דער שרײַבער יאַנקל יאַקיר איז געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל פּירליץ, בעסאַראַביע. זיך געלערנט אין חדר און אין דער באַקאַנטער קעשענעווער „תּרבות‟־גימנאַזיע. דעביוטירט אין דער ייִדישער פּרעסע („טשערנאָוויצער בלעטער‟) אין 1930; מיט אַ יאָר שפּעטער, צוזאַמען מיט צוויי אַנדערע בעסאַראַבער יונגע שרײַבערס, הערש־לייב ווײַנשטיין און הערץ ריווקין, אָנגעהויבן אַרויסגעבן אין קעשענעוו אַ ליטעראַרישע זאַמלונג „אָנזאָג‟. שפּעטער האָט יאַקיר זיך געדרוקט אין בוקאַרעשטער זשורנאַל „שויבן‟ און אין אַנדערע ייִדישע אויסגאַבעס.
בעת דער מלחמה איז ער מיט דער משפּחה געווען עוואַקויִרט קיין אוזבעקיסטאַן, און נאָכן אומקערן זיך — זיך באַזעצט אין קעשענעוו. נאָך אין דער עוואַקואַציע איז יאַקיר געוואָרן אַ שטענדיקער קאָרעספּאָנדענט פֿון דער מאָסקווער צײַטונג „אייניקײַט‟. די מיטאַרבעט מיט דער צײַטונג האָט ער ממשיך געווען אויך פֿון מאָלדאַוויע. אין פֿעברואַר 1949 איז יאַקיר אַרעסטירט און באַשולדיקט געוואָרן אין „פֿאַרברעכערישע פֿאַרבינדונגען מיט די אָנפֿירער פֿונעם ייִדישן אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט, צו וועלכע ער פֿלעגט איבערשיקן אַנטיסאָוועטישע, נאַציאָנאַליסטישע מאַטעריאַלן‟. דער אורטייל איז געווען — 10 יאָר צוואַנג־לאַגער. ער איז פֿאַרשיקט געוואָרן אין מאַגאַדאַן, אויפֿן ווײַטן צפֿון.
נאָך זעקס יאָר אַ רעהאַביליטירטער האָט ער זיך אומגעקערט אַהיים. ייִדישע שאַפֿונג האָט יאַקיר אָפּגעלייגט אין אַ זײַט און געשריבן אַרטיקלען אויף מאָלדאַוויש פֿאַר די אָרטיקע צײַטונגען. און פֿאָרט, אין יאָר 1961, ווען אין מאָסקווע האָט אָנגעהויבן אַרויסגיין דער זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟, נעמט יאַקיר ווידער אין דער האַנט זײַן ייִדישע פּען. זײַנע דערציילונגען און סקיצן דרוקט ער אויך אין דער וואַרשעווער צײַטונג „פֿאָלקס־שטימע‟. אין יאָר 1972 איז יאַקיר מיט דער משפּחה אַרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל, זיך באַזעצט אין דער שטאָט נתּניה און האָט באַוויזן אַרויסצוגעבן צוויי ביכער פּראָזע: „אַ שליטן מיט ייִשובֿניקעס‟ (תּל־אָבֿיבֿ, 1974) און „געשיכטעס און פּאָרטרעטן‟ (תּ״אָ, 1981).
פֿון אונדזער אַמאָליקער היים
נחמקע
אין מײַנע קינדער־יאָרן האָב איך זיך אָנגעהערט אין אָן אַ שיעור וווּנדערלעכע געשיכטעס וועגן די ל״וו צדיקים, אויף וועלכע עס האַלט זיך די וועלט. אַז כ׳בין שוין געווען אַ בר־מיצווה־בחורל, פֿלעג איך מיך גענוג ברעכן דעם קאָפּ: ווי אַזוי, די פֿון תּעניתים און סיגופֿים פֿאַרמאַטערטע ייִדן, קענען עס אויסטראָגן אויף זייערע שלאַבעריקע רוקנס אַזאַ אומגעהײַער גרויסע וועלט?
דעריבער בין איך געווען גאָלע שטוינונג, ווען כ׳בין געוווירן געוואָרן, אַז די סאַמע נאָנטסטע שכנה אונדזערע — יוכבֿד די אַלמנה — רופֿט מען אויכעט: די למוואָווניצע. קלאָר, אַז איך פֿלעג שוין טאָגן און נעכטיקן בײַ איר. נו, האָב איך געקלערט, אַזאַ משׂא ווי די וועלט וועט מען אויף איר נישט אַרויפֿוואַרפֿן, אָבער אויך דאָס שטעטל אונדזערס וועט איר נישט זײַן גאָר גרינג צו טראָגן.
און אַז זי פֿלעגט זיך צו מאָל אויסגליטשן, זאָגן מיר אין אַ פֿריריקן טאָג, פֿלעג מיר אַזש איבערגיין אַ דראָזש [ציטער — רעד.] איבערן לײַב: שפּילסט זיך? חס־ושלום, טאָמער פֿאַלט זי, יוכבֿדל, און גיט אַ וועכנע, זענען מיר פֿאַרפֿאַלענע. מיר קענען נאָך חלילה אַלע גיין צו גרונט.
איז די באַשטענדיקע אַרײַנגייערקע צו אָט דער צדיקת געווען אַ מיידל — נחמקע — וועגן וועלכער איך וויל דאָ דערציילן. אַזוי האָט די נחמקע געווײַכט [אויסמײַדן — רעד.] פֿון מענטשן, נאָר צו יוכבֿדן, ווי לײַטן פֿלעגן שמועסן, האָט זי זיך צוגעקלעפּט מיט לײַב־און־לעבן.
איז יאָ: ווי נאָר נחמקע פֿלעגט איבערטרעטן איר פּאָדווירע [שוועל — רעד.], פֿלעגט זי יוכבֿד דערקוויקן מיט אַ געשמאַקן ביסן, אָדער מיט אַ גענעזנדיק וואָרט. כ׳האָב צוגעקוקט, ווי צו מאָל זעצט זי אַוועק די יתומה אַקעגן זיך אויף דער סאָפֿקע און לייענט איר פֿאָר אַ פֿאַרצײַטיקע געשיכטע מיט אַ סומנעם [אומעטיקן — רעד.] אָנהייב און אַ פֿריילעכן סוף.
נאָכן אָפּקנאַקן די פֿײַנע בר־מיצווה־דרשה מײַנע, ווען יוכבֿד, וואָס האָט באַשײַנט דעם טיש, האָט פֿאַר די געסט פֿירגעזאָגט, אַז איך וואַקס און וועל מירטשעם זײַן, האָב איך זיך צוביסלעך אויסגעייִנגלט און צוגעשטאַנען צו איר מיט גאָר אַן אַנדערן צוטריט, מעשׂה בחורציקל: אַזוי און אַזוי, וואָס איז דער מער מיט אָט דער נחמקען, אַז וואָס מע זאָל איר נישט זאָגן אָדער נישט געבן, בלאָנקען אַרום אירע אויגן אין אַלע ווינקעלעך, גלײַך ווי זי וואָלט האָבן געזוכט עפּעס וואָס, אָדער עמעצן, וואָס זי האָט שוין לאַנגסטיק פֿאַרלוירן?
צו ערשט איז יוכבֿד מיך אָפּגעקומען מיט אַ קאַטאָוועסל — אַז איך קער איר אָן אַ שטיקל פּרעטשעפּע, אָבער שפּעטער צו, אַז איך האָב שוין געהאַט אַ שפּראָציקל פֿון אַ וואָנצע און שכנות האָבן אָנגעהויבן וואָרענען מײַן מאַמען — איך זאָל אַזוי פֿיל נישט זיצן איבער די ספֿרים, ווײַל כ׳קאָן מײַנע שׂונאים, באַקומען אַ הויקער, — האָט שוין יוכבֿדל אײַנגעזען, אַז מיט קיין שיה־פּיה וועט זי מיך נישט אָפּקומען.
איז פֿאַרגעדענקט זיך מיר: אין אַ פֿאַרנאַכטיקער שעה, ווען נחמקה האָט זיך שוין אַרויסגעשאַרט פֿון איר שטיבל, האָט די אַלמנה פֿאַרצויגן דאָס פֿירהענגל איבערן גאַניקל און מיר דערציילט די געשיכטע פֿונעם מיידלס „לעבנס־פּאַסירונג‟.
דאָס נײַ־געבאַקענע וואָרט פּאַסירונג האָט מיך אַזוי איבערגעראַשט, אַז כ׳בין עפּעס געוואָרן ווי חשובֿער בײַ זיך. יוכבֿדל האָט זיך אויסגעהוסט, אַ טיפֿן דעכע געטאָן, ווי גלײַך זי וואָלט זיך אַוועקגעלאָזט אין אַ לאַנגן וועג אַרײַן.
— דו זעסט אָט די נחמקע, וואָס יעדווידער גליד יאָמערט אין איר, איז אַמאָל געווען אַ יפֿת־תּואר. דאַכט זיך וואָס? אַ פּשוטע נייטאָרקע! אָבער, געבענטשטע הענט: זי, אַז זי האָט אויפֿגענייט אַ קלייד, האָט זיך אַ פּרינצעסן געמעגט פֿאַרפּוצן אין דעם. נישט אומזיסט פֿלעגן אַלע מיידלעך פֿון דער גובערניע איר אָפּשלאָגן די שוועל. זיי האָבן געהאַלטן, אַז אירס אַ מלבוש — איז אַ סגולה צו אַ שידוך. ביז ס׳איז אונטערגעקומען אויך איר צײַט. יאָרן־לאַנג האָט זי זיך ממש אַרויסגעצויגן די קליי פֿון די ביינער; טעג נישט דערעסן און נישט דערשלאָפֿן און אַלץ צונויפֿגעלייגט איר נדן… און אַ קרעדענעץ [קרעדענץ — בופֿעט — רעד.] האָט זי צוגעגרייט מיט אַזאַ געשיר, וואָס מע טרעפֿט נאָר בײַ די פֿירשטלעכע טעכטער.
און אָט האָט זי שוין, צו מזל, געקראָגן אַ חתן. אמת, נישט אַזאַ אײַ־אײַ־דיקן ווי ס׳איז איר געקומען. לײַטן האָבן אַפֿילו אונטערגערעדט, דאָס ער איז אַ ווינט אין פֿעלד, אַ מין הולײַ־בחור. מעגסט מיר, זונעניו, הייליק גלייבן, אַז איך היט זיך פֿון „געזאָגט־גערעדט‟ און כ׳ווייס, אַז מיט אַ קרום וואָרט קען מען חרובֿ מאַכן אַ מענטשן. אָבער אים, דעם איסטוקאַן [גולם — רעד.], גאָדל האָט ער געהייסן, אַז כ׳האָב צום ערשטן מאָל דערעהערט ווי ער טאַלאָפּעט מיט די לעפֿצן, האָב איך זי געוואָרנט: „נחמקע, דו הער זיך נישט צו צו זײַנע לופֿטשלעסער, פֿאָלג מיך — ער איז נישט פֿאַר דיר. ס׳איז נישט קיין פּאַרשוין צו גיין אונטער די חופּה־שטאַנגען. קלאַפּ דיר אים אַרויס פֿונעם קאָפּ — ער איז אַ סווישטש [ליידיקגייער — רעד.]‟.
און זי — האַלט זיך בײַ אירן. זאָלסט זען עפּעס טאַקע נאָר ווי אומזיסט. אַזוי איז זי געווען אַ פֿאַרפֿאַלענע שווײַגערקע, אָבער ווי נאָר זי האָט זיך פֿאַרקאָכט, האָט זי באַקומען לשון. נישט אומזיסט זאָגט דאָס ווערטל: בײַ אַ פֿאַרליבטן זעט אויס אַפֿילו אַ קאַטשקע ווי אַ מלאך.
נעבעך! עפּעס וואָס, איז ווײַזט אויס, דערגאַנגען צו איר, נאָר ס׳איז אַפּנים געבליבן שטעקן בײַם לעפּל פֿונעם אויער, ווײַל ווי האָט זי זיך געקענט אַהינטאָן מיט איר ליבע, ווען אַ העליש פֿײַער האָט געברענט אין איר?
און אָט איז שוין דאָס קנס־מאָל, און ווײַל — ווי געזאָגט — נחמקע איז געווען אַן עלנטע, האָט זיך דאָס גאַנצע שטעטל געגרייט צו דער חתונה. איז הערסט? אויף גאָט קאָן מען קיין פֿאַראיבל נישט האָבן, נאָר גליקן — גיט ער אויפֿן לויט, און אומגליקן — מיט די פּודן. און דאָ, די וועלט מיט אירע פּאָראָנדקעס [אויפֿפֿיר — רעד.], האָט מען טאַקע נחמקעס חתן אַוועקגענומען אין סאָלדאַטן. בײַ סאַמע אָנהייב האָט ער נאָך געשריבן בריוועלעך, דער „שיינער‟ חתן. אַליין האָט זי זיי נישט געקענט צעקײַען פֿלעגט זי קומען מיט דער נשמה אין די הענט צו מיר — איך זאָל זיי איר לייענען.
… יוכבֿד האָט גיך פֿון אַן אַלמערל אַרויסגענומען אַ גרין פֿלעשעלע. אַ מין האַרצשטאַרק, ווי ס׳האָט זיך גערופֿן בײַ איר. אַ שמעק געטאָן פֿון דעם. און לויט איר קרעכץ האָב איך דערפֿילט, אַז די „פּאַסירונג‟ ווערט וואָס אַ מאָל כמאַרנער.
— און ס׳הייבן אָן אַוועקגיין טעג, וואָכן און חדשים און נישטאָ קיין אײַנגעטונקענע פּען. צו ערשט האָט מען גענומען נאָכקלערן, ברײַען, אַז אפֿשר איז ער געניזוקט געוואָרן חלילו פֿון אַ קויל אָדער סתּם פֿון די פֿאָנישע הענט. מ׳האָט זי, פֿון דעסטוועגן, געטרייסט: אַז דער הימל איז נאָך נישט בײַ דער ערד און אַז דער רבונו־של־עולם נעמט זיך אָן פֿאַר אַלע געקריוודעטע. אָבער גיי פֿאַרשטאָפּ דער וועלט די מײַלער. מע ווייסט נישט פֿון וואַנען און פֿון וועמען, ס׳האָבן אָנגעהויבן אַרומגיין קלאַנגען, אַז ערגעץ וווּ בײַם ברעג פֿון דונײַ האָט אים, דעם גאָדלען הייסט עס, אַ שיקסע פֿאַרדרייט דעם קאָפּ.
דרייקעפּ האָבן צוגעטראַכט אַן אַנדער מעשׂה: אַז עפּעס אַ נגידישע מויד האָט אים באַשיט מיט רענדלעך און ער טרעט שוין אויף סאַמע פּיזיטן. ווי עס זאָל נישט זײַן — ווי אין וואַסער אַרײַן, אויסגערונען! און מײַן נחמקעלע גייט אײַן ווי אַ ליכט. דעם קרעדענץ מיטן געשיר האָט זי פֿאַררוקט אַזש אויפֿן בוידעם. ס‘איז איר אַ פֿינצטערע בושה פֿאַר די שכנים און ס׳פֿלאַמט איר דאָס פּנים פֿאַר מענטשן. גאַנצע שעהען פֿלעגט זי זיך פֿאַרזיצן בײַ דער ניימאַשין און יעדער קלאַפּ אין דער טיר, פֿלעגט אָפּשטעלן דעם אָטעם.
יוכבֿד לייגט ווידער צו דאָס פֿלעשעלע צו אירע נאָזלעכער און זעצט פֿאָר:
— ביז אין איינעם אַ טאָג, ווען עס האָט איר אַפּנים זייער געכליאָמעט [געקלעמט — רעד.] דאָס האַרץ, איז זי אַרויס אויפֿן מאַרק און זיך געקויפֿט אַ בייגל, און הערשקע דער בייגל־פֿאַרקויפֿער האָט אין זײַן ווייכהאַרציקייט איר אונטערגעטראָגן בחצי־חינם אַ צוגעברוינט אייעריקן בייגל אַ באַשפּריינקלטן מיט מאָן. און מענטשן האָבן צוגעקוקט, ווי אַ רגע איז זי געשטאַנען און באַטראַכט דעם בייגל, אַזוי חידושימדיק אים באַקוקט ווי זי וואָלט טאַקע אויף אַן אמתן זיך נישט פֿאַרגונען אים אויפֿצועסן. און דאָ איז צוגעפֿאַלן דער פֿאַרנאַכט, די זון איז געגאַנגען אין איר רו אַרײַן. האָט זי גענומען דעם בייגל, אים אָנגעטאָן אויף דער האַנט ווי אַ בראַנזיליעט און אַזוי אַרומגעבלאָנקעט שעהען־לאַנג איבער אַלע געסלעך ביז ס׳איז געוואָרן נאַכט.
און פֿאַר דער כאָפּטע קליינוואָרג, וואָס האָט זיך נאָכגענומען נאָך איר, האָט זי זיך גענומען אויסשטעלן:
— איר זעט, חבֿרה, וואָס פֿאַר אַ טײַער קידושין־רינגל מײַן חתן האָט מיר געקויפֿט?
און עט־עט ביזן ערשטן האָנען־קרייען האָט זי אַזוי אַרומגעשלאָנדרעט. און אַז באַרעמהאַרציקע ייִדענעס האָבן זיך גענומען אײַנבעטן בײַ איר:
— גיב נאָר אַ קוק, נחמקעלע, ווי דו ביסט פֿאַרמאָרעט, פֿאַלסט דאָך שוין פֿון די פֿיס. כ׳לעבן ס׳איז שוין צײַט אויפֿצועסן דעם אויסגעשפּילטן בייגל דײַנעם. וויפֿל איז דער שיעור זיך נאַריש צו מאַכן? — האָט זי אַ יעכץ געטאָן:
— אויפֿעסן אים עצהט איר מיר? אַ שיינעם דאַנק אײַך פֿאַר דער טובֿה. פּאַוואָליע, דאָס נישט! כ׳וועל עסאַוועקלייגן אויפֿן קאַמאָד, און אַז ווען מײַן גאָדל וועט זיך מירצעשעם אומקערן, וועט ער ערשט זען, וואָס ס׳האָט אים אַרויסגעראַטעוועט פֿון גוייִשע הענט…
און אַז איך האָב זי געפּרוּווט אײַננעמען מיט גוטן, איז זי אַרויס פֿון די כּלים:
— וואָס מיינט איר? אַ ליבע איז ווי אַ קלייד, וואָס מ׳שנײַדט עס צו לויט דער מאָס?
Yiddish Branzhe 