אַ זינגפֿויגל אין דער נאַכט

באָריס סאַנדלער

(קורצע דערציילונגען)

אַ שלאָס אויפֿן זאַמד
עטלעכע ייִנגעלעך האָבן אויף דער פּליאַזשע געבויט פֿון זאַמד אַ שלאָס. יעדעס מאָל איז אַן אַנדער ייִנגעלע צוגעלאָפֿן מיט אַן עמערל צום ים, אָנגעשעפּט וואַסער און זיך געאײַלט צוריק. דאָס זאַמד האָט מען געדאַרפֿט באַגיסן, מאַכן פֿײַכט, כּדי די ווענט פֿונעם שלאָס זאָלן ווערן העכער און פֿעסטער.

אין אַ זײַט איז געשטאַנען אַ בחורל פֿון איין עלטער מיט די בויערס. די הענט פֿאַרלייגט אויפֿן שמאָל־ביינערדיק בריסטל, איין פֿוס אַרויסגעשטעלט, האָט ער פֿון זיי קיין אויג נישט אָפּגעפֿירט; נאָכגעקוקט נאָך יעדער באַוועגונג, ווי ער וואָלט דאָ געשטעלט געוואָרן איבער זיי פֿאַר אַן אויפֿזעער. אין אַ מאָמענט האָט איינער פֿון די ייִנגעלעך זיך אויסגעדרייט צו אים, אַ וווּנק געטאָן מיטן קאָפּ, געבנדיק צו פֿאַרשטיין, אַז יענער קאָן זיך אויך אָנשליסן אין דער בויונג; נאָך צוויי הענט וועלן נישט זײַן איבעריק. דאָס בחורל האָט אָבער פֿעסט אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ אויף „ניין‟. געבליבן ווײַטער שטיין אויף זײַן אָרט פֿון אַן אַכטגעבער.

די אַרבעט איז געגאַנגען לעבעדיק, נאָר קיין סוף האָט מען נאָך נישט געזען. יעדעס מאָל האָט אָנגעהויבן וואַקסן אַ נײַע וואַנט און אַ נײַער טורעם האָט זיך אַ צי געטאָן אַרויף. אַרײַנגעמישט האָבן זיך די מאַמעס פֿון די קינדער. „מאָרגן וועט איר שוין פֿאַרענדיקן! קיינער וועט אײַער שלאָס נישט פֿאַרכאַפּן!..‟

די עלטערן האָבן אַוועקגעפֿירט זייערע קינדער. אויך דאָס בחורל־אויפֿזעער האָט געמוזט פֿאַרלאָזן די פּליאַזשע. זײַן מאַמע האָט אים שוין אויך גערופֿן. „באַלד… אַ מינוטקעלע!‟ — האָט ער איר געענטפֿערט. אַנטשלאָסן דורכגעמאַכט די פֿיר, פֿינף טריט, וואָס האָבן אים אָפּגעטיילט פֿונעם זאַמדשלאָס, איז ער אַרויף אויף אים מיט די פֿיס און אים צעטראָטן. אַ רגע איז ער געשטאַנען אין מיטן דער חורבֿה און אַ צופֿרידענער זיך געלאָזט אַהין, פֿון וואַנען ס׳האָט זיך פֿריִער געהערט זײַן מאַמעס קול.

איר ערשטער מאַן ע״ה
לוסי איז מײַן ווײַבס חבֿרטע. זי האָט פֿרי פֿאַרלוירן איר מאַן, און יאַשע איז איר צווייטער מאַן. מײַן ווײַב האָט זיי טאַקע צונויפֿגעפֿירט און דער שידוך איז געווען אַ גליקלעכער. זיי לעבן צוזאַמען אָט פֿופֿצן יאָר. פֿון דעסטוועגן, אַז מע נעמט זיך צונויף אויף אַ קערמישל אָדער סתּם פֿאַרברענגען צוזאַמען אַ פּאָר שעה, מע רעד, מע דערמאָנט זיך — לוסי שפּרינגט באַלד אַרויף אויף איר פֿערדל — איר ערשטער מאַן עליו־השלום…

ער האָט געהייסן מויני און איז געווען עלטער פֿון לוסי מיט אַ יאָר פֿופֿצן. זיי האָבן אָפּגעלעבט אַכט יאָר. געהאַט אַ זון. מ׳האָט געוווּסט, אַז מויני לײַדט מיטן האַרץ, שוין געהאַט דורכגעמאַכט צוויי אָפּעראַציעס, נאָר, ווי זאָגט מען, אַז ס׳איז באַשערט, קען מען זיך נישט אויסבאַהאַלטן…

מיר האָבן מויני בײַם לעבן נישט געקענט, אָבער פֿון די שטענדיקע „מײַן מויני, עליו־השלום…‟ — האָט אָנגעהויבן אויסזען, אַז מײַן ווײַב און איך האָבן זיך שטענדיק געחבֿרט און פֿאַרבראַכט אין איינעם — לוסי, יאַשע און מויני, און אַלעמען אויף לאַנגע יאָר.

מיר האָבן זיך געעלטערט. אַרויס אויף פּענסיע כּמעט אין איין צײַט. און פּלוצעם — יאַשע איז מסוכּן קראַנק! אין משך פֿון עטלעכע חדשים איז ער פֿאַרברענט געוואָרן. לוסי ווערט אײַנגעטונקען אין איר צער און עלנטקייט. מײַן פֿרוי פּרוּווט זי פֿון דער מרה־שחרה אַרויסשלעפּן, שפּאַצירט מיט איר אַרום, זיצט מיט איר אין אַ קאַפֿע. אַהיים קומט מײַן פֿרוי אַ דערדריקטע.

— וואָס הערט זיך בײַ לוסי? — פֿרעג איך, פֿאַרשטייענדיק דעם אומזין פֿון מײַן פֿראַגע.

מײַן פֿרוי זיפֿצט:

— נישט גרינג צו זײַן אַ טאָפּלטע אַלמנה. אַלע רייד קומען צו די זעלבע ווערטער: „אוי, מײַן מויני… אוי, מײַן יאַשע, עליהם־השלום…‟

אײַ, אַמעריטשקע!
אונדזער פֿאַמיליע־דאָקטערשע קען איך נאָך פֿון דער אַלטער היים, פֿון קעשענעוו. פֿאַרענדיקט די שול מיט אַ גאָלדענעם מעדאַל, איז זי צווישן די געצייטע ייִדישע קינדער אָנגעקומען אינעם מאָלדאַווישן מלוכישן מעדיצין־אינסטיטוט. אין יענער צײַט איז עס געווען אַ נס, ווײַל די הויך־שולן אין נאַציאָנאַלע רעפּובליקן האָבן געהערט אויסשליסלעך צו נאַציאָנאַלע קאַדרען.

קיין אַמעריקע איז זי געקומען מיט איר מאַן און דרײַ קינדער. די עלטערע טאָכטער האָט דאָ חתונה געהאַט מיט אַ כינעזישן בחור. די צוויי זין, אַ צווילינג, זײַנען נאָכן פֿאַרענדיקן דעם קאָלעדזש, אויך נישט געבליבן קיין פֿאַרזעסענע — איינער האָט חתונה געהאַט מיט אַ מיידל, האַלב אַ דײַטשקע, האַלב אַ אירלענדישע, און דער צווייטער זון האָט זיך געפֿונען אַ כּלה מיט אַ טערקישן ייִחוס.

מײַן דאָקטערשע האָט אַ געזונטן חוש פֿאַר הומאָר: „כ׳בין אַנטלאָפֿן פֿונעם סאָוועטישן אינטערנאַציאָנאַל, און אים געפֿונען דאָ… אײַ, אַמעריטשקע!‟
נישט לאַנג צוריק בין איך געקומען צו איר זי זאָל מיר געבן אַן אײַנריכטונג צום גאַסטראָלאָג.

איר ווייסט שוין צו וועמען איר וועט גיין? — האָט זי געפֿרעגט —.

האָב איך איר אָנגערופֿן דעם נאָמען פֿונעם גאַסטראָלאָג. איר פּנים האָט זיך מיטאַמאָל געביטן; זי האָט געקוקט אויף מיר, ווי ס׳וואָלט פֿון מײַן צונג זיך ערשט אַראָפּגעריסן אַ קללה.

— וואָס זשע… — האָב איך געפֿרעגט שטילער, שוין גרייט זיך אָפּצוזאָגן, — ער איז אַ שלעכטער דאָקטער?…
— ער איז אַ משומד! ער האָט זיך מיט עטלעכע יאָר צוריק געשמדט!

פֿאַרמאַך נישט די אויגן!
נאָך אַ קליין קינד, געדענק איך, פֿלעגט מײַן טאָטע, זאָל זיך מיִען, בשעתן שפּילן זיך מיט מיר פּלוצעם אַ זאָג טאָן: „זאָלסט נאָר נישט פֿאַרמאַכן די אויגן, ווײַל באַלד ווערט אַרום און אַרום שטאָק־פֿינצטער!‟ אײַ, ווי ס׳האָט זיך מיר געוואָלט זען, ווי עס ווערט פֿינצטער פֿון מײַנע פֿאַרמאַכטע אויגן. כ׳האָב זיי געהאַלטן פֿאַרזשמורעט, צוהערנדיק זיך ווי מײַן טאַטע קלאָגט זיך: „אוי, אַ פֿינצטערניש, אוי, אַ חושך און אַ חשכות… ראַטעוועט!‟ — און איך האָב געפּרוּווט עטוואָס אויפֿמאַכן די אויגן, צו זען, צי ס׳איז טאַקע אַזוי, ווי מײַן טאַטע מאָלט עס… אָבער באַלד האָט די שײַן אַ שנײַד געטאָן מײַן שוואַרצאַפּל…

דער טאַטע האָט געלאַכט, און איך אַ צעמישטער, בין געשטאַנען ווי אַ באָק און געפּינטלט מיט די אייגעלעך.

וואָס זשע מיינט איר? אין אַ געוויסן זין איז עס טאַקע אַזוי: ווען דער מענטש וואָלט נישט אויפֿגעמאַכט די אויגן, וואָלט חושך און חשכות געשטאַנען איבער דער וועלט. נאַט אײַך אַ ראַיה. אינעם ספֿר „תיקוני זוהר‟ שטייט בפֿירוש געשריבן:

„פֿריִער פֿון אַלץ, האָט גאָט באַשאַפֿן די נשמה. עס שטייט אין דער תּורה: הארץ היתה תהו ובהו על פּני תהום — אַלץ איז געווען וויסט, ווײַל דעם מענטשנס אויג איז נאָך געווען געשלאָסן. ווי נאָר דאָס אויג האָט זיך געעפֿנט, האָט גאָט גלײַך געזאָגט: יהי אור! — און ס׳איז געוואָרן ליכטיק‟.

אַ שפּין און שפּינוועבס
צו מאָל קוק איך אויף אַ שפּינוועבס און קאָן קיין אויג נישט אָפּפֿירן — ממש אַ קונסט־ווערק! יעדעס דין זײַדן פֿעדעמל איז אויסגעמאָסטן און אויפֿן פּאַסיקן אָרט, קיין קניפּל פֿעלט נישט און קיין קניפּל איז נישט איבעריק. וואָס שייך אויסגעהאַלטנקייט פֿון סטיל און טראַדיציע, ציט זיך שוין אַזוי דער פֿאָדעם אַן ערך הונדערט מיליאָן יאָר, נישט מער און נישט ווייניקער.

וויפֿל קינסטלערס, אַרכיטעקטאָרן, דערפֿינדערס האָבן גענאָסן, יעדער אויף זײַן אופֿן, ווערנדיק פֿאַרכאַפּט מיט דעם נאַטירלעכן שעדעווער פֿון אַ פּשוטער שפּין…

דווקא דאָס שפּינוועבס האָט געראַטעוועט דוד המלכן בעת ער איז אַנטלאָפֿן פֿון שאול המלך. לאָמיר זיך דערמאָנען, וואָס עס ווערט דערציילט אין דער אַגדה: „אַז דוד המלך איז אַנטלאָפֿן פֿון שאול המלך און זיך באַהאַלטן אין אַ הייל, האָט גאָט צוגעשיקט אַ שפּין און זי האָט פֿאַרצויגן איר שפּינוועבס איבערן אַרײַנגאַנג פֿון הייל. באַלד איז שאול געקומען און געזען, ווי די הייל איז פֿאַרוועבט. טראַכט ער זיך: ווען דוד וואָלט געווען אַרײַן אין הייל, וואָלט ער דאָך, דורכקריכנדיק, צעריסן דאָס שפּינוועבס. געוויס איז דאָרט קיינער נישטאָ. איז שאול אַוועק ווײַטער און דוד איז ניצול געוואָרן…‟

נו, און ווען ס׳וואָלט נישט געווען קיין שפּין און איר שפּינוועבס, וואָלט נישט געווען ירושלים און אַוודאי נישט — דוד המלכס „תּהילים‟… אַ שפּין בלײַבט אָבער אַ שפּין. אַלע ווייסן, אַז דאָס שפּינוועבס, וואָס רופֿט אַרויס אַזאַ גרויס התפֿעלות, דאַרף די שפּין האָבן, כּדי כאַפּן אין איר דינער זײַדענער נעץ אַ פֿליג, כּדי אויסצוזויגן פֿון איר קרבן דאָס בלוט און אָנזעטיקט דעם מאָגן.

קיין חידושים ניט!
מײַנע גוטע פֿרײַנד, אַ ייִדיש פּאָרפֿאָלק, איז נישט באַשערט געווען צו האָבן אייגענע קינדער. האָבן זיי אַדאַפּטירט אַ מיידעלע. דערצויגן עס ווי אַן אייגן קינד. נאָך מער, אַז אַ בייזע צונג זאָל, חלילה, נישט צעפּויקן, אַז מ׳האָט עס „געפֿונען אין אַ פֿרעמדער קרויט־בייט‟, זײַנען מײַנע פֿרײַנד אַריבערגעפֿאָרן אין אַן אַנדער שטאָט, גאָר ווײַט פֿון דעם אָרט, וווּ זיי האָבן געוווינט.

אין די אָנהייב 1990ער האָט די משפּחה עמיגרירט קיין אַמעריקע. דאָס מיידעלע איז שוין געוואָרן אַ שיינע מויד, זיך אויסגעשולט אויף אַ קראַנקנשוועסטער. זיך אײַנגעאָרדנט אויף אַרבעט אין אַ שפּיטאָל. די טאַטע־מאַמע, ווי אַלע טאַטע־מאַמעס, האָבן אָבער אַרויסגעקוקט צו זען נחת אין זייער קינד. און די טאָכטער האָט זיי נישט געלאָזט לאַנג וואַרטן, חתונה געהאַט מיט אַן אַנדער מיידל. אין דער הײַנטיקער וועלט איז עס שוין אָנגענומען געוואָרן, אַז אַ מיידל האָט חתונה מיט אַ אַן אַנדער מיידל, און אַ בחור — מיט אַן אַנדער בחור. זינט אָדם און חווהס צײַטן זײַנען דאָך אין דער וועלט פֿאָרגעקומען אַ סך חידושים. וואָס האָבן געקאָנט טאָן מײַנע אַלטמאָדישע פֿרײַנד? מע וועט זיך צוגעוווינען, אַבי די טאָכטער זאָל זײַן גליקלעך! און ס׳איז טאַקע אַוועק אַ גאַנג. דאָס פּאָרעלע האָט זיך גוט אײַנגעאָרדנט, זיך געקויפֿט אַ דירה נישט ווײַט פֿון מײַנע פֿרײַנד. אַ משפּחה.

מע זאָגט, אַז אַ צרה טראָגט מען אין זיך, און מיט אַ פֿרייד טיילט מען זיך. אין אַ טאָג טרעף איך זיך מיט מײַן פֿרײַנד. הער איך ווי ער זאָגט: „ס׳קומט מיר אַ מזל־טובֿ! כ׳בין געוואָרן אַ זיידע!‟ זאָגן דעם אמת, האָב איך זיך אַ ביסל צעמישט. מײַן פֿרײַנד, זעט אויס, איז שוין געווען גרייט, אַז אויף זײַן גוטע בשׂורה רעאַגירט מען אַן ערך אַזוי ווי איך האָב רעאַגירט. האָט ער מיר פֿאַרטײַטשט מײַן חלק פֿון זײַן פֿרייד: „די פֿרוי פֿון מײַן טאָכטער, דאָס הייסט, מײַן שנירעלע, האָט געהאַט אַ ייִנגעלע‟.

מזל־טובֿ!

אַ סענטימענטאַלער אימאַזש
אין זײַן גאַנץ לעבן איז ער געפֿלויגן נאָר דרײַ מאָל. צום ערשטן מאָל אין זײַן קינדשאַפֿט — ער איז אַרויף אויף אַ בערגל, וואָס אין זײַנע אויגן האָט עס אויסגעזען ווי דער העכסטער באַרג אין דער וועלט. צעשפּרייט די הענט און פֿאַרזשמורעט די אויגן, האָט ער זיך אַ לאָז געטאָן אַראָפּ. אין די אויערן האָט געפֿײַפֿט דער ווינט, פֿונעם גאָרגל האָט זיך געריסן אין דרויסן אַרויס דער זשום פֿונעם מאָטאָר: „זשי־י־י!‟ גליקלעכער פֿון אים איז אין די רגעס קיינער נישט געווען.

דאָס צווייטע מאָל איז ער געפֿלויגן נישט אַליין, נאָר אין איינעם מיט זײַן געליבטער. זיי האָבן אַרומגעכאַפּט איינער דעם אַנדערן, געוואָרן איין לײַב און נפֿש, אַז קיין שום בייזער כּוח וואָלט זיי נישט מסוגל געווען אָפּצוטיילן. די אויגן האָבן זיי געהאַלטן פֿאַרמאַכט, כּדי זיך נאָך טיפֿער אײַנהערן ווי עס קלאַפּן זייערע הערצער.

דאָס דריטע מאָל איז עס געשען, ווען ער איז געלעגן אין בעט מסוכּן קראַנק. ער איז אַזוי אָפּגעשוואַכט געוואָרן, אַז מיט קיין פֿינגער האָט ער נישט געקאָנט אַ ריר טאָן. זײַן געליבטע פֿרוי האָט עטוואָס זיך צוגערירט מיטן אויער צו זײַן אײַנגעפֿאַלענער ברוסט. דאָס האַרץ האָט אים קוים געטיאָכקעט ביז ס׳האָט זיך אָפּגעשטעלט. זי האָט אויפֿגעציטערט און אין דער רגע האָט אים די נשמה פֿאַרלאָזט. אַוועקגעפֿלויגן. די פֿרוי האָט אים מיט דער דלאָניע פֿאַרמאַכט די אויגן.

אַ הילצערנער לעפֿל
צווישן דעם פֿאַרשיידענעם געפֿעס אין אונדזער שטוב אין ברוקלין איז דאָ איין הילצערנע זאַך — אַ לעפֿל. מיט אָט דעם הילצערנעם לעפֿל האָב איך ליב צו עסן קאַשע. עס טראַגט מיך באַלד אַריבער אין מײַנע קינדער־יאָרן. איך זע פֿאַר די אויגן דאָס ביכל מיט שיינע בילדער, און די מאַמע לייענט מיר דאָס מעשׂהלע וועגן די דרײַ בערן, וואָס עסן קאַשע מיט אַ הילצערנעם לעפֿל פֿון איין שיסל.

איך דערמאָן זיך אין מײַן זיידן. ערבֿ פּסח פֿלעגט ער אַרומגיין איבער דער שטוב מיט אַ פֿלעדערוויש אין איין האַנט און אין דער אַנדערער האַנט — מיט אַ הילצערנעם לעפֿל, וווּהין ער האָט צונויפֿגעשאַרט דעם חמץ. דערנאָך האָט ער די ביידע זאַכן צונויפֿגעבונדן און פֿאַרברענט אין דער הרובע.

איך זע מײַן באָבע זיך פּאָרען בײַם טעפּל מיט יויך. זי האַלט דעם הילצערנעם לעפֿל ספּעציעל פֿאַר צוויי זאַכן: אָפּשוימען די יויך אויף שבת און אַראָפּנעמען דעם שוים בשעתן מאַכן אײַנגעמאַכטס אין אַ ברייטער מעשענער ליאַגין. איך שטיי בײַ דער זײַט און וואַרט נאָר, אַז די באָבע זאָל זיך אָפּקערעווען אויף אַ ווײַלע. דעמאָלט פֿאַל איך צו צום לעפֿל, וואָס די באָבע האָט איבערגעלאָזט אין אַ שאָלעכל און לעק גיך אַרום דעם הילצערנעם לעפֿל…

דער הילצערנער לעפֿל, וואָס איך עס איצט מיט אים קאַשע, האָט אויך זײַן אייגענע געשיכטע. ער איז אַרײַנגעפֿאַלן מײַן פֿרוי בירושה פֿון איר מאַמען. אויסגעשניצט פֿון אַ ליפּע־קלעצל, האָט מײַן שוויגער אים געקויפֿט אין מאַרק. נישט איין יאָר האָט ער איר ערלעך געדינט. וועגן דעם זאָגט עדות די אויסגעריבנקייט זײַנע פֿון דער לינקער זײַט. אָרײַנגעפֿאַלן אין אַ ייִדישער היים, איז אים, נעבעך, נאָכגעגאַנגען אויך דאָס ייִדישע מזל. דער לעפֿל האָט עולה געווען קיין ישׂראל; איבערגעלעבט זײַן ערשטע באַלעבאָסטע און מיט אַ צײַט שפּעטער — זיך אַריבערגעפּעקלט קיין אַמעריקע, וווּ ער האָט זיך באַזעצט אין ברוקלין.

איצט שאַרט ער זיך כּמעט יעדן אינדערפֿרי איבערן טעלער און דערלאַנגט מיר געטרײַ מײַן פּאָרציע האָבערגריץ־קאַשע.

אַ זינגפֿויגל אין דער נאַכט
שוין עטלעכע נעכט, אַז הינטערן פֿענצטער פֿון מײַן שלאָף־צימער האָט זיך אַ פֿויגל געפֿונען אַן אָרט פֿאַר זײַנע סערענאַדעס. ער פֿאַרכלינעט זיך אַזוי אין די טרילן, אין די ווירטואָזע פּאַסאַזשן, אַז דאָס האַרץ בײַ מיר פֿאַרגייט פֿאַר התפֿעלות, כאָטש נעם און צייל די פֿאַרדרייטע קאַדענצן, וואָס איין קאַנענץ איז נישט ענלעך צו אַן אַנדערער.

צוריק גערעדט, דאַרף מען דאָך שלאָפֿן אויך. צי קאָן מען אָבער אײַנשלאָפֿן, אַז דער פֿויגל פֿײַפֿט זיך און רײַסט דעם גאָרגל אָן אַ פּויזע, ווי ער וואָלט אין גאַנצן ניט געאָטעמט; אָדער זײַן אָטעמען וואָלט אויך געווען אַ טייל פֿונעם געזאַנג. כ׳האָב אָנגעהויבן דעם פֿויגל פֿײַנט האָבן, זיך דרייען אויפֿן געלעגער פֿון איין זײַט אויף אַן אַנדערער. שעלטן אים! כ׳האָב אַפֿילו אַ טראַכט געטאָן, אַז ווען כ׳וואָלט געהאַט אונטער דער האַנט אַ ביקס, וואָלט איך אים דערשאָסן.

און דער פֿויגל האָט זיך געזונגען זײַנס, ביז כ׳בין אונטער זײַן זינגען אײַנגעשלאָפֿן.

און אָט אין איינער אַ נאַכט, ליגנדיק אין בעט, האָב איך זיך געכאַפּט, אַז כ׳קען נישט אײַנשלאָפֿן. די שטילקייט פֿון דער נאַכט גרילצט מיר אין די אויערן. דער פֿויגל זינגט נישט! כ׳הייב שוין אָן טראַכטן: וואָס האָט אַזוינס געקאָנט פּאַסירן מיט מײַן פֿויגל? אפֿשר האָט אים די געליבטע אָפּגעזאָגט, און ער, פֿאַר צרה, האָט פֿאַרלוירן זײַן שטים; צי אפֿשר פֿאַרקערט — זײַן זינגען האָט גערירט איר האַרץ, און זיי זײַנען אַוועקגעפֿלויגן זוכן זייער פֿויגלשן גן־עדן.

כ׳האָב זיך ווידער געדרייט אויפֿן געלעגער, ווי אַ פֿאַרלוירענער, וואָס זוכט דעם נעכטיקן חלום. אין דער פֿרי בין איך אויפֿגעשטאַנען אַ צעבראָכענער און אַ פּריטשמעליעטער מיט אַ זשום אין קאָפּ…

עס פֿעלט מיר אויס מײַן זינגפֿויגל!