דער ליטעראַטור־פֿאָרשער און פּראָזאַיִקער מאיר ווינער איז געבוירן געוואָרן אין קראָקע אין אַ פֿאַרמעגלעכער משפּחה. נאָכן פֿאַרענדיקן די מיטלשול איז ער מיט די עלטערן אַריבערגעפֿאָרן קיין ווין. זיך געלערנט אין באַזעל און ציריך, וווּ ער האָט שטודירט פֿילאָסאָפֿיע. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה, אין ווין, האָט זיך אָנגעהויבן זײַן פֿאַרצווײַגטע ליטעראַטור־טעטיקייט. צווישן די ערשטע זײַנע פּובליקאַציעס פֿאַרנעמט אַ בכּבֿודיק אָרט די אַרבעט „וועגן ייִדישער גבֿיאות און מיסטיק‟, אָפּגעדרוקט אין מאַרטין בובעס זשורנאַל „דער יודע‟ (1918). אין יאָר 1921 האָט ווינער, צוזאַמען מיטן געלערנטן חיים בראָדי פֿון פּראָג (1868־1942) אַרויסגעגעבן אַן אַנטאָלאָגיע פֿון דער העברעיִשער ליטעראַטור. אין די יאָרן 1923־1925 איז ער אין בערלין איינער פֿון די רעדאַקטאָרן פֿונעם „כּלל־פֿאַרלאַג‟. דאָרט באַקענט ער זיך מיט די ייִדישע שרײַבערס, וועלכע האָבן דעמאָלט געוווינט אין אויסלאַנד: פּרץ מאַרקיש, דוד בערגעלסאָן און לייב קוויטקאָ. ער באַשליסט אַריבערצופֿאָרן קיין ראַטן־פֿאַרבאַנד.
אין יאָר 1926 נעמט ער אָן די סאָוועטישע בירגערשאַפֿט און באַזעצט זיך אין קיִעוו. מיט אַ יאָר שפּעטער מאַכט מען אים פֿאַרן רעדאַקטאָר פֿונעם זשורנאַל „די רויטע וועלט‟, שפּעטער אַרבעט ער אינעם אינסטיטוט פֿון ייִדישער קולטור. אין דער זעלבער צײַט פֿירט ער אָן מיט דער קאַטעדרע פֿון ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור אינעם פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט. אין 1929 איז דערשינען זײַן אַרבעט „וועגן אַקסענפֿעלדס פּיעסעס‟. אין זעלבן יאָר פֿאַרעפֿנטלעכט ער זײַן צווייטע קאַפּיטאַלע אַרבעט „ש. עטינגער, זײַן אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור‟. אַ וויכטיק אָרט פֿאַרנעמט די מאָנאָגראַפֿיע וועגן מענדעלע מוכר־ספֿרים. דער העכסטער אויפֿטו זײַנער איז זײַן גרויס ווערק „צו דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין 19טן יאָרהונדערט‟.
אין יאָר 1933 פֿאָרט ווינער אַריבער קיין מאָסקווע. צו זײַנע וויכטיקע אַרבעטן געהערן זײַנע פֿאָרשונגען וועגן פֿאָלקלאָר („פּראָבלעמען פֿון פֿאָלקלאָריסטיק‟), וועגן דער ליטעראַרישער ירושה. ווי אַ פּראָזע־שרײַבער איז מאיר ווינער באַקאַנט דורך זײַנע ווערק: „עלע פֿאַלעקס אונטערגאַנג‟, „כּלבֿ אַשכּנזי‟, „בײַם מיטללענדישן ים‟, אַ ראָמאַן וועגן דער ייִדישער אינטעליגענץ אין מערבֿ־אייראָפּע נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה, וואָס ער האָט ניט באַוויזן צו פֿאַרענדיקן. אין 1941 נאָכן אָנפֿאַל פֿון דײַנטשלאַנד אויף ראַטן־פֿאַרבאַנד גייט ווינער פֿרײַוויליק אַוועק אויפֿן פֿראָנט. ער איז אומגעקומען אין די שלאַכטן בײַם פֿאַרטיידיקן מאָסקווע.
לייענט אַן אויסצוג פֿון מאיר ווינערס בוך „צו דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין 19טן יאָרהונדערט‟ („איקוף־פֿאַרלאַג‟, ניו־יאָרק, 1946)
וועגן שלום־עליכמס הומאָר
גראַציע און קלוגשאַפֿט
ביטערע אמתן דערציילט שלום־עליכם, זיי הערן זיך אָבער אַזוי, ווי ער וואָלט געגלעט מיט סאַמעטענע צערטלעכע פֿינגער. ער האָט פֿינגער פֿון אַ כּישופֿמאַכער. ער נעמט אַ פּאָר אונטערגעהערטע זאַצן, אַ פֿאַקט, אַן אַנעקדאָטישע פּאַסירונג, מאַכט מיט זײַנע פֿינגער עטלעכע גיכע, כּמעט ניט־באַמערקטע באַוועגונגען — און ס׳וואַקסט אויס אַ ווירטואָז ווערק. זײַנע „באַוועגונגען‟ זײַנען גראַציעז, כּמעט קאָקעטיש — אָבער דערבײַ פֿעסט און זיכער. זײַנע פֿינגער זײַנען פֿײַן און נערוועז, ווי בײַ אַ מײַסטער אַ פֿידלער, אַ פּיאַניסט, — דערבײַ אָבער באַהאַוונט און גרויזאַם געניט, ווי בײַ אַ געניאַלן כירורג, וואָס טוט זײַן מײַסטערישע מלאָכה ווי דורך־אַגבֿ, מיט אַ ווערטל אויף די ליפּן.
שלום־עליכם איז אַ ווייכער טרוימער און פֿאַנטאַסט, אין דער אייגענער צײַט אָבער אומברחמנותדיק אָביעקטיוו. ער מאָלט זײַנע געשאַלטן און בילדער מיט אינערלעכע טענות, כּלומרש אַזוי „לײַכט‟ און אַרטיסטיש שוועבנדיק, אַז אויב מע קוקט זיך ניט גוט צו, קאָן מען, באַצויבערט מיט דער אויסטערלישער ווירטואָזקייט, דערזען דעם דערשיטערנדיקן אינהאַלט פֿון זײַן קונסט.
די כּלומרשטע און אויך ווירקלעכע באַרעדעוודיקייט פֿון זײַן סטיל שפּיגלט אָפּ דעם „מעשׂה־לשון‟ פֿון זײַנע געשטאַלטן, כאַראַקטעריזירט זייער נערוועזע צעפֿאָרנקייט און צעשרויפֿטקייט. אָבער מערקווירדיק: יעדעס ברעקעלע זאַץ אין זײַן, שלום־עליכמס, „באַרעדעוודיקייט‟, וואָס אַמאָל איז עס כּלומרשט ווי צופֿעליק און אַמאָל אַפֿילו כּלומרשט ווי זינלאָז, גלאַט אין דער וועלט אַרײַן — האָט דווקא אַ פֿעסטן מיין. יעדער ברעקעלע זאַץ דערציילט, שילדערט און פֿירט די דערציילונג אויף פֿאָרויס, אַנטוויקלט די האַנדלונג, כאַראַקטעריזירט, אָדער עס באַווײַזט — דירעקט צי אומדירעקט — די תּנועה, דעם זשעסט, דעם טאָנפֿאַל און אַזוי אַרום דעם געמיט, די שטימונג פֿון אַ געשטאַלט.
שלום־עליכמס מײַסטערשאַפֿט פֿאַרשאַפֿט אונדז יענע אומגעהײַערע הנאה, וואָס מיר פֿילן בײַם הערן אומענדלעך שווערע מוזיקאַלישע שטיק, ווען זיי ווערן אויסגעפֿירט מיט באַצויבערנדיקער לײַכטקייט. דאָ איז פֿאַראַן פֿון יענעם מין פֿאַרגעניגן, וואָס מיר פֿילן קינדווײַז, ווען מיר זעען און גלייבן, אַז פֿאַר די שעפֿערישע מעגלעכקייטן, איבערראַשונגען, פֿאַרוואַנדלונגען, טרוימען, וויזיעס, כּישופֿדיקע קונצן פֿון אַ שוואַרץ־קינסטלער אָדער אַקטיאָר — איז גאָר קיין גרענעצן נישטאָ. דער פֿאַרגעניגן פֿון בײַזײַן בײַ מעשׂה־בראשית.
אַ גרויסער זוניקער ליריקער מיט אומגעוויינטלעך איידעלער ווייכקייט פֿונעם געמיט — בונטעווען קעגן יעדן מיט טיראַנסטווע פֿונעם לעבן. אַ סאָלאָוויי אין אַ שטײַג זינגט און טרעלירט, און לאַכט — לידער פֿון אומגליק, פֿון טרויער, פֿון אַן פֿאַראומערט לעבן, פֿון געפֿענגעניש און טויט. איז דאָס אַ טרויערדיקער אומהיימלעכער פּראָטעסט. פֿול מיט חן, מיט גראַציע, מיט רירנדיקן פֿאָרוווּרף — און דעריבער נאָך מער אומהיימלעך, אימהדיק.
וויפֿל חן, גראַציע איז דאָ אין זײַנע געשטאַלטן, ניט געקוקט אויף זייערע אומגעלומפּערטע, לעפּישע און אומגליקלעכע באַוועגונגען. וויפֿל חן, גראַציע — בײַ די מאַסן פֿון אַ פֿאָלק, וואָס האָט געלעבט אין אַזעלכע מוראדיק־וויסטע אומשטענדן. שלום־עליכם לערנט אונדז, אַ חוץ אַלעם, איינע אַ זאַך, עמעץ וועט זאָגן אַ זײַטיקע, אין אמתן אַ גוואַלדיק וויכטיקע, זייער אַ שיינע זאַך: גראַציעז פֿילן, גראַציעז אויסלאַכן.
די דאָזיקע גראַציע און לײַכטקייט שלום־עליכמס האָט ניט בלויז אַ סך שיינקייט, נאָר אויך אַ טיפֿן זין. דאָס איז ניט קיין לאַכן פֿון ייִאוש, ניט קיין לאַכן מיט קריצנדיקע ציין, נאָר עפּעס אַזוינס ווי אַן אַדערויף אויף דעם, ווי מע וועט זיך פֿילן „דערנאָך‟, ווען דאָס לעבן וועט ווערן קליגער. דער אומזין פֿון אַ פֿאַרדרייט לעבן, פֿון אַ פֿאַרקריפּלטער געזעלשאַפֿט ווערט אויסגעלאַכט, ווײַל ס׳איז אַ טיפֿער גלויבן אינעם זין, אין דער מעגלעכקייט פֿון אַ גלײַך, ריכטיק, קלוג לעבן, וואָס מוז אומפֿאַרמײַדלעך קומען. די אַנטיקע גריכישע דענקער האָבן געהאַלטן, אַז דורך דעם, וואָס מע זעט די טראַגיק אויף דער בינע, ווערט די מענטשלעכע נשמה עטיש פֿאַראיידלט. די דאָזיקע פֿאַראיידעלונג האָבן זיי אָנגערופֿן „קאַטאַרסיס‟ (פּלאַטאָן, אַריסטאָטעלעס). די קאָמיק אין דער דיכטונג און אויף דער בינע האָבן זיי געהאַלטן פֿאַר אַ נידעריקן זשאַנר, ווײַל די קאָמיק קומט פֿונעם געוויינטלעכן, וואָכעדיקן, שטייגערישן לעבן, וואָס איז ניט פֿרײַ און איז געפּענטעט פֿון די באַדינגונגען. דאָס באַטײַט: ווײַל די קאָמיק קומט פֿון דעם וואָכעדיק־רעאַלן — און ניט פֿונעם דערהויבענען, אידעאַלן, דאָס הייסט סוף־כּל־סוף, אַבסטראַקט אויספֿאַנטאַזירט לעבן. זיי האָבן געהאַלטן דאָס טריוויאַלע — פֿאַרן קוואַל פֿון דער קאָמיק.
מע האָט זיך דעמאָלט ניט געקאָנט פֿאָרשטעלן, אַז דורך דער קאָמיק קאָן דאָס טראַגישע אויסגעדריקט ווערן ניט ווייניקער שאַרף, ניט ווייניקער פֿול — און אַפֿילו קאָנקרעטער, רעאַליסטישער. די אמתע טראַגיק פֿון דער געזעלשאַפֿטלעכער ווירקלעכקייט, וואָס קומט סוף־כּל־סוף פֿון דער קלאַסעווער אָרדענונג, קאָן דורך דער קאָמיק אָפּגעשפּיגלט ווערן אין דער גאַנצער טיפֿקייט און פֿולקאָם מיט אַלע ווידערשפּרוכן. ניט געטער האָבן פּראָמעטייען געפּענטעט, נאָר די באַדינגונגען פֿון דער געזעלשאַפֿט — און קעגן זיי בונטעוועט ער. און אויב ס׳איז פּאַעטיש צו באַזינגען זײַן קאַמף און פּײַן, מוז אויך זײַן פּאָעטיש צו דעשיפֿרירן — פֿון וואָס אייגנטלעך באַשטייען זײַנע פּענטעס. יענע קאָמיק, וואָס צילט אויפֿן תּוך פֿונעם געזעלשאַפֿטלעכן לעבן, קאָן אין זיך אָנהאַלטן ניט ווייניקער פּראָמעטיייִשן בונט, ווי די סאַמע דערהויבנסטע, פֿײַערלעכסטע טראַגיק. אויף דעם זאָגט עדות די גאַנצע אַנטוויקלונג פֿון דער אייראָפּעיִשער ליטעראַטור זינט דעם רענעסאַנס.
שלום־עליכמס הומאָר געהערט צו יענעם גרויסן „קאָמעדישן‟ סטיל, וואָס אַנטהאַלט פֿאַר די מענטשן פֿון דער נײַער צײַט רעאַליסטישן „קאַטאַרסיס‟, רעאַלעסטישע פֿאַראיידלונג פֿון די געפֿילן, פֿונעם געמיט, פֿונעם באַוווּסטזײַן, פּונקט אַזוי ווי די אידעאַליסטיש אויסגעטײַטשטע טראַגיק האָט אַמאָל אין די אַנטיקע צײַטן אַנטהאַלטן פֿאַרן אַטיקישן דענקען אידעאַליסטישן דענקען „קאַטאַרסיס‟ פֿון די לײַדנשאַפֿטן און פֿון דער נשמה.
הומאָר — דאָס איז אַזאַ פֿאַרשטאַנד, וואָס מאַכט חוזק פֿון זײַנע אייגענע פֿעלערן. אין שלום־עליכמס ווערק מאַכט דאָס ייִדיש פֿאָלק קלוג חוזק פֿון זײַנע אייגענע פֿעלערן. שלום־עליכמס הומאָר איז אַן אייגנאַרטיקער אויסדרוק פֿון טיפֿער באַדאַכטזאַמער און שיינער קלוגשאַפֿט פֿונעם פֿאָלק.
„נאַטירלעך, ווי די נאַטור‟
שלום־עליכם האָט פֿאַרמאָגט אַן אויסגערגעוויינטלעך רײַכע פֿאָרשטעונגס־קראַפֿט, זײַן פֿאַנטאַזיע שפּריצט מיט פֿונקען, אײַנפֿאַלן, בליצן. ווער סע שאַפֿט אײַנפֿאַלן בלויז פֿון דער פֿאַנטאַזיע, קאָן קיין רעאַליסט ניט זײַן. די פֿאָרשטעלונגס־קראַפֿט איז בלויז דאָס געפֿעס, אָן וועלכן עס איז ניט מעגלעך קינסטלעריש אויפֿצונעמען פֿאַקטן פֿון דער ווירקלעכקייט, די פֿאָרשטעלונגס־קראַפֿט איז דער קינסטלערישער פּראָצעס גופֿא. זי קאָן אָבער נאָר דעמאָלט ווי געהעריק ברענען און לײַכטן, ווען זי באַקומט „סובסטאַנץ‟ פֿון די פֿאַקטן, וואָס אין ווירקלעכקייט לעבן.
שלום־עליכם איז אַ גרויסער פֿאָרשער, זוכער, יעגער, אַנטדעקער, סיסטעמאַטיזירער און אויסטײַטשער פֿון ווירקלעכע פֿאַקטן, געשעענישן, כאַראַקטערן, שטריכן, באַגעגענישן, פּאַסירונגען, קאַזוסן, געפֿילן, איבערלעבונגען. ווי אַלע גרויסע שילדערער פֿונעם לעבן און פֿון שטייגער, ווייסט ער, אַז בײַ דער סאַמע גרעסטער אײַנפֿאַלערישקייט — איז ניט שייך, אַז ס׳איז ניט מעגלעך עפּעס אמתדיק אויסצוטראַכטן.
ער ווייסט אָבער אויך, אַז ווי פּינקטלעך מע זאָל ניט קאָפּירן אַ פֿאַקט, וועט ער ניט אַרויסקומען אמתדיק, עכט, אויב ער ווערט ניט באַהערשט פֿונעם געדאַנק, פֿונעם פֿאַראַלגעמיינערטן תּוך, וואָס מע דאַרף אין די דעטאַלן אַרויסעפֿענען און אויף זיי אַרויפֿפּרעסן ווי אַ שטעמפּל.
שווער צו געפֿינען אין ליטעראַטור געשטאַלטן און סיטואַציעס, וואָס זאָלן זײַן מער „נאַטור־עכט‟, זינלעך, פּלאַסטיש, ווי בײַ שלום־עליכמען. זייער נאָענטקייט צו דער ווירקלעכקייט איז אויסערגעוויינטלעך. פֿון דער אַנדערער זײַט, פֿאַרמאָגן אָבער די דאָזיקע געשטאַלטן און סיטואַציעס אַ סך סימבאָלישן באַטײַט. זיי זײַנען היימיש באַקאַנט, ווי אויסגעריבענע שילינגען — און פֿאָרט משונה־פֿאַנטאַסטיש, ביז צו גראָטעסק. דאָס אַלץ אין איינעם איז אַ סימן, אַז די כאַראַקטערן און סיטואַציעס זײַנען ניט קיין צופֿעליקע, אַז אין זיי ווערן באַרירט תּוך־זאַכן פֿונעם לעבן, וואָס ער שילדערט. און אַזוינס איז שוין ממילא אַ „סימבאָל‟, אַ צייכן פֿון אַ גאַנצן צוזאַמענהאַנג פֿון דערשײַנונגען. ס׳אַנטהאַלט אין זי שוין ממילא אַ סך מער ווי דאָס שטיקל קאָנקרעטע לעבן, וואָס דער קינסטלער האָט דערויף אַרויפֿגעלייגט זײַן האַנט.
גערעכט איז דעריבער דער, וואָס לייענענדיק זײַנע ווערק, דערלויבט ער זײַן אויפֿנעמענדיקער פֿאַנטאַזיע ברייט צו צעוויקלען און אויסצוטײַטשן אַפֿילו פֿון שלום־עליכמס סאַמע קלענסטער מײַסטער־נאָוועלע.
געוויס זײַנען בײַ שלום־עליכמען באַשטימטע שטריכן אין די כאַראַקטערן און סיטואַציעס פֿאַרגרעסערט און אונטערגעשטראָכן, אָבער ניט אַלס גוזמא, וואָס ענדערט דעם אמת, נאָר אַלס פֿאַרדײַטלעכונג, וואָס העלפֿט דערזען דעם אמת. ער פֿאַראייניקט בלויז מאָמענטן, וואָס זעען אויסערלעך אויס צו זײַן פֿאַרשיידענע און וואָס זײַנע אין אמתן פֿאַרבונדן דורך וועזן זייערן, דורך אַזאַ פֿאַרגרעסערן — פֿאַרטײַטשט, דערקלערט, דעקט ער אויף, אַז אַזאַ און אַזאַ גרופּע דערשײַנונגען פֿונעם סאַמע פֿאַרשיידנסטן אויסזען — האָט אייגנטלעך איין און דעם זעלבן תּוך, דורך זײַן טיף רעאַליסטישן סימבאָליזירן געשטאַלטן און סיטואַציעס ווערן זײַנע ווערק „נאַטירלעך, ווי די נאַטור‟.
„מיט וואָס זשע אייגנטלעך האָט דער דאָזיקער יונגער אַרטיסט גענומען דעם עולם?‟ … „נאָר מיט איין זאַך: מיט דעם, וואָס ער איז אומעטום און אַלע מאָל ערנסט, פּראָסט, נאַיִוו, אמתדיק, ווי דער אמת אַליין, נאַטירלעך, ווי די נאַטור.‟
„פֿון דעסטוועגן, האָט כּמעט יעדער געפֿילט, אַז ער זעט פֿאַר זיך עפּעס אַ נײַס, עפּעס אַן אומגעהײַערן כּוח, אַן אויסערגעוויינטלעך פֿאַרבאָרגענע קראַפֿט. טרעט אויף פֿאַר אײַך אַ מענטש, וואָס רעדט מיט פּשוטע ווערטער, דאַכט זיך, אַזוי פּראָסט, אַזוי נאַטירלעך, אָן קונצן רירט ער אָן אַלע אײַערע סטרונעס, וועקט אויף אין אײַך פֿאַרבאָרגענע געדאַנקען, פֿאַרשלאָפֿענע געפֿילן און אַ גרינג פֿרעסטל לויפֿט דורך איבער אײַער לײַב, און איר פֿילט מיט אים, און איר לעבט מיט אים, און איר קאָנט ניט אָפּרײַסן פֿון אים אײַער אויג.‟
שלום־עליכם זאָגט דאָס וועגן דער הויפּט־געשטאַלט אין „בלאָנזנדע שטערן‟. דאָס איז געווען שלום־עליכמס אידעאַל פֿון קונסט.
Yiddish Branzhe 