אַ מאָלצײַט

בערל קאָטלערמאַן

הֵבִיא לָנוּ אִישׁ עִבְרִי לְצַחֶק —
מע האָט אונדז געבראַכט אַ מאַן אַ עבֿרי צו מאַכן געשפּעט
בראשית לט יד

פֿון מולען־רוזש, וווּ בײַ די סטענדן דרייען זיך תּמיד כאָפּטעס ליידיקגייערס, איז שוין מיט דער האַנט צו דערלאַנגען ביז פּלאַס־דו־טערטר, וווּ פֿאַרשיידנשפּראַכיקע מענגעס מענטשן וואַנדערן צווישן פֿילצאָליקע מאָלערס ביז מע ווערט מיד. דעמאָלט געפֿינען זיי אַ פֿרײַ בענקל אין איינעם פֿון די אַרומיקע אָפֿענע קאַווע־הײַזער, זיפּן קאָקטיילן דורך שטרויעלעך און באַקוקן נײַע כוואַליעס גאַפֿערס, וואָס פֿאַרפֿלייצן ווידער און ווידער דעם היסטאָרישן פּלאַץ אינעם סאַמע האַרץ פֿון מאָנמאַרטר. אָט דאָרטן, אין איינעם אַ זוניקן פֿרימאָרגן, צווישן מאָלבערטן מיט אָנגעצויגענע לײַוונטן, האָב איך, אַ סטודענט אַ שנאָרער, זיך אָנגעשטויסן אויף סערזשן. ער איז געזעסן פֿאַרטראַכטערהייט, און זײַנע בענקענדיקע אויגן האָבן תּיכּף אויסגעגעבן אין אים אַ געוועזענעם לאַנדסמאַן. אַ פֿערטל שעה שפּעטער זײַנען מיר שוין געוואָרן אַ „נאַש בראַט‟ און ער האָט מיך פֿאַרבעטן אויף זײַן געבורסטאָג ערגעץ אין אַ פֿאָרשטאָט: „מאָרגן זיבן אין אָוונט וועל איך וואַרטן אויף דיר אויף דער באַן־סטאַנציע. קום אומבאַדינגט!‟

סערזש איז געווען אַ פּאָרטרעטיסט. ער האָט זיך באַקלאָגט, אַז ער זיצט כּסדר אָן אַרבעט, ווײַל אינעם ים פֿון מאָלערס אויף פּלאַס־דו־טערטר איז שווערלעך צוציִען אַ בעלן אויף אַ רעאַליסטישן פּאָרטרעט. פֿון זײַן לײַוונט האָט געקוקט אויף די פֿאַרבײַגייערס טאַקע ער אַליין: אַ לאַנגהאָריקער בחור אין זײַנע דרײַסיקער, מיט אַ בלאָנדעוואַטער באָרד און אַ דורכלעכערדיקן בליק. אָט די האָר, די באָרד און אפֿשר די אויגן האָבן פֿאַרשאַפֿן אַ געוויסע ענלעכקייט מיט יענעם מענטשן. ווען כ’האָב דערמאָנט די־אָ ענלעכקייט, האָט ער זיך אָפּגערופֿן מיט אַ שמייכל: יאָ, אויך אַנדערע האָבן עס באַמערקט…

סערזש האָט דערציילט, אַז ער האָט שוין לאַנג אַ חלום אַ קוק טאָן פֿון דער נאָענט אויף ירושלים, אויף דעם „טויטן ים‟, אויף די גליל־רחבֿותן און אויף די יהודה־מידבריות… ווי צוגעצויגן מיט זײַנע ווערטער, האָבן זיך אָפּגעשטעלט לעבן אונדז עטלעכע ישׂראלדיקע משפּחות, פֿון יענע, וואָס מע דערקענט זיי באַלד אין דער פֿרעמד: קורצע הויזן, גראָבע סאַנדאַלעטן, זייער טומלעניש און אַ סך קליינע און גרויסע קינדער, צו צוויי־דרײַ אויף איין דערוואַקסענעם. זיי זײַנען געגאַנגען, געדרייט מיט די קעפּ אין אַלע זײַטן, אײַנקוקנדיק זיך אין די צעשטעלטע בילדער. זיי האָבן מסתּמא זיך אָנגעמאָסטן צו באַשטעלן אַ פּאָרטרעט, אָבער זײַנען ניט געווען גענוג זיכער צו פֿאַרפֿירן ריכטיק דעם משׂא־ומתּן לגבי די פּרײַזן.

„רוצים דיוקן?.. — מע וויל אַ פּאָרטרעט?..‟ — האָב איך אָנגעהויבן פֿרײַנדלעך. בן־רגע האָט די גאַנצע רעשנדיקע כאַליאַסטרע אַרומגערינגלט אונדז ביידע, מיך און דעם מאָלער סערזש. זיי האָבן אונדז געדריקט די הענט, געקלאַפּט איבער די פּלייצעס, פֿאָרגעלייגט וואַסער און קיכעלעך, פֿאַרשאָטן מיט פֿראַגעס וועגן אונדזער לעבן און אין דער זעלבער צײַט דערציילט וועגן זייערס. סערזש האָט שעמעוודיק געשמייכלט, און איך האָב גערעדט פֿאַר אונדז ביידע. אַ גרויסאויגיק מיידל פֿון אַ יאָר צען האָט זיך תּיכּף־ומיד אָנגעמאָסטיעט אויף אַ הויך בענקעלע, און סערזש האָט אָנגעהויבן בהתמדה „אָנוואַרפֿן‟ מיט אַ קויל־בלײַער די ערשטע פּאָרטרעט־ליניעס. עס איז צוגעגאַנגען צו אונדז אַ פֿריילעכער בחור, מסתּמא אַ צפֿון־אַפֿריקאַנער, און געבעטן אַ דערלויבעניש אַרײַנצופֿלעכטן אַ רויט פֿעדעמל אינעם מיידלס צעפּעלע, פֿאַר בלויז 20 פֿראַנק. איך האָב וויליק צוגעשטימט, מעשׂה בעל־הבית.

ס’איז געוואָרן לעבעדיק: נײַגעריקע מענטשן האָבן אינגיכן אַרומגערינגלט דאָס בענקעלע מיטן מיידל. די ישׂראלים האָבן געשטעלט נאָך אַ פּאָר קינדער אין דער ריי און שוין געהאַנדלט מיט מיר לגבי מאָרגן. דערווײַל האָב איך זיך דערוווּסט פּרטימדיק וועגן דעם מיידלס טאַטנס יוגנט, לימודים, אַרמיי־דינסט, קאַריערע און פּאָליטישע אָנשויונגען. ער האָט געהאַלטן אין איין פּלאַפּלען, אויסשיסן געלעכטערס און גלײַכצײַטיק זיך איבערריידן מיט זײַניקע. סערזש האָט זיך פֿאַרטיפֿט אין זײַן מאָלן, זײַן שעמעוודיקער שמייכל איז נעלם געוואָרן. אונטער זײַנע פֿינגער האָט זיך פּאַמעלעך אַנטפּלעקט אַן עכטע תּנ”כישע געשטאַלט, אַ לעבעדיקע און אַ דורכשנײַדנדיקע. דעם מאָלערס פּנים אָבער האָט זיך מער און מער געכמורעט.

דאָס איז געווען אַ לאַנגער זומער־טאָג, וואָס האָט זיך אײַנגעקריצט אין מײַן זכּרון ווי אַן אַלטער שוואַרץ־ווײַסער קינאָפֿילם, אין וועלכן די זון און די שאָטנס שפּילן עפּעס אַ ניט־אינגאַנצן פֿאַרשטענדלעכע שפּיל. הגם ס׳רבֿ צײַט האָב איך פֿאַרבראַכט מיט די ישׂראלים און סערזשן — אַ פֿאַרמיטלער צווישן צוויי וועלטן, — האָב איך באַוויזן זיך באַקענען אויך מיט די ליוויִער, וואָס פֿלעכטן אַרײַן רויטע פֿעדעמלעך אין מיידלשע צעפּ, מיט די וויעטנאַמער, וואָס האַנדלען מיט קאַרטאָנענע טובוסן פֿאַר בילדער, מיט כּלערליי קאַריקאַטוריסטן, סוררעאַליסטן, פּרימיטיוויסטן, מיט דעם וואַנדערנדיקן גיטאַריסט טיבי פֿון בודאַפּעשט, אַ משוגענעם „ביטלז‟־פֿאַנאַט, און מיט דער אַלטער אַריסטאָקראַטקע נינאַ וולאַדימיראָוונאַ, וואָס האָט געבעטן איך זאָל איר העלפֿן צושלעפּן דעם מאָלבערט צו אַ קליינטשיק, פֿאַרשטעלט מיט שווערע שאַפֿעס, דירהלע אינעם שכנותדיקן געסל („ליבער יונגער־מאַן, קומט אַמאָל אַרײַן אין אונדזער גאָגאָל־ביבליאָטעק‟).

די־אָ מענטשן זײַנען געווען לרובֿ גוט און לאַנג באַקאַנט צווישן זיך. יעדן סעזאָן טרעפֿן זיי זיך אויף פּלאַס־דו־טערטר אויף דרײַ־פֿיר הייסע חדשים, כּדי צו פֿאַרזיכערן זייער פּרנסה אויפֿן גאַנצן יאָר. די באַציִונגען צווישן זיי זײַנען גאָר ניט פּשוטע, נאָר איין זאַך פֿאַראייניקט זיי שטאַרק: דאָ איז נישטאָ קיין אָרט פֿאַר פֿרעמדע. דער גיטאַריסט טיבי איז פּלוצעם מיט געשרייען אַנטלאָפֿן אַרויף־צו, צו דער צוקערקע־אַרטיקער קירכע סאַקר־קער. דעם מאָלער מישעל, אַ דאַרן, אַ טרויעריקן, מיט געקרײַזלטע האָר, שטופּט מען אַוועק צוליב עפּעס אַ סיבה פֿון יעדן אָרט, וווּ ער זאָל ניט שטיין, — שטילערהייט און בייזלעך. מישעל האָט זיך ניט באַקלאָגט און ניט גערעדט מיט קיינעם, נאָר עקשנותדיק געזוכט אַן אַנדער ווינקל פֿאַר זײַן „פּלאַנשעטקע‟. מיך האָט אָבער קיינער ניט געטשעפּעט, איך בין דאָך געווען סערזשס אַ לאַנדסמאַן.

איינער נאָך דעם צווייטן האָבן זיך אָנגעגאָסן מיט לעבן די תּנ”כישע קינדער־פּאָרטרעטן אונטער סערזשס דערפֿאַרענע פֿינגער, און עס זײַנען געוואַקסן די שאָטנס אַרום אונדז, ביז ס’איז געוואָרן כּמעט אינגאַנצן טונקל.

די ישׂראלים זײַנען אַוועק מיט פּאָרטרעטן אין די טובוסן. מיר האָבן זיך איבערגעפּעקלט אין אַ קאַווע־הויז. סערזש האָט איבערגעציילט די קופּע צעקנייטשטע באַנקנאָטן, וואָס האָבן זיך אָנגעזאַמלט מיט מײַן הילף אין זײַנע קעשענעס, און באַשטעלט צוויי בעכערס קאַלטן ביר.

— ער איז ניט קיין גרויסער רעדער, דער מישעל, — האָב איך באַמערקט דורך־אַגבֿדיק, זיפּנדיק אָפּ פֿונעם בעכער.
— דאָס איז ווײַל קיינער רעדט ניט מיט אים, — האָט זיך גלײַכגילטיק אָפּגערופֿן סערזש.
— פֿאַרוואָס זשע?
— ווײַל ער איז אַ ייִד.

איך האָב ניט געוווּסט וואָס צו זאָגן. מײַן נײַער פֿרײַנד סערזש האָט אָפּגעשוויגן אַ ווײַלע און פֿאָרגעזעצט:
— ווייסט וואָס, איך וויל שוין ניט פֿאָרן קיין ישׂראל. כ’האָב געזען דיך מיט זיי… כ’האָב געמיינט, אַז דו ביסט אַן אונדזעריקער… נאָר דו ביסט גאָר… איך וועל זיך פֿילן אומבאַקוועם מיט זיי דאָרטן. איך וווין אין פּאַריז שוין איבער 7 יאָר, און זאָל איך טרעפֿן אַ פֿראַנצויז ערגעץ אין בראַזיל, וואָס האָב איך בשותּפֿותדיק מיט אים?

אונדזער אָנגעשטרענגטן שמועס האָט איבערגעריסן דער גיטאַריסט טיבי. מע האָט אים אַוועקגעטריבן אויך פֿון די ברייטע ווײַסע טרעפּ בײַ סאַקר־קער. ער האָט זיך אומגעקערט צו אונדז און געבעטן אַ שלונג ביר. קיין געלט האָט ער ניט פֿאַרדינט און דאָך האָט ער געפֿײַפֿט עפּעס פֿריילעכס. ער האָט אָפּגעטרונקען פֿון מײַן בעכער, און אָנגעהויבן דערציילן וועגן זײַן נעכטיקער רײַזע קיין שערבור (סתּם אַזוי צוליב דעם מיוזיקל „שערבורער פּאַראַסאָלקעס‟), וווּ עס האָט אים שטאַרק געכאַפּט אַ בויך־ווייטיק. איך האָב שוין מער ניט געוואָלט זיצן דאָ. מיר האָבן זיך געזעגנט מיט סערזשן און זיך געלאָזט אין דער ריכטונג פֿון די בולוואַרן. אין עפּעס אַ שפּאַנישן פּאַב האָבן מיר — איך, דער גיטאַריסט טיבי און אַ ווויל מיידל ביביאַנע פֿון אַרגענטינע (פֿון וואַנען האָט זי זיך גענומען?), געשריגן אָן אַ סוף אונטער קאַראַאָקע מיט הונגעריקע מאָגנס ביז די קליינע נאַכט־שעהן, און די צעמישונג, צוליב סערזשס דיבורים, איז אַוועקגעפֿלויגן פֿון מײַן קאָפּ.

צום באַגינען האָב איך זיך דערשלעפּט צו מײַן בעט אין אַ קליין צימערל פֿון אַ באַשיידענעם האָסטעל לעבן פּלאַס־דע־לאַ־רעפּובליק. אַרום דער מיטיק־צײַט האָב איך זיך אויפֿגעוועקט און מיט אַ קאַלעמוטנעם געפֿיל גענישטערט איבער אַלע שופֿלאָדן נאָך אַ ברעקל ברויט אײַנצושטילן דעם הונגער. כ’האָב גאָרנישט געפֿונען און בין ווידער געפֿאַלן אויף דער בעט. אין אַ פּאָר שעה אַרום בין איך אויפֿגעשטאַנען און, שעלטנדיק דעם גיטאַריסט טיבי, זיך געלאָזט צו דער ביבליאָטעק־נאַסיאָנאַל, וווּ כ’האָב לעצטנס באַשטעלט איינע אַ טשיקאַווע זעלטנקייט.

אינעם שיינעם אַלטמאָדישן לייענזאַל האָב איך געבלעטערט די געלע נומערן פֿון „צײַטונג‟, וואָס האָט געבראַכט קיין מעץ סוף־18טן יאָרהונדערט די בשׂורה פֿון דער ייִדישער עמאַנציפּאַציע, ווידער געטראַכט וועגן דעם טרויערדיקן מאָלער מישעל און געחלומט וועגן אַ גלעזל קאַווע. פֿון דער ביבליאָטעק בין איך אַוועק גלײַך אויפֿן וואָקזאַל. אינעם וואַגאָן האָבן די מענטשן גערעדט צו הויך און די רעדער האָבן געקלאַפּט צו ריטמיש. הינטער די פֿענצטער זײַנען אַדורכגעשוווּמען ביימער, הײַזער, סלופּן און וואָלקנס. איך האָב זיך שטאַרק גענייטיקט אין פֿרישער לופֿט.

סערזש איז שוין געשטאַנען אויף דער פּלאַטפֿאָרמע. ער האָט זיך מיט נײַגער אײַנגעקוקט אין מײַן פּנים, ווי וועלנדיק אויסלייענען עפּעס־וואָס. גלײַך לעבן דער סטאַנציע זײַנען מיר אַראָפּ פֿונעם טראָטואַר אויף אַן ענגער סטעזשקע. איך האָב זיך נאָכגעשלעפּט נאָך סערזשס רוקן איבער אַ ברייטער גרינער לאָנקע, אַ בערעזע־וועלדעלע און אַ קליינע סאַזשלקע מיט עטלעכע קאַטשקעס. דער גאַנצער פּייזאַזש האָט אויסגעזען בכלל ניט שייך, ווי פֿון אַן אַנדער וועלט. אַזוי זײַנען מיר געגאַנגען, ביז עס האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר די אויגן אַן אַלטער שלאָס מיט שטיינערנע מויערן, האַלב־רויִנירטע טורעמלעך אין אַ פֿאַרוואַקסענעם מיט ווילדע גראָזן הויף. „אָט דאָ וווינען מיר‟, — האָט געמאָלדן סערזש, — „די פּראַוואָסלאַוונע פּאַטריאַרכיע האָט צעטיילט דעם־אָ געוועזענעם מאָנאַסטיר אויף קליינע דירות פֿאַר גלייביקע רוסישע און סערבישע עמיגראַנטן. דער אָפּצאָל איז ניט קיין הויכער און דערצו זײַנען די קינדער באַזאָרגט מיט פֿאַרשיידענע טעטיקייטן, אַלע זײַנען זיי ‘סקאַוטס’ צי ‘יונגע קרייצטרעגערס’. אמת, די רוסן און די סערבן האָבן ניט איבעריק ליב איינע די אַנדערע, אָבער מילא, מע קען לעבן‟. מיר זײַנען אַרײַן אין אַ לאַנגן טעמפּן קאָרידאָר פֿון איינעם פֿון די מאָנאַסטיר־פֿליגלען און אַרויף מיט סקריפּענדיקע הילצערנע טרעפּ אויף דעם צווייטן שטאָק.

אינעם צענטער פֿון אַ שמאָל קעמערל מיט פּראָוויזאָרישע הילצערנע ווענט איז געשטאַנען אַ גרויסער טיש, באַדעקט מיט אַ ווײַסער מאַפּע. אַרום דעם טיש האָבן זיך צונויפֿגעשפּאַרט אַ טוץ מענער און פֿרויען כּמעט מיט די זעלבע פּנימער, וואָס חיים טאָפּאָלס טבֿיה דער מילכיקער טרעפֿט אין שענק. אַלע בענקלעך זײַנען געווען פֿאַרנומען אַ חוץ איין בענקל. דער בעל־הבית האָט זיך גיך אַוועקגעזעצט בײַם קעגנאיבעריקן ברעג טיש. מיט זײַנע לאַנגע האָר און קורץ בערדל האָט ער אויסגעזען צווישן זײַנע געסט ממש ווי יענער מענטש אַרומגערינגלט מיט געטרײַע תּלמידים. דער טיש איז געווען פֿאַרשטעלט מיט פֿלעשער און עסנוואַרג, מיט אַ גרויסן ווײַס־ברוינעם געבורסטאָג־טאָרט אינמיטן, וואָס האָט אויפֿגעהויבן אין מיר אַ הונגער־כוואַליע. דער טאָרט איז געווען בתוליש גאַנץ. ווײַזט אויס, אַז מע האָט דאָ נאָך ניט אָנגעהויבן עסן.

איך האָב זיך אַראָפּגעלאָזט אויף דעם בענקעלע, וואָס מע האָט געלאָזט פֿרײַ מסתּמא ספּעציעל פֿאַר מיר, און פּלוצעם דערזען אויפֿן ווײַסן טישטעך, פּונקט אַנטקעגן זיך, אַ פֿעט געבראָטן חזירל מיט אַ צווײַגל פּעטרעשקע אינעם צעעפֿנטן פּיסק. דאָס חזירל האָט געקוקט גלײַך אויף מיר מיט קליינע מוטנע אייגעלעך און דאָס פּיסקל האָט ווי געשמייכלט. דער שמועס פֿון די געסט האָט זיך איבערגעריסן. אַ טוץ פּאָר מענטשלעכע אויגן, און בתוכם דער בעל־הבית סערזש, האָבן אויך געקוקט דווקא אויף מיר, מיט אַ מאָדנער דערוואַרטונג. צווישן מיר און דעם חזירל איז געלעגן אַ גרויסער מעסער. דער מאָלער סערזש, מיט אַ גאָר גוטמוטיק און אפֿשר אַ ביסל קרום שמייכעלע, האָט איבערגעפֿירט זײַן בליק אויפֿן מעסער. מיר איז געוואָרן דושנע. אין דער מוראדיקער שטילקייט האָב איך זיך אַ ריס געטאָן פֿונעם בענקעלע, וואָס האָט זיך דראַמאַטיש איבערגעקערט הינטער מיר, און זיך געלאָזט אין דרויסן, איבער די סקריפּענדיקע טרעפּ, איבער דעם טעמפּן לאַנגן קאָרידאָר און ווײַטער איבער דעם פֿאַרוואַקסענעם הויף, פֿאַרבײַ דער סאַזשלקע מיט קאַטשקעס, דעם בערעזענעם וועלדל און דער ברייטער לאָנקע — צו דער סטאַנציע. איך האָב שווער געאָטעמט. די מאָנאַסטיר־פּנימער זײַנען מיר געשטאַנען פֿאַר די אויגן.

ווען די באַן איז געקומען, איז געווען גאָר שפּעט. שוין אין דער שטאָט, אַ האַלבע שעה נאָך חצות בין איך אַראָפּ אין מעטראָ מיט אַ נעבעכדיקער האָפֿענונג צו כאַפּן די לעצטע באַן ביז פּלאַס־דע־לאַ־רעפּובליק. איך בין געזעסן אויף אַ בענקל אַ פֿאַרצווייפֿלטער, אַ פֿאַרלוירענער, אַליין קעגן דער גאָרער וועלט. צו מײַן מזל, האָט זיך באַוויזן אַ באַן — ממש אַ נס אין אַזאַ שעה. אין וואַגאָן זײַנען געווען נאָך אַ פּאָר פֿאַרשפּעטיקטע פּאַסאַזשירן. אויף פּלאַס־דע־לאַ־רעפּובליק זײַנען אַרויס מיט מיר אַן אַלטע דאַמע אין אַ ברייטן הוט און אַ מיטליעריקער מאַן אין אַ געשעפֿטס־אָנצוג. דער עסקאַלאַטאָר האָט שוין אַוודאי ניט געאַרבעט. אַלע דרײַ זײַנען מיר אַרויף מיט די ברייטע מירמל־טרעפּ צו דער שיינער טשוהונענער גראַטע בײַם אַרויסגאַנג, און געפֿונען זי טויטלעך פֿאַרריגלט. דער מאַן אינעם אָנצוג האָט גענומען אויפֿגערעגט שרײַען אין דער דרויסנדיקער טונקלקייט אַרײַן: „אַזשאַן, אַזשאַן!‟ די דאַמע האָט זיך געווענדט צו מיר מיט עפּעס אַ טיראַדע, נאָר איך האָב זיך ניט צוגעהערט.

איך בין צוגעגאַנגען צו דער גראַטע, זיך אָנגעכאַפּט פֿאַר די שטאַנגען און אָנגעהויבן קריכן אַרויף־צו. וואָס העכער כ׳בין געקראָכן, אַלץ גרינגער איז מיר געוואָרן אויף דער נשמה. איך בין אַזוי געקראָכן, דאַכט זיך, אַ גאַנצע אייביקייט, ביז מײַן קאָפּ האָט דערגרייכט די הויכע געוועלבטע שטיינערנע סטעליע. צווישן דער גראַטע און דער סטעליעס העכסטן פּונקט איז געבליבן בלויז אַ פּאָר צענדליק סאַנטימעטער. איך האָב אַרײַנגעצויגן דעם בויך און זיך אַרויסגעריסן אין דרויסן, ווי אַ פֿאָדעם אין אַ נאָדל־אויערל. איך בין אַראָפּגעשפּרונגען אויף דער ערד שוין אויף יענער זײַט. צוויי פֿאַרשטאַרטע פֿיגורן פֿון מײַנע צופֿעליקע קאָמפּאַניאָנען האָבן געקוקט אויף מיר שטומערהייט אינעם נעפּלדיקן שימער פֿון הינטער דער גראַטע. אין העמד־און־הויזן, פֿאַרפֿלעקט מיט ווײַסן קאַלך, האָב איך אַוודאי אויסגעזען גאָר קאָמיש. איך האָב אָפּגעטרייסלט פֿון זיך דעם קאַלך צוזאַמען מיט דעם גאַנצן לאַנגן טאָג און זיך צעלאַכט אויף אַ קול.