָך כאַפּן דעם ריכטיקן אויטאָבוס און כּמעט דרייַ שעה פֿאָרן צוריק אַַהיים, פֿון דער אַנדערער זייַט, האָב איך ממש ניט געוואָלט אַוועקגיין פֿון דאָרטן. כ׳האָב געהאַט אַ געפֿיל, אַז איך שווים אַרום אין אַ ים פֿון אמתער פֿאָלקסטימלעכער ייִדישקייט, פֿול מיט וואַרעמקייט, פּשוטקייט, קלאָרקייט, גוטהאַרציקייט. ביז הייַנט דאַַכט זיך מיר, אַז ווען מע רעדט וועגן דער ייִדישער קולטור, פֿאַרגעסט מען אַמאָל, אַז דווקא אָט דאָס זייַנען די עכטע דורותדיקע זייַלן, אויף וועלכע זי האַלט זיך, ווייַל די דאָזיקע קולטור האָט אויסגעשפּראָצט פֿון די סאַמע טיפֿענישן פֿונעם פֿאָלקס-לעבן.

איך האָב באַמערקט, אַז אויך די צוויי פֿרויען האָבן ניט געהאַט קיין חשק זיך צו געזעגענען מיט מיר. נעסיע האָט מיך ממש געבעטן:

— זיץ נישט אַזוי ווי אויף שפּילקעס. האָסט נאָך מער ווי אַ שעה צייַט ביזן אויטאָבוס. ביסט דאָך אַ יונגער. וויפֿל ס’וועט נעמען בייַ דיר דער וועג ביז דער סטאַציע? — אַממערסטן אַ פֿערטל שעה.

און חווה האָט געזאָגט:

ס’איז דאָ נאָך איין ליד, אַ טרויעריקס, אָבער וועסט זיכער וועלן עס הערן. זיץ נאָך אַ ווייַל.

און די ביידע פֿרויען האָבן אַָנגעהויבן זינגען אַ באַלאַדע, וואָס די מעלאָדיע אירע, צו מייַן גרויסער פֿאַרוווּנדערונג, האָב איך גוט געקענט. בכלל יעדער רוסיש-ריידנדיקער מענטש קען גוט די דאָזיקע מעלאָדיע, אָבער די ווערטער זייַנען געווען אינגאנצן אַנדערע, ייִדישע, נייַ פֿאַר מיר, און דער אינהאַלט איז גאָר אַ שוידערלעכער:

כ’קאָן אַ מעשׂהלע, ניט קיין פֿריילעכע,
זי דערציילן וועל איך איצט פֿאַר אײַך,
פֿון אַ שטעטעלע אין אוקראַיִנע
צווישן בערג דאָרט, בײַם דניעסטער דעם טײַך.

אונטער בערגעלע, אין אַ געסעלע,
האָט אַן אָרעמער שנײַדער געוווינט
מיט אַ טעכטערל, אַ שיין פֿעסעלע,
מיט אַן אוצר האָט גאָט אים באַלוינט.

זי האָט אייגעלעך ווי דער הימל בלוי,
אין די בעקלעך, צוויי גריבלעך מיט חן,
ליפּן קאַרשעלעך, פֿריש ווי מאָרגנטוי,
בלאָנדע לעקלעך ווי אַ גאָלדענע קרוין.

און דאָס שנײַדערל האָט זײַן טעכטערל
מער ווי אויגן אין קאָפּ אָפּגעהיט,
און אין געסעלע איז זיך פֿעסעלע
ווי אַ רויז אויסגעוואַקסן, צעבליט.

די בחורימלעך פֿונעם געסעלע
גייט אויס פּשוט דאָס חיות נאָך איר,
ווען דאָס שנײַדערל מיט זײַן טעכטערל
גייען שבת פֿאַר נאַכט אויף שפּאַציר.

נאָר דאָס שטעטעלע אין אוקראַיִנע
האָט אַ פֿינצטערער וואָלקן פֿאַרהילט,
שוואַרצער טויט האָט דאָרט, אין דעם שטעטעלע
זיך מיט ייִדישע לעבנס צעשפּילט.

זײַנען פּויערים פֿון די דערפֿעלעך
פֿון דעם פֿעלד, פֿונעם אַקער אַוועק
און אויף שטעטעלע זיך אַ לאָז געטאָן
מיט רציחה, מיט קאָסעס און העק.

אויך דאָס שנײַדערל מיט זײַן טעכטערל
האָבן זיי ניט געלאָזט דאָרט פֿאַרבײַ,
און מיט חוזק נאָך אויפֿן טאַטנס בראָך
אים געצוווּנגען צו שטיין נאָך דערבײַ.

נאָר דער שוואַכינקער קליינער שנײַדערל
האָט באַקומען אַ כּוח פֿון אַ בער,
ווילד געביסן זיך, אויסגעריסן זיך
און געכאַפּט גרויסע שנײַדערשע שער.

„מערדער שמוציקע! ניין, איר קריגט זי ניט!
ס’טאָר ניט זײַן גאָטס מתּנה פֿאַרפֿלעקט.‟
און אין פֿעסעלעס יונגן הערצעלע
האָט ער די שער ביזן הענטל געשטעקט.

אין דעם שטעטעלע דאָרט אויפֿן מאַרק אַצינד
אַ משוגענער דרייט זיך אַרום,
ווײַסע האָר ווי שניי, אויגן — טענות צוויי
מאָנען ענטפֿער פֿון עמעצן שטום.

אַזוי ענדיקט זיך שוין דאָס מעשׂהלע,
זײַט מיר מוחל וואָס כ’זינג מיט אַ טרער.
איך קום פֿון שטעטעלע אין אוקראַיִנע,
זינגען פֿריילעך איז מיר זייער שווער.

דאָס ליד האָט מיך דערשיטערט. איך האָב געפֿרעגט, צי זיי ווייסן, צי ס’איז טאַקע געווען אַזאַ פֿאַל? די צוויי שוועסטער האָבן עס ניט געדענקט און ניט געהאַט קיין גענויע ענטפֿערס אויף מייַנע פֿראַגעס. נעסיע האָט טרויעריק צוגעגעבן:

— פֿאַר אונדז זייַנען די לידער ניט סתּם מעשׂיות. וואָס אונדזערע אויגן האָבן צוגעזען, זאָלסט עס קיינמאָל ניט וויסן… — זי האָט אַ מינוט געשוויגן, און צוגעגעבן: — וועסט מסתּמא פֿאַרשטיין, וואָס איך מיין. צו די אַַלע צרות האָט מען אונדזער גאַס אַ נאָָָמען געגעבן… האָסט דאָך געלייענט אויף די הייַזער די שילדן. איך בין ניט מסוגל עס אַרויסצוברענגען פֿונעם מויל… איך קאָן מיט דעם גאָרנישט ניט טאָן. מייַן צונג קאָן עס נישט אַרויסצורעדן. ווען מע פֿרעגט מיך מייַן אַדרעס, ענטפֿער איך: די געוועזענע פּאָטשטאָווע (פּאָסט-גאַס). פֿריִער האָט אונדזער גאַס אַזוי געהייסן, און ביז כ’וועל צומאַכן אַן אויג, וועט זי בלייַבן פֿאַר מיר „פּאָטשטאָווע־גאַס‟. דעם רוצחס נאָמען וועל איך קיינמאָל ניט אַרויפֿברענגען אויף מייַנע ליפּן.

איך בין געפֿאָרן צוריק אינעם אויטאָבוס אַהיים (פֿאַרשטייט זיך, ניט מיט קיין ליידיקע הענט. די צוויי שוועסטער האָבן מיך ניט אַרויסגעלאָזט פֿון שטוב אָן אַ פּעקל געבעקס אויפֿן וועג), און דאָס דאָזיקע ליד האָט נאָך אַלץ געקלונגען אין מייַנע אויערן. איך האָב נאָך געזען אין מייַן דמיון די געשטאַלטן פֿון די צוויי שוועסטער און אַ טראַכט געטאָן, אַז זיי אַליין זייַנען ממש לעבעדיקע העלדינס פֿונעם דאָזיקן ליד. יאָ, זיי זייַנען געבליבן לעבן, אַנטקעגן דעם שנייַדערס טעכטערל, אָבער זייערע לעבנס זייַנען אויף תּמיד צעשטערט געוואָרן, די הערצער אויף תּמיד געבליבן פֿאַרוווּנדעט. עס איז געווען גאָר אַ נס, אַז נאָך דעם, וואָס זיי האָבן איבערגעלעבט, האָבן זיי געטראָגן אין זיך אַזוי פֿיל גוטסקייט, אָפֿנקייט און ברייטהאַרציקייט.

זינט דאַן האָב איך אָנגעהויבן זיך אינטערעסירן מיטן דאָזיקן ליד און זייַנע גילגולים. עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז די מעלאָדיע האָט פֿאַרפֿאַסט דער קאָמפּאָזיטאָר ס. בייליזאָן, ווי אַ וואַלס מיטן נאָמען „צוויי הינטעלעך‟ צו אַ פֿאָרשטעלונג „דער וואַלד‟, וועלכע ס׳האָט געשטעלט ווסעוואָלאָד מייערכאָלד אין מאָסקווע אינעם יאָר 1924, לויט דער פּיעסע פֿון אַלעקסאַנדער אָסטראָווסקי. צוויי אַנדערע קאָמפּאָזיטאָרן, וואַלענטין קרוטשינין און באָריס פּראָזאָראָווסקי, האָבן די מעלאָדיע אַראַנזשירט און אַ ביסל געענדערט. צו קרוטשינינס וואַריאַנט האָט דער רוסישער דיכטער פּאַוועל גערמאַן אָנגעשריבן די ווערטער פֿונעם ליד „די ציגל-פֿאַבריק‟, וואָס איז געוואָרן ביז גאָר פּאָפּולער אין רוסלאַנד.
אָבער די מעלאָדיע אַליין איז געוואָרן אפֿשר די פֿאַרשפּרייטסטע מעלאָדיע פֿונעם רוסישן שטאָטישן ראָמאַנס. עס זייַנען באַוווּסט ניט ווייניקער פֿון דרײַסיק פֿאַרשיידענע רוסישע טעקסטן, צוגעפּאַָסט צו דער דאָזיקער מעלאָדיע. באַזונדערס איז זי געווען פּאָפּולער אין די נאָך-מלחמהדיקע יאָרן אינעם זשאַנער פֿון די אַזוי-גערופֿענע וואַגאָן-לידער.

שוין קומענדיק קיין ישׂראל, האָב איך זיך דערוווּסט, אַז אויף דער זעלבער מעלאָדיע זייַנען אָנגעשריבן געוואָרן מינימום פֿיר פֿאַרשיידענע טעקסטן אויף העברעיִש. דער באַקאַנטסטער פֿון זיי איז דער טעקסט פֿון יוסף אַקסענפֿעלד „בין פּרחי הגן‟ (צווישן די גאָרטן-בלומען). דאָס דאָזיקע ליד איז געווען גאָר פּאָפּולער אין ישׂראל, באַזונדערס אין דער אויספֿירונג פֿון דער זינגערין ירדנה ארזי. נאָך מער: אויף דעם דאָזיקן ניגון איז אויך פֿאַראַן אַ ליד אויף פֿיניש, און אַפֿילו אויף יאַפּאַניש. די מעלאָדיע האָט טאַקע געשפּאַנט איבער די גרענעצן און געוואָרן אינטערנאַציאָנאַל. ס’איז אינטערעסאַנט, אַז אַלע טעקסטן, וואָס זייַנען געוואָרן צוגעפּאַסט צו איר, האָבן דעם סטיל פֿון אַ באַלאַדע, דאָס הייסט, דערציילערישע לידער מיט אַ סוזשעט, וואָס ענדיקן זיך תּמיד אויף אַ טרויעריקער נאָטע.

איז וואָס זשע מכּוח דער ייִדישער באַלאַדע? דעם סוד האָב איך אַנטפּלעקט, שוין זייַענדיק אין ישׂראל. דעם ייִדישן טעקסט האָט אָנגעשריבן דער שוישפּילער און דיכטער חיים טאַובער, וועלכער איז געבוירן געוואָרן אין 1901 טאַקע אין מאָלעוו בייַם דנעסטער-טייַך, אַ פֿופֿצן קילאָמעטער פֿון יענעם שטעטל, וווּ איך האָב געהערט צום ערשטן מאָל דאָס דאָזיקע ליד. אין 1925 האָט טאַובער עמיגרירט קיין קאַנאַדע, פֿון דאָרט אַריבערגעפֿאָרן קיין ניו-יאָרק, וווּ ער האָט דערפֿאָלגרייַך געשפּילט אינעם ייִדישן טעאַטער און האָט אויך געשאַפֿן אַ ריי לידער פֿאַרן טעאַטער, וואָס זייַנען געוואָרן זייער פּאָפּולער. דאָס ליד „דעם שנייַדערס טעכטערל‟ האָט ער פֿאַרפֿאַסט אינעם יאָר 1933, און עס אַליין אויסגעפֿירט אינעם ייִדישן פֿילם “כּל־נדרי‟ אינעם יאָר 1939. טאַובער איז געשטאָרבן אין 1972.

דאָס ייִדישע ליד איז ווייניקער באַקאַנט. מע זינגט עס ניט אויף קאָנצערטן, ווייַזט אויס, צוליב דעם תּוכן, וואָס עמאָציאָנעל איז עס זייער שווער צו פֿאַרדייַען, אָבער בייַ מיר אין האַרצן האָט דאָס דאָזיקע ליד געפֿונען אַן אייגן ווינקעלע. עפּעס אויף אַ מאָדנעם אופֿן האָב איך דאָס ליד אייַנגעפֿלאַנצט אין זיך, און פֿאַר מיר איז עס ניט סתּם אַן אַבסטראַקטע באַלאַדע וועגן עפּעס אַ טרויעריקן פֿאַל… איך האָב זיי געזען און געהערט, די העלדינס פֿונעם דאָזיקן ליד. איך האָב זיך אייַנגעטונקען אין זייער טרויער, איך האָב זיך דורך די לידער און מעשׂיות צוגערירט צו די פֿאַרוווּנדעטע הערצער פֿון די צוויי שוועסטער פֿון דער געוועזענער פּאָטשטאָווע־גאַס.

[1]מאָלעוו איז דער ייִדישער נאָמען פֿון דער שטאָט מאָהילעוו-פּאָדאָלסקי, דרום פֿון דער וויניצער געגנט, אויפֿן ברעג פֿונעם דנעסטער-טייַך

[2] גאָנטאַ, איוואַן (1740־1768) — אַ קאָזאַק, איינער פֿון די אָנפֿירער פֿון הײַדאַמאַקישער באַוועגונג אין אוקראַיִנע. אַ פֿאַרביסענער ייִדן־קוילער