בוקאַרעשטער שריפֿטן (סוף)

עמיל קאַלין

די טעג האָבן זיך געדרייט אין אַן אומענדלעכן קאַראַהאָד פֿון טרויעריקע ידיעות, שלעכטע נײַעס, דאגות, מוראס און געציילטע מאָמענטן פֿון האָפֿענונג…

איין אָוונט, די גענויע דאַטע געדענק איך נישט, האָט זיך דער טאַטע פֿאַרזאַמט אין דער קלייט מער ווי געוויינטלעך. דער קליינער זייגער־ווײַזער האָט זיך אָפּגעשטעלט אויף „זיבן‟, אָבער דער טאַטע האָט זיך נאָך אין דער היים נישט באַוויזן. מײַן באַריידעוודיקע מאַמע, וואָס איר אויגן האָבן נישט אָנגעווירן דעם גלאַנץ נאָך אַזוי פֿיל נסיונות, האָט נישט אַרויסגעלאָזט קיין וואָרט. זי איז געזעסן אויף דער קאַנאַפּע, פֿאַרשלאָסן אין זיך און געהאַלטן אין איין באַטראַכטן די נעגל.

ווען איז דער טאַטע געקומען? דעמאָלט האָט זיך מיר געדאַכט, אַז עס איז געווען זייער שפּעט, טיף אין דער נאַכט אַרײַן. ער האָט אויסגעזען ווי איין בלוטיקער קנויל; די האָר צעשויבערט און די שוואַרצאַפּלען זענען אים געלאָפֿן שנעל, הין און הער, ווי בײַ אַ פֿאַריאָגטער חיה. זײַן רעקל, העמד און הויזן זענען געווען פֿאַרפֿלעקט מיט טיף-רויטע פֿלעקן, ווי אַזעלכע סימנים צו פֿאַרגעדענקען. ער וועט שוין געדענקען…

„אוי גאָטעניו! יונה, וואָס איז מיט דיר? וואָס איז געשען?‟, — איז די מאַמע אויפֿגעשפּרונגען פֿו דער קאַנאַפּע און צוגעלאָפֿן צו אים מיט אויסגעשטרעקטע הענט.

איך געדענק זײַן אומעטיקן בליק און די שטילע שטים, וואָס האָט געציטערט בשעתן דערציילן. ער איז געווען אין קלייט, ווי תּמיד. פּלוצעם האָט ער דערהערט געשרייען: אַ באַנדע גולאָנען האָבן צעבראָכן גאָלדמאַנס וויטרינע אַקעגנאיבער דער גאַס. איז געוואָרן אַ געלויף, אַ געפּילדער. יעדער איז געלאָפֿן, וווּ זײַנע אויגן און מוח האָבן אים געטראָגן. ער האָט נישט אוספּייעט צו באַנעמען וואָס עס קומט פֿאָר, ווען די כאָפּטע כוליגאַנען — עטלעכע האָבן געטראָגן מונדירן… וואָסער מונדירן? דאָס ווייסט ער נישט — האָט זיך אַרײַנגעריסן אויכעט אין זײַן קלייט. איינס און צוויי האָט מען אים אַרויסגעטריבן פֿונעם געשעפֿט מיט פּעטש און קללות. וואָס האָט ער געטאָן? גאָרנישט, געפּרוּווט עפּעס זאָגן, אָבער די חבֿרה באַנדיטן זענען נישט געקומען טרינקען טיי…

אין גאַס זענען געשטאַנען צען-צוואַנציק ייִדן, וואָס מע האָט זיי געפּאַקט אויף דער גאַס אָדער אַרויסגעשלעפּט פֿון די דערבײַיִקע געשעפֿטן. גאָלדמאַן איז גראַדע נישט געווען דאָרט. איין גראָבער יונג האָט אים, דעם טאַטן, דערלאַנגט עטלעכע מאָל מיטן פֿויסט אין נאָז אַרײַן, כּדי „זײַן ייִדישע ניאָניע צו פֿאַררעכטן‟. די פֿאַרבײַגייערס, וואָס האָבן נישט אָפֿן געלאַכט אָדער פֿאַרשטעלט דעם שמייכל, האָבן זיך געמאַכט נישט וויסנדיק, אַראָפּגעלאָזט די קעפּ און געגאַנגען גיכער.

די כוליגאַנען האָבן זיך אַמוזירט מיט די ייִדן ביז די שפּיל איז זיי נמאס געוואָרן און זיי זענען אַוועק. גאָט האָט זיך אַרײַנגעמישט, אָן אַ ספֿק, באַצאָלט מיטן לעבן. דער טאַטע האָט זיך אַוועקגעזעצט אויף דער קאַנאַפּע מיט אַ באַנדאַזש־בערגל אויף דער נאָז, און זײַנע ליפּן האָבן זיך פֿאַרקרימט, ווי בײַ אַ ייִנגעלע, וואָס דערשטיקט אין זיך מיט כּוח דעם געוויין.

צום ערשטן מאָל האָב איך געזען מײַן טאַטן, וואָס איך האָב אים שטענדיק געהאַלטן פֿאַר דער העכסטער און אַלץ-וויסנדיקער אינסטאַנץ, צערודערט, פֿאַרלוירן, פֿאַרשעמט. אין דעם מאָמענט בין איך אים מוחל געווען יענעם אומגליקלעכן פּורים…

אוי, איז דאָס געווען אַ פּורים!
איך געדענק ביזן הײַנטיקן טאָג דעם בראַנד אויף דער צונג, דעם אומדערטרעגלעכן טעם פֿון עפּעס אָפּגעברענטס, וואָס האָט אָנגעפֿילט דעם גומען, דעם הילכדיקן געלעכטער פֿון די ייִנגלעך, דאָרטן, הינטערן חדר, בשעת איך האָב פֿאַרזוכט מײַן ערשטע, אומשולדיקע ציגאַרעט.

„ס׳פּורים הײַנט, אויך קינדער מעגן רייכערן‟, — האָט מיר צוגעגעבן קוראַזש אַ גרויס ייִנגעלע, וואָס איך האָב אים ביז אַהער קיינמאָל נישט געזען.

איך האָב געפּרוּווט נעמען נאָך אַ צי, אָבער דער בראַנד אין די אויגן איז געווען נישט אויסצוהאַלטן. אַז דער טאַטע איז געקומען אַהיים און דערשמעקט דעם טוטין אויף די מלבושים און האָר פֿון זײַן בן-יחידל, איז געוואָרן חושך: ער האָט מיך גענומען שלאָגן מיט אַזאַ רציחה, אַז איך האָב געמיינט, שוין! — כ׳וועל פֿון זײַנע הענט אַ לעבעדיקער נישט אַרויס. די פּעטש, וואָס ער האָט מיר דערלאַנגט מיט זײַן שווערער האַנט, האָבן אַזש געבריט מײַן לײַב.

די מאַמע איז צוגעלאָפֿן, ווי אַ דערשראָקענע הון, און זיך אָנגענומען פֿאַר איר פּוּיקעלע [1]: „יונה! דו הרגעסט דאָס קינד, יונה!‟ פֿון דעמאָלט אָן האָב איך פֿײַנט באַקומען פּורים און ספּעציעל דעם נאַרישן מינהג צו רייכערן אום־פּורים. רייכערן האָב איך דווקא יאָ ליב. איצט האָבן מיר ביידע, איך און דער טאַטע, פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון פּעטש, וואָס ווערן דערלאַנגט אומזיסט און אומנישט. איצט זענען מיר גלײַך.

די לאַגע איז געוואָרן וואָס אַ מאָל ערגער. עס האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר מיר די מיאוסקייט פֿון דער וועלט מיטן פֿולן פּראַכט, פּונקט ווי בשעת דער רײַזע מיט דער באַן האָט אַנטפּלעקט פֿאַר מיר איר שיינקייט. איך בין געקומען צו דער מסקנא, אַז די שׂינאה און רשעות, וואָס דער מענטשלעכער מין קען אַרויסברענגען פֿון זיך, האָבן נישט קיין עק. זיי געהערן צו דער וועלט פּונקט אַזוי ווי ביימער, פֿעלדער און די בלויע בערגלעך אויפֿן האָריזאָנט. דער מענטש דאַרף זײַן צוגעוווינט אי צו די ביימער און בלומען, אי צו פּעטש אָן אַ פֿאַרוואָס, נאָר צוליב אַ נאַרישקייט, בלינדער שׂינאה און אַנדערע אָנשיקענישן.

זאָל דאָס זײַן אַ פּועל-יוצא פֿון דעם, וואָס עס האָט זיך געטראָפֿן מיטן טאַטן אָדער בלויז אַ ייִאוש און מורא פֿון דעם לעבן אין דער הויפּטשטאָט אין יענער צײַט, ווען ס׳האָט געיוירט מיט אַנטיסעמיטן, יעדנפֿאַלס, אין איין העלן טאָג האָבן מיר פֿאַרפּאַקעוועט אונדזערע זאַכן און זענען אַנטלאָפֿן פֿון בוקאַרעשט.

אַז איך וואָלט געהאַט מער געדולד און אַ שטאַרקערע דיסציפּלין, וואָלט איך זיך אַוועקגעזעצט און באַשריבן דאָס, וואָס עס האָט פּאַסירט מיט אונדז אין דער פּראָווינץ: די וואָגלענישן, אָפּקומענישן און סכּנות. ליידער, בין איך נישט ביכולת צו ווידמען אַזוי פֿיל צײַט און כּוח, מוז איך בלית-ברירה איבערהיפּען איבער דער גאַנצער פּרשה. פֿאַראַן מער פֿעיִקע פֿעדער-האַלטערס ווי אני-הקטן, וועלן זיי געוויס געפֿינען די פּאַסיקע ווערטער צו אַזעלכע צײַטן, ווען דער אַרומיקער און אינערלעכער האַרמידער „שרײַען איבער‟ די סאַמע טרעפֿנדיקע ווערטער.

מיר האָבן זיך אומגעקערט קיין בוקאַרעשט אָנהייב יולי, און די רויטע אַרמיי האָט אַרײַנמאַרשירט אין שטאָט דעם 31סטן אויגוסט 1944. די מלחמה האָט זיך פֿאַר אונדז פֿאַרענדיקט. מיר האָבן געהאָפֿט אויף ליכטיקערע טעג, דאָס לעבן זאָל באַקומען אַ צורה פֿון אַ שטייגער. מיר זאָלן קענען זײַן אומגליקלעך צוליב נאַרישע דאגות — נישט באַשערט.

קורץ נאָכן אומקערן זיך קיין בוקאַרעשט איז מײַן טאַטע געשטאָרבן. געשען איז דאָס אין אַ פּראָסטן מיטוואָך. ער איז געגאַנגען דאַווענען שחרית אין „טעמפּל קאָראַל‟ און אין מיטן „שמונה-עשׂרה‟ געפֿאַלן אַ טויטער. די מתפּללים האָבן געזאָגט, אַז ווען מע איז צוגעקומען צו אים, איז ער שוין געווען קאַלט. ה׳ נתן ה׳ לקח. הײַנט געגעבן — מאָרגן צוגענומען. מע האָט אָנגעזאַמלט אַ מנין אין אײַלעניש און אים מקבר געווען אינעם זעלבן טאָג פֿאַר נאַכט, כּמעט בגנבֿה. איך האָב איין עצה פֿאַר יענע, וואָס וויל האָבן אַ שיינע לוויה: שטאַרבט נישט אין קאַלעמוטנע צײַטן, אַנישט וועט מען אײַך טאָן אײַער רעכט נאָר על-רגל-אַחת. באַגראָבן — פֿאַרגעסן.

אויך די מאַמע האָט זיך נישט אויפֿגעהאַלטן לאַנג. נאָך מײַן פֿאָטערס פּטירה, האָב איך און די מאַמע, זיך אַרײַנגעצויגן אין איר שוועסטערס אַפּאַרטאַמענטן. טאַנטע ראַשעל און אָנקל הערץ האָבן אונדז אויפֿגענומען גאָר וואַרעם. געוויס, האָבן זיי מורא געהאַט, אַז די פּרימענריִע זאָל נישט אַרײַנרוקן צו זיי פֿרעמדע. אין אַזוינע אומשטענדן פֿרייט מען זיך אויך מיט אַ קרובֿ. דאָס שוין נישט־יונגע פּאָרפֿאָלק, וואָס האָט, אַנשטאָט אַ קינד, אַדאָפּטירט אַ פֿעטע קאַץ. האָט די פֿעטע קאַץ געהערשט אין זייער דירה, ווי אויכעט — די שטרענגע, עטוואָס זויערלעכע און לאַנגווײַליקע רוטין, וואָס זיי האָבן געהאַלטן פֿאַר אַ ציוויליזירטן לעבנס־שטייגער. פֿרישטיק האָט מען דערלאַנגט האַלב אַכט; מע זיצט און מע קײַט שטיל. צווישן צוויי און פֿיר בײַ טאָג איז אַן אָפּרו צײַט, מע מעג בלויז שעפּטשען און אַרומגיין אין די זאָקן.
מע מעג אויך קריכן אויף די גלײַכע ווענט אָדער זיך אויפֿהענגען כּל-זמן מע הערט דיך נישט. די טאַנטע סערווירט וועטשערע פּונקט זיבן אַזייגער — מעגסט אויסגיין פֿאַר הונגער. אַרײַנשטעקן די נאָז אין פֿריזשידער אָדער נישטערן אין קודש הקודשים, טאַנטע ראַשעלס קאַמערע — דאָס איז אַ גרויסע זינד (אויב מע פּאַקט דיך). בײַ נאַכט לעשט מען אויס די ליכט פּונקט צען אַזייגער — אַ גוטע נאַכט!

דאָס לעבן מיטן קאַפּריזנעם פּאָרפֿאָלק איז מיר נישט אָנגעקומען גרינג. מע האָט געדאַרפֿט האָבן אײַזערנע נערוון, כּדי נישט צו לײַדן פֿון אַ נערוון-צוזאַמענבראָך יעדן מאָנטיק און דאָנערשטיק; דאָס שווערסטע איז געווען צו מאַכן אַ שווײַג, אַז די טאַנטע פֿלעג זאָגן דער קאַץ מוסר, הלמאַי זי האָט איבערגעקערט אַ שיסל אָדער צעריסן דעם אָנקל הערצעס באַליבטע „פּאַפּוטשן‟ [2]. ס׳טײַטש! אין פּוילן האָט מען פֿאַרברענט ייִדן אין די אויוונס, פֿאַרגאַזט זיי, געהאָנגען, געקוילעט; די על-פּי-נס געראַטעוועטע מענטשן וואַלגערן זיך אין גאַנץ אייראָפּע, קוים וואָס זיי האָבן אַ העמד אויפֿן לײַב, און די טאַנטע קען, נעבעך, נישט צומאַכן קיין אויג, מחמת די קאַץ האָט צעריסן אַ פּאָר צעטרענטע שטעקשיך!

נאָר מיט איבערמענטשלעכע כּוחות האָב איך מצליח געווען פּועלן בײַ זיך נישט לאָזן פֿאַלן קיין קרום וואָרט. נאָך אַלעמען האָב איך און די מאַמע פֿאָרט געוווינט אין זייער וווינצימער, און נישט זיי — אין אונדזערן. יעדנפֿאַלס, איז דער מאָדנער שידוך זיך צעפֿאַלן שנעל, אָבער נישט צוליב דעם צעקאַליעטשעטן שלום-בית, נאָר צוליב די ענינים, וואָס ליגן נישט אין מענטשלעכע הענט, ווי גרויס און שטאַרק דער מענטש זאָל נישט זײַן.

די מאַמע אַ פּשוטע געזונטע פֿרוי, וואָס איז זעלטן געווען פֿאַרקילט, האָט זי אָנגעהויבן זיך באַקלאָגט, אַז דאָ שטעכט איר און דאָרטן דרוקט איר. ס׳איז איר מסוכּן טרוקן אין האַלדז. די הויט קראַצט איר. אַ רגע איז איר שרעקלעך קאַלט און תּיכּף ווערט איר געפֿערלעך הייס, כאָטש שפּרינג פֿון הויט אַרויס. איך האָב זיך געבעטן בײַ איר נישט איין מאָל, זי זאָל שוין זען אַ דאָקטער, אָבער זי פֿלעג מיך תּמיד שפּאָטיק אָנמעסטן מיט אַ זײַטיקן בליק און ענטפֿערן האַלב שמייכלענדיק, האַלב הוסטנדיק: „וואָס מין דאָקטער? ווער מין דאָקטער?‟. זי האָט געצאַנקט אַ פּאָר חדשים און לסוף געשטאָרבן.

נאָך די שלושים איז פֿאָרגעקומען די ערשטע זיצונג פֿון אונדזער „פּאָליטביוראָ‟, אַ מאַכט-אָרגאַן, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן נאָך מומע ראַשעלס איניציאַטיוו און איז באַשטאַנען פֿון די איבערגעבליבענע דרײַ פּערזאָנען, אין וועלכן בלויז צוויי מיטגלידער האָבן געהאַט דאָס לעצטע וואָרט און אַ „וועטאָ‟־רעכט. די פֿעטע קאַץ איז בײַגעווען אויף דער זיצונג, ווי אויך אויף די קומענדיקע זיצונגען, שלאָפֿנדיקערהייט, אונטערן טיש אָדער אויף דער קאַנאַפּע.

די מומע האָט גענומען דאָס וואָרט:

„דודל, ס׳איז נישט קיין תּכלית צו אַרבעטן מיט וואָס עס קומט צו דער האַנט; הײַנט ביסטו דאָ מאָרגן ביסטו דאָרט. ס’טויג נישט. ערשטע זאַך, דאַרפֿסט האָבן אַ דיפּלאָם. מיט אַ דיפּלאָם ביסטו אַ מענטש! וועסט קריגן אַרבעט אין אַן אינסטיטוט, אפֿשר אין אַ גרויסער פֿאַבריק. וועסט האָבן אַ פֿאַרדינסטל… ס’וויכטיק. מאָרגן וועסטו אַרײַנקומען מיט אַ כּלה, איבערמאָרגן — מיט אַ קינד.‟

דודל: „טאַנטע, איך וויל האָבן אַ געשעפֿט, ווי דער פֿעטער האָט. ער האָט שיין פֿאַרדינט פֿון זײַן קלייט‟.

אָנקל הערץ: „דוד, רעדסט, ווי אַ קינד, אַזוי זאָל איך לעבן! הײַנט-מאָרגן וועט די רעגירונג אָפּנעמען בײַ מיר דאָס געשעפֿט. מ’שמועסט שוין, אַז אַלע סוחרים וועלן זײַן אָנגעשטעלטע פֿון דער מדינה. אַ צרה אויף מײַן קאָפּ!‟.

טאַנטע ראַשעל: „הערץ, פּאַוואָליע מיט דער צונג! איך האָף, אַז דו פּלאַפּלסט נישט אַזוינע נאַרישקייטן מיט דײַנע קונים‟.

פֿעטער הערץ: „דודל, וואָס געפֿעלט דיר?‟

דודל: „ווייסעך?

טאַנטע ראַשעל: „פֿאַרוואָס זאָלסט זיך נישט פֿאַרשרײַבן צו לערנען ליטעראַטור? מע זאָגט, אַז מע זוכט אין „מאַקסים גאָרקי‟־אַנשטאַלט ליטעראַרישע מבֿינים, וועסט דאַרף זיך אויסלערנען רוסיש אויך‟.

דער „פּאָליטביוראָ‟ האָט באַשלאָסן, אַז איך וועל שטודירן ליטעראַטור אין בוקאַרעשטער אוניווערסיטעט. מיט דער צײַט האָב איך זיך צוגעוווינט „צו די שטרענגע כּללים פֿון דעם „פּאָליטביוראָ‟ און אַפֿילו ווייניקער פֿײַנט געהאַט די קאַץ. איך האָב אָנגעהויבן אָנטיילנעמען אין די באַזע-צערעמאָניעס אין שטוב: באָדן די קאַץ, פּרוּוון אָפּשנײַדן איר די נעגל, זי מוסרן, כאָטש איין מאָל אַ טאָג. די אַרבעט פֿון אונדזער „פּאָליטביוראָ‟ איז אָנגעגאַנגען אומגעשטערט, ביז עס איז געקומען דער טאָג פֿון 15טן אויגוסט, יאָר 1947.

דעם טאָג האָט אַן אַנדער „פּאָליטביוראָ‟, וואָס איז פֿיל מעכטיקער ווי אונדזערן, אײַנגעפֿירט די באַוווּסטע „גרויסע סטאַביליזירונג‟; און דער ווירטשאַפֿט פֿון גאַנץ רומעניע האָט זיך אַ וואַקל געטאָן. די „גרויסע סטאַביליזירונג‟ האָט געזאָלט מיינען אַן איבערגאַנג, בוכשטעבלעך איבער אַ נאַכט, פֿון דער עקאָנאָמישער סיסטעם פֿון דער אַלטער מטבע צו אַ נײַער. דער בײַט-קורס איז געווען אַ פֿאָרויס-באַשטימטער און די העכסטע סומע, וואָס יעדער האָט געמעגט בײַטן, איז געווען שטאַרק באַגרענעצט. די סטאַביליזירונג האָט לחלוטין דעסטאַביליזירט אונדזער „פּאָליטביוראָ‟, וואָס זײַנע צוויי זײַלן זענען געווען צוויי עלעמענטן, וואָס האָבן געהערט אי עקאָנאָמיש, אי פּסיכאָלאָגיש צו דער וועלט פֿון נעכטן; אַ וועלט, וואָס האָט געפּלאַצט ווי אַ זייף-בלויז מיט קנאַפּע שאַנסן אויפֿצושטיין תּחית-המתים.

די שטימונג אין דער היים איז געוואָרן אַ מרה-שחורהדיקע, ווי ערבֿ אונטערגאַנג. עס האָט געשמעקט מיט די לעצטע טעג פֿון פּאָמפּיי. אָנקל הערץ האָט נישט געקענט קויפֿן נײַע סחורה האָט ער, בלית-ברירה, פֿאַרשלאָסן די קלייט און איז געזעסן גאַנצענע טעג אין דער היים און נישט גערירט מיט קיין פֿינגער.

איין אויפֿדערנאַכט האָט די מומע און דער פֿעטער אײַנגעפּאַקט צוויי וואַליזן און זיך געזעגנט מיט מיר גאָר וואַרעם. די טאַנטע האָט מיר מודיע געווען, אַז זיי פֿאָרן מיט דער באַן אויף אַ קורצער וואַקאַציע אין די וואַרעם-בעדער, און געבעטן איך זאָל אַכטונג געבן אויף דער קאַץ. וואָס וואַקאַציע? ווער וואַקאַציע? שפּעטער האָב איך דערהאַלטן אַ פּאָסטקאַרטל מיט אַ העל-באַלויכטענעם עפֿעל-טורעם, וואָס האָט מיך געלאָזט וויסן, אַז זיי זענען אָנגעקומען בשלום אַזש קיין פּאַריז. אונטן, בײַם סאַמע ראַנד, איז געשטאַנען, אַז זיי באַגריסן מיר האַרציק און בעטן, איך זאָל זיך נישט פֿאַרזאַמען און שרײַבן צוריק וואָס מאַכט דאָס קעצעלע.

וואָס מאַכט דאָס קעצעלע טאַקע? איך האָב זיי נישט געשריבן, אַז אַ פּאָר טעג נאָך זייער אַרויספֿאָרן, האָב איך אַן עפֿן געטאָן די טיר און זי איז אַרויסגעלאָפֿן, ווי אַ פֿײַל אויסן בויגן, אָן אַ „זײַ געזונט‟. מער האָב איך די קאַץ נישט געזען. איר גורל איז „אומבאַוווּסט‟, אַזוי צו זאָגן, נאָר נעמענדיק אין באַטראַכט דעם פֿאַקט, וואָס זי האָט קיינמאָל נישט אַרויסגעשטעקט די נאָז אין דרויסן, קען מען משער זײַן, אַז זי האָט נישט זוכה געווען צו אַריכות-ימים. דער גורל פֿון דער קאַץ איז נישט געווען קיין פֿריילעכער. אַזוי אַרום, בין איך פֿאַרבליבן איינער אַליין אין דער דירה, וואָס איך האָב, פֿאַקטיש, נישט געהאַט קיין חזקה אויף איר.

די טירן האָבן געסקריפּעט, די קליאַמקעס זענען געווען שלאַבעריק, די פֿענצטער מיט די שווערע ראַמען האָבן זיך געעפֿנט נאָר מיט צרות, אַזוי אַז צו פֿאַרמאַכן זיי דערנאָך איז געווען אַן אָפּקומעניש. יעדע פּאָר וואָכן האָט עפּעס אויפֿגעהערט צו אַרבעטן. די לאָמפּן האָבן געהאַלטן אין איין איבערברענען. אַן עלעקטריקער, וואָס האָט באַטראַכט די דירה, האָט געזאָגט, אַז די אינסטאַלאַציע טויג נישט, זי איז שוין אַלט און האַלב רויִנירט. אין קאָרידאָר האָט אַ קרומען שפּאַלט אין דער וואַנט, אַ דערמאָנונג פֿון דער ערד־ציטערניש אין יאָר 1940, צעריסן דעם טאַפּעט. אין דער שאַפֿע זענען נאָך אַלץ געבליבן הענגען די מלבושים, וואָס אָנקל הערץ און טאַנטע ראַשעל האָבן איבערגעלאָזט נאָך זיך: שוואַרצע און טיף-בלויע קליידלעך, פֿאַרביקע שניפּסן און אַ „באָרסעלינאָ‟־היטל. פֿון אַלץ האָט אַרויסגעדורפֿט אַ שטאַרקער גערוך פֿון נאַפֿטאַלין. אין דער קאַמערע זענען נאָך געווען סלויען מיט אײַנגעמאַכטס, באָרשט און צוקער. די דירה האָט אויסגעזען, גלײַך ווי די בעל-הביתטע וואָלט אַרויסגעגאַנגען עפּעס אײַנקויפֿן אין שטאָט און אָט, אָט וועט זי זיך אומקערן מיט אַ שווערן קויבער און אַ ליידיקן בײַטל.

איך האָב ווויל געוווּסט, אַז די שׂימחה וועט נישט דויערן ביז משיח וועט קומען.
פֿריִער צי שפּעטער וועט מען זיך כאַפּן אין דער פּרימעריִע, אַז די אַמאָליקע אייגנטימערס און הײַנטיקע פֿאַררעטערס זענען אַוועק, אָן אַ זײַ-געזונט אין דער קאַפּיטאַליסטישער וועלט. אַ מאָל וועט מען נאַציאָנאַליזירן אָדער קאָנפֿיסקירן די דירה, נאָר, ווי זאָגט מען, כּל-זמן די רעדער דרייען זיך, פֿאָרט מען. אַזוי צי אַנדערש, די ביוראָקראַטיע האָט נישט געטאָן אירס: טעג און וואָכן זענען אַריבער און קיינער האָט זיך נישט צוגעטשעפּעט צו מיר. מײַן צײַטווײַליקע וווינונג איז געוואָרן אַ שטענדיקע.

די צײַט איז געפֿלויגן; נאָך אַ סעמעסטער, נאָך אַ ווינטער, אַ זומער און ווידער אַ ווינטער און אָט האָב איך פֿאַרענדיקט דעם לעצטן קורס, אָפּגעגעבן די לעצטע היים-אַרבעט און צוגעשטאַנען צום לעצטן מאָל צום עקזאַמען בעל-פּה. מײַנע צייכנס זענען געווען מער ווי בכּבֿודיקע, אָבער איך האָב גוט געוווּסט, אַז די רעפּאַראַציע־קאָמיסיע וועט, אַ חוץ מײַנע צייכנס, איבערקוקן אויך מײַנע פּאַפּירן, נעמען אין באַטראַכט מײַן געזונטע אָדער, חלילה, נישט-געזונטע אָפּשטאַמונג. די גרונט-פֿאַקטן פֿון מײַן לעבן זענען פֿאַרבליבן די אייגענע: דער טאַטע איז געווען אַ קליינער סוחר, די מומע געפֿינט זיך אין דער קאַפּיטאַליסטישער וועלט. מײַן באַגײַסטערונג אין די טעאָרעטישע קורסן וועגן מאַרקסיזם און לעניניזם איז נישט געווען גרויס. איך האָב געקראָגן אַ דרײַ אין „קאָמוניסטישער עקאָנאָמיע‟, בשעת כּמעט אַלע אַפֿילו די, וואָס קענען קוים פֿאַרשטיין די סאַמע פּשוטסטע פּרינציפּן פֿון מאַטעמאַטיק, האָבן זיך באַזאָרגט כאָטש מיט אַ „פֿיר‟. דעריבער האָט מײַן „פֿינף‟ אין רוסיש געטויגט אויף כּפּרות; דעם „מאַקסים גאָרקי‟־אינסטיטוט וועל איך זען נאָר פֿון דרויסן — אַזוי איז טאַקע געשען.

איך האָב באַקומען אַ שטעלע אין דעם אָפּטייל פֿאַר פֿרעמדע שפּראַכן בײַם מלוכה־פֿאַרלאַנג. איך געדענק נאָך גאַנץ גוט דעם ערשטן טאָג פֿון מײַן אַרבעט: אָנגעטאָן שיִער נישט ווי אַ חתן, אין אַ נײַעם גרויען אָנצוג און אַ שניפּס, בין איך געשטאַנען אינעם קאָרידאָר, ווי אַן עני בפּורים, ווײַל ס׳האָט זיך נישט אָפּגעזוכט קיין בענקל און אַ פֿרײַער טיש פֿאַר מיר. חבֿר דומיטרעקסו, דער פֿאַרוואַלטער פֿון דעם זשורנאַל האָט זיך אַ קראַץ געגעבן הינטערן לינקן אויער און מיך פֿאַרזיכערט, אַז מאָרגן וועט מען זיך אַן עצה געבן און עס וועלן וואַרטן אויף מיר שפּאָגל-נײַע טיש-און-בענקל. דער „מאָרגן‟ האָט זיך געצויגן העכער צוויי וואָכן. יעדן טאָג בין איך געקומען פּונקט אַכט אַזייגער, געווויר געוואָרן, אַז עס איז נישטאָ קיין פּלאַץ פֿאַר מיר — און מאַרש אַהיים. קיינעם איז נישט אָנגעגאַנגען, וווּ איך בין און וואָס איך טו. לסוף האָב איך באַקומען די געגאַרטע טיש-און-בענקל און אַ ווינקעלע אין דעם צימער, וווּ עס איז געזען איזי. ער האָט מיך שפּעטער אַרײַנגעפֿירט אין דעם פּרדס פֿון ייִדישער ליטעראַטור.

נאָכן געפֿינען פֿאַר מיר אַ ווינקל, האָט מען זיך געכאַפּט, אַז מע דאַרף געפֿינען פֿאַר מיר אויך אַ שטיקל אַרבעט: האָב איך געאַרבעט אַ שטיקל צײַט ווי אַ זעצער, שפּעטער ווי אַן איבערזעצער און ווידער — אַ זעצער. פֿאַר מײַן שעף איז דער אונטערשייד צווישן אַ זעצער און אַן איבערזעצער איז געווען גאָר אַ קליינער. געווען אַ צײַט אָן אַ לעק אַרבעט, האָב איך זיך אַרומגעדרייט פּוסט-און-פּאַס חדשים. אין פֿאַרלויף פֿון אָט די חדשים האָב איך געהאַט צײַט, אָן אַ סוף, צו טראַכטן. ס׳רובֿ איז מײַן קאַפּ געווען הונדרעט פּראָצענט ליידיק, אָבער טיילמאָל האָבן זיך אַרײַנגעגנבֿעט אין אים אומעטיקע מחשבֿות. איך פֿלעג זאָגן צו זיך: שוין? דאָס איז דאָס? אַזאַ לעבן איז מיר באַשערט פֿון הײַנט ביז דער פּענסיע? גרויע, ליידיקע טעג, אידענטישער צווילינג, אָן שום תּוך, אָן פֿרייד, אָן עצבֿות, אָן קיין מיין, אָפֿט אָן קיין שום זינען… נישט באַרג־אַרויף און נישט באַרג־אַראָפּ. איך אָטעם, כּדי צו אָטעמען. איך לעב, כּדי צו לעבן, אָבער וואָס איז דער ציל? די טעג זאָלן זיך ענדיקן וואָס גיכער?..

גוט וואָס איזי האָט מיך אַרײַנגעצויגן אין דעם גאָר שמאָלן קרײַז פֿון ייִדישע ענטוזיאַסטן בײַ מאָריסן. איך געדענק דעם ערשטן ליטעראַרישן אָוונט אין זײַן דירה. אַ טוץ אַמאַטאָרישע פּאָעטן האָבן פֿאָרגעלייענט זייערע שלעכט-געשריבענע לידער. זיך באַרימט מיט זייערע באַנאַלע גראַמען, אַרומגערעדט שטענדיק די אייגענע צוגעדראָטענע טעמעס און נתפּעל געווען פֿון שוואַכע דיכטערישע אימאַזשן.
די אָנפֿאַנגערישע פּאַטשקערײַען האָבן מיר ווי אַ קראַץ געטאָן אין די געהירן, כאָטש מײַנע אייגענע זענען נישט געווען בעסער אויף אַ האָר, ווער זעט דען דעם אייגענעם האָרב?

איך האָב געקוקט פֿון אויבן אַראָפּ אויף די שטאַמלדיקע אַמאַטאָרן, וואָס האָבן געמוטשעט דעם שיטערן עולם מיט זייערע אומבאַחנטע ליטעראַרישע אײַנפֿאַלן.
מאָריץ — דאָס האָט זיך געוואָרפֿן אין די אויגן — האָט זיך פּאַסמאַקעוועט מיט יעדן וואָרט, געפּאַטשט מיט די הענט ווי אַ קליין ייִנגעלע. נאָך מײַן „פֿאָרלעזונג‟ האָט ער מיך אַ כאַפּ געטאָן בײַם אַרבל און אַרײַנגעשפּיגן אין אויער אַ באַגײַסטערטער: „וווּנדערבאַר! ווירקלעך, וווּנדערבאַר!‟

דעמאָלט האָט ער אויסגעזען אין מײַנע אויגן ווי אַ וווּלגאַרער בעל-המאה, וואָס שנײַדט זיך אויכעט אויף אַ בעל-הדעה. כאָטש אַ מאה האָט ער אַוודאי נישט געהאַט. איצט, אַז איך קוק אויף צוריק, קום איך צו גאָר אַן אַנדער אויספֿיר. עס פֿאַלט מיר אײַן, אַז ער איז אין אַ געוויסער מאָס געווען אין „אַוואַנגאַרד‟: דער עיקר בײַ אים איז געווען די שאַפֿונג, צו געבן די מעגלעכקייט זיך אויסדריקן און זיך אויסדריקן אַליין. נישט וויכטיק, ווי אויסגעשליפֿן זענען די לידער אָדער ווי ראַפֿינירט זענען די געדאַנקען. די ווערטער אַליין האָבן אַ ווערט און זיי אָטעמען מיט שײַן און פּראַכט. זיי זענען מסוגל באַלײַכטן און לײַכטער מאַכן דעם יאָך פֿון אונדזער טאָג-טעגלעכקייט, כאָטש אין מײַן פֿאַל איז עס פֿול מיט שווײַגעניש.

איצט האַלט איך, אַז דאָס וואָס ער איז נישט געווען קיין ליטעראַרישער יחסן, איז גראָד אַ מעלה, ווײַל נאָר אַזאַ מענטש וואָלט געקענט אײַנשלינגען מיט גרויס אַפּעטיט מײַנע האַלב-געבאַקענע פֿערזן אָן איבעריקע טענות. ער האָט געהאַלטן דאָס שאַפֿן אַליין ווי אַ זאַך פֿאַר זיך; אַ שטילער ווידערשטאַנד פֿונעם יחיד קעגן דער דרויסנדיקער וועלט, אַ שפּײַ אויף דער ווירקלעכקייט, אַ האָפֿענונגסלאָזע מרידה פֿון דעם מענטש קעגן זײַן גורל, אַ פֿאַרזוך צו זאָגן עפּעס פֿאַר דעם, וואָס דער מלאך-המוות וועט קומען און דער מענטש וועט שוין נישט קענען רעדן.

ער איז געזעסן, ווי אַ מלך, אין זײַן גאַסטפֿרײַנדלעכן סאַלאָן און דאָס פּנים האָט אים געשײַנט פֿאַר פֿרייד. דעמאָלט איז מיר נישט אײַנגעפֿאַלן, אַז די שׂימחה איז פֿון אַ פֿאַרמישפּטן צום טויט, וואָס נעמט אָן באַהבֿה דעם טויטאורטייל. מיר אַלע גייען, אין לעצטן סך-הכּל, צו דער שחיטה, ווער פֿריִער, ווער שפּעטער, וועלן מיר כאָטש זינגען אויפֿן וועג.

איצט איז ער טויט. אַנאַ האָט חתונה געהאַט אין ישׂראל. מײַן לידער-קוואַל האָט זיך אויסגעטרוקנט. דאַכט זיך, אַז איך וועל מער נישט שרײַבן. מאָריס האָט געהאַט שיינע אידעאַלן און קלוגע געדאַנקען, אָבער מע דאַרף מודה זײַן: דער ווידערשטאַנד איז דורכגעפֿאַלן. פֿאַרבליבן איז די אָפּשטויסנדיקע געשטאַלט, וואָס איך זע אין שפּיגל: אַ פֿרי-פֿאַרעלטערטער מאַן מיט אַ קאָפּ שיטערע האָר, וואָס האָבן פֿאַרלוירן זייער גלאַנץ, אַ הויכער שטערן, אַ געל פֿאַרשטיינערט פּנים, אַ פּאָר קאַרע גרויסע אויגן, ווי בײַ אַ דערשראָקענער פֿויגל — אַ פֿאַרפֿאַלענער. און די שאָטנס ווערן אַלץ לענגער, די ליכט איז שוין נישט לויטער, געוואָרן עטוואָס קאַלעמוטנע. דער אַרום זעט אויס מטושטש, אומזיכער…

ס׳קען זײַן אַ אָנהייב פֿון קאַטאַראַקטע אָדער אַן אַנדער ערנסטע פּראָבלעם. איך וואָלט שוין פֿון לאַנג געדאַרפֿט זען אַ דאָקטער, נאָר צו וואָס מוטשען זיך און אַנדערע? טאָמער דער אונטערגאַנג רוקט זיך אָן, זאָל ער שוין קומען. איך וואַרט מיט אונטערטעניקייט אויף דער אומפֿאַרמײַדלעכער הערשאַפֿט פֿון חשכות, אַבי עס זאָל נישט וויי טאָן.

איצט קלינגען אין מײַנע אויערן שטעפֿאַן צווײַגס לעצטע ווערטער: „די וועלט פֿון מײַן שפּראַך איז אונטערגעגאַנגען, און אייראָפּע, מײַן גײַסטיק היימלאַנד, איז באַגאַנגען זעלבסטמאָרד.

ייִדיש, מײַן מאַמע-לשון, די שפּראַך, אויף וועלכער איך שרײַב איצט, ווערט וואָס אַ מאָל אָרעמער, וואָס אַ מאָל שיטערער. באַלד וועט זי, ווי איך, שטום ווערן.
עס שטעלט זיך די פֿראַגע: ווי לאַנג וועל איך זשיפּען, ווי לאַנג וועל איך פֿאַרמאָגן כּוח און מוט צו לאַכן דעם מלאך-המוות אין פּנים?

מײַן גײַסטיק היימלאַנד האָט קיינמאָל נישט עקזיסטירט. עס איז נישטאָ — נישט באָטאָשאַן, וווּ איך בין געבוירן געוואָרן, נישט בוקאַרעשט, ווּוּ איך האָב פֿאַרבראַכט די סאַמע באַדײַטפֿולע יאָרן אין מײַן לעבן; איך קען די שטאָט רופֿן „היים‟ מיטן פֿולן זין פֿון וואָרט. ישׂראל, די ייִדישע מדינה, נייטיקט זיך אין שטאַרקע הענט, נישט אין קלוגע ווערטער…

עס איז כּדאַי צו לעבן ווײַטער — יאָ אָדער ניין? אויף מײַן געלעגער, דורך די נעכט, האָב איך זיך אָפֿט געשלאָגן מיט די דאָזיקע ספֿקות. איך מוז זײַן אויפֿריכטיק: ס׳רוב, נישט תּמיד, איז דער ענטפֿער — געווען, „ניין‟. דורך די נעכט האָב איך געקלערט וועגן דעם סוף. פּלאַנירט מײַן טויט: אין אָנהייב איז דאָס געווען בלויז אַ סאָרט טונקעלע שפּיל, וואָס האָט נישט קיין נגיעה מיט דער רעאַליטעט; נאָר מיט דער צײַט האָבן די מחשבֿות גענומען רעדן העכער, דאָס עצבֿות איז געוואָרן געדיכטער און אומדערטרעגלעך. אַ בלינדער שרעק עגבערט אין מיר נאָך אַלץ. די מורא פֿאַרן טויט האָט זיך אַפּנים נישט אויסגעלאָשן אין גאַנצן. איך בין נאָך נישט אַזוי פֿאַרצווייפֿלט, ווי שטעפֿאַן צווײַג, כּדי זיך אַ וואָרף טאָן אין די תּמיד-צעשפּרייטע אָרעמס פֿונעם טויט…

איך שרײַב דעם דאָזיקן געזעגענונג-בריוו שוין מער ווי אַ חודש צײַט, און ער דערשלאָגט זיך נישט נאָך אַלץ צו קיין ברעג. זעט אויס, עס איז גאָר שווער אונטערציִען די אונטערשטער שורה. יעדנפֿאַלס, די טעמע האָט זיך אויסגעשעפּט. וואָס איז שוין דער חילוק — אַ וואָרט מער אָדער אַ וואָרט ווייניקער? איך האָב געוואָלט נאָך עפּעס אָנשרײַבן, אָבער איך ווייס נישט פּונקט וואָס. דאָס איז אַ סימן, אַז עס דאַרף טאַקע בלײַבן נישט־דערשריבן, נישט־דערזאָגט.

איך פֿאַרגלײַך זיך צו אַן אַלטן אַקטיאָר, וואָס שטייט אויף דער בינע נאָך דער סאַמע לעצטער פֿאַרנייגונג. דער פֿאָרהאַנג פֿאַלט און אַ רגע פֿאַר דעם, וואָס ער וועט פֿאַרשטעלן דעם אַקטיאָר פֿון דעם פּובליקום, ווילט זיך אים זאָגן דעם עולם עפּעס וויכטיקס, וואַרפֿן אַ וואָרט וועגן דעם זין אָדער תּמצית פֿון לעבן. ער איז שוין נישט בקו-הבריאות און ער צווייפֿלט, צי עס וועט נאָך זײַן אַ צווייטע געלעגנהײט עס צו זאָגן… אָבער די ווערטער זענען, מעשׂה-שׂטן, זיך צעפֿלויגן, אַנטרינען געוואָר.
דער קאָפּ איז ליידיק… די איינציקע ווערטער, וואָס קומען פֿון אים אַרויס, זענען — „אַ גוטע נאַכט!‟.

דער עולם, אַן אויפֿגעלייגטער, אַפּלאָדירט מיט באַגײַסטערונג.
„אַ גוטע נאַכט…‟, כאָטש קיינער אַפּלאָדירט מיך נישט.

עפּילאָג

אַנאַ האָט דערפֿילט אַ דרוק אין די שלייפֿן און אַ טעמפּן ווייטיק אונטער דעם שטערן. דאָס עופֿעלע, גאָט צו דאַנקען, איז ענדלעך אַנטשלאָפֿן געוואָרן. דאָס פֿאַרשוויצטע קעפּעלע איז געלעגן איצט רויִק אויף דעם ווייכן קישן און דאָס אָפֿענע מויל האָט עדות געזאָגט, אַז עס איז אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ האַרטן שלאָף — אַזאַ שלאָף האָט זיך אַנאַ נישט געקענט פֿאַרגינען זינט דאָס מיידל האָט דערזען די ליכטיקע שײַן.

עס איז געווען שטאַרק הייס. אַנאַ האָט געהאָפֿט, אַז דער אָוונט וועט ברענגען מיט זיך אַ דערלײַכטערונג, אָבער דער אָוונטיקער ווינט האָט אַרײַנגעבלאָזן דורך דעם אויפֿגעפּראַלטן פֿענצטער, אַ קנויל פֿײַכטקייט. עס האָט זיך אַנאַן געדאַכט, אַז אַלץ שטינקט אַרום איר. זי האָט נישט געוואָלט די מידקייט זאָל נעמען איבער איר די אויבערהאַנט, ווי עס געשעט מיט איר יעדע נאַכט. שוין אַ יאָר, אַז זי איז ווי פֿאַרקייטלט צו אַן עופֿעלע, וואָס האַלט אין איין וויינען, און זי האָט שוין פֿאַרדינט צו האָבן אַ ביסל „אייגנס‟, ווידער צו געפֿינען דעם פֿאַרגעסענעם „זיך‟.

זי האָט אָנגעצונדן אַ נאַכט-לעמפּל און גענומען אין דער האַנט די וועכנטלעכע צײַטונג אין דער רומענישער שפּראַך: „וויאַצאַ נאָאַסטרע‟ [אונדזער לעבן — רעד.]. אין דער וועכנטלעכער צײַטונג, וואָס גייט אַרויס אין תּל-אָבֿיבֿ, האָט געהערשט די זעלבע מחשבֿות-וויסטעניש, ווי יעדע וואָך. עצות פֿאַר יונגע באַלעבאָסטעס, וויצן, וואָס האָבן שוין אַ באָרד, אָפּגעבליאַקעוועטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פֿילמען-שטערן, וואָס זי האָט נישט דערקענט און שיינהייט-קעניגינס, וואָס זענען ענלעך איינע צו דער צווייטער, ווי פֿון איין טייג געקנאָטן.

די צײַט שטייט נישט אויף איין אָרט, עס איז אַ שאָד צו פּטרן די קאַרגע פֿרײַע שעהען אויף אַזעלכע נאַרישקייטן. זי האָט שוין געוואָלט אַוועקלייגן די צײַטונג און זיך גרייטן צום שלאָף, אָבער אויפֿן זײַטל פֿון וועלט-נײַעס האָט געוואַרט אויף איר אַן איבערראַשנדיקע ידיעה: „דער פּרעזידענט פֿון דער רומענישער סאָציאַליסטישער רעפּובליק און דער פֿאָרזיצער פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי גיאָרגע גיאָרגיו דעזש, איז געשטאָרבן דעם 21סטן מערץ אין בוקאַרעשט. ראַדיאָ בוקאַרעשט גיט איבער, אַז ער האָט לעצטנס געליטן פֿון געלזוכט און פֿאַרשיידענע פּראָבלעמען מיטן האַרץ. די רומענישע רעגירונג האָט אַנאָנסירט פֿיר טרויער-טעג, אין וועלכע די רומענישע בירגער וועלן קענען פֿרײַ פֿאַרבײַגיין זײַן טרונע, וואָס וועט אַרויסגעשטעלט ווערן אין דעם געוועזענעם קעניגלעכן פּאַלאַץ און זיך געזעגענען פֿון דעם באַליבטן מנהיג‟.

עס לאָזט זיך גרינג דערקענען, אַז דער פֿוילער רעדאַקטאָר אָדער דער פּאַפּוגײַ האָט איבערגעגעבן די ידיעה וואָרט בײַ וואָרט ווי זי איז געווען אין „סקינטעאַ‟. ער האָט זיך אַפֿילו נישט מטריח געווען אַרײַנשטעלן עטלעכע פֿראַגע-צייכנס. עס איז דאָך באַוווּסט, אַז אין די סאָציאַליסטישע סאַטעליט-לענדער שטאַרבן די מנהיגים נישט סתּם אַזוי, ווײַל דאָס האַרץ האָט בײַ זיי אויפֿגעהערט שלאָגן. ערשטע זאַך, דאַרף מען זיך נאָכפֿרעגן, ווער עס האָט געהאַט דעם אינטערעס „אָפּראַמען‟ דעם אַלגעמיינעם סעקרעטאַר.

איצט וועלן אַלע מוזן שטיין אין דער ריי, כּדי פֿאַרבײַצוגיין די טרונע. אַנאַ האָט געקענט באַשײַמפּערלעך זען די אומענדלעכע רייען, וואָס האָבן זיך געשטעלט לעבן דעם פּאַלאַץ און לענג־אויס די הויפּט-גאַסן, ווי נאָך אַ באַפֿעל — און עס לייגט זיך טאַקע אויפֿן שׂכל, אַז נאָר נאָך אַ באַפֿעל. צי שטייט דוד אויך איז אַזאַ ריי? קען זייער זײַן. מסתּמא, יאָ. זי האָט זיך געקענט פֿאָרשטעלן ווי „דאַוויד‟ שטייט אין אַזאַ אומענדלעכער ריי, אין אַ הוילן קאָפּ, האַלטנדיק דאָס היטל אין דער האַנט. ער איז אָנגעטאָן אין זײַן איין-און-איינציקן אויסגעריבענעם מאַנטל, וואָס ער צעשיידט זיך נישט מיט אים און רייכערט שטינקענדיקע ציגאַרעטן, צו פֿאַרטרײַבן דעם מסוכּנעם לאַנגווײַל.

ער איז נישט קיין שלעכטער אַקטיאָר; זײַן פֿייגליש-דערשראָקן פּנים מיט דער שפּיציקער נאָז און גרויסע, ספֿק־ברוינע, ספֿק־געלע אויגן דרוקט אויס אַ טיפֿן צער. די מוסקלען פֿונעם פּנים זענען פֿאַרשטיינערט פֿאַר גרויס ווייטיק און צעמישעניש. זי קען אים גוט, ווי די אייגענע דלאָניע. אין האַרצן שעלט ער מיט טויטע קללות אַלץ און אַלעמען. וואָס האָט ער אָפּגעטאָן אַזוינס, וואָס עס קומט אים אַזאַ שטראָף?..

אַנאַ האָט געפּרוּווט זיך דערמאָנען וויפֿל צײַט עס איז אַוועק זינט זײַן לעצטן בריוו.
לויט איר חשבון איז אַרויסגעקומען נישט ווייניקער ווי צוויי יאָר. וואָס פּלוצעם האָט ער אָנגענומען אַ פֿולן מויל וואַסער? ער האָט צוגעזאָגט צו שרײַבן צו איר פֿון זײַן נײַער אַדרעס, אָבער זי האָט נישט דערהאַלטן קיין איין בריוו — נישט פֿון דעם נײַעם אַדרעס און נישט פֿונעם אַלטן. זי האָט אים געשריבן עטלעכע בריוו, אָבער נישט באַקומען קיין ענטפֿער. מאָדנע, אפֿשר איז ער אייפֿערזיכטיק? באַשלאָסן איבערצורײַסן יעדן קאָנטאַקט מיט איר צוליב איר חתונה האָבן? ער וואָלט געקענט אָנשרײַבן כאָטש אַ וואָרט. ניין, אוממעגלעך… ער האָט איר דאָך געשריבן, אַז ער איז באַגײַסטערט פֿון איר פּלאַן, געשריבן, אַז איר פּלאַן געפֿעלט אים זייער און ער וואַרט אויף זײַנע פּאַפּירן. די מעשׂה ציט זיך לענגער. עס טרעפֿט זיך, אַז מע דאַרף אַ פּאַפּיר, קען די רומענישע רעגירונג מאַכן דעם טויט… און אפֿשר האָט ער באַשלאָסן צו בלײַבן דאָרט, אין רומעניע? פֿאַרשטענדלעך, אין דער אמתן, קיינער נייטיקט זיך דאָ נישט אין פּאָעטן און בפֿרט אין ייִדישע פּאָעטן. ברוקירן גאָסן קען מען אָן זיי, גרינדן אַ נײַע שטאָט, בויען אַ שולן — אָן זיי. ווער נייטיקט זיך הײַנט אין שיינע ווערטער?

ער האָט געבעטן, זי זאָל שיקן זײַנע לידער אין עטלעכע רעדאַקציעס. זי האָט עס געטאָן. זי האָט געשיקט זײַנע לידער קיין תּל־אָבֿיבֿ, אויפֿן אַדרעס פֿון „דער גאָלדענער קייט‟, אָבער נישט באַקומען קיין ענטפֿער…

צי האָט זי דען צײַט צו טראַכט וועגן דוד. אירע הענט זענען, ברוך-השם, פֿול מיט אַרבעט: סײַ מיטן מיידעלע, סײַ אין פֿעטער שמואלס קלייט און דאָך, ווי זאָגט מען, אַן ערשטע ליבע ווערט נישט פֿאַרזשאַווערט, כאָטש נישט אין גאַנצן. זי האָט נישט ליב איר מאַן. זי האָט אים אויך נישט פֿײַנט. ער איז אַ גוטער פֿאָטער און אַ געטרײַער מאַן. זײַן איינציקער און גאַנץ נישט קליינער חסרון איז, וואָס ער איז שטאַרק נודנע, איין גרויסער גענעץ. ווי קען מען דען פֿאַרגלײַכן אַ פּאָעט מיט אַ בוכהאַלטער, אַ מאָלער מיט אַ ציין-דאָקטאָר? נאָר כּל-זמן ער רירט זי נישט אָן צו פֿיל און קומט נישט מיט טענות, איז איר גוט.

זי מוז שוין אויסלעשן די נאַיִווע מיידלישע חלומות און האָפֿענונגען. עס איז דאָ אַ לעבן און שוין; מע דאַרף לעבן אָן איבעריקע פֿאַנטאַזיעס. אָבער וואָס טוט זיך מיט דודן? פֿאַרוואָס שרײַבט ער נישט? זי איז געווען זייער ערנסט, וואָס שייך איר פּלאַן.
ווען ער זאָל געווען קומען קיין ישׂראל, וואָלט זי זיך געגט פֿון איר מאַן און אים נישט געשענקט אַ צווייטן טראַכט.

איצט, נאָך דעם וואָס דאָס מיידעלע איז געבוירן געוואָרן, איז דער ענין געוואָרן מער פֿאַרוויקלט. אַ סך מער… עס מיינט נישט, אַז עס גאָר אוממעגלעך. עס איז דאָ תּמיד אַן אויסוועג, נאָר עס וועט אָפּקאָסטן טײַער אויפֿבינדן דעם פּלאָנטער. ווי זיי וואָלטן זיך אַשאָזעט [3]? זי — אַ פֿריש-געגטע מיט אַן עופֿעלע אויף די הענט, און ער — אַ נײַ-געקומענער ייִדישער פּאָעט? וואָס וואָלטן די לײַט געזאָגט? וואָס לײַט זאָגן תּמיד. זי פּלאַנירט נישט צו לעבן לויט יענעמס „זאָגענישן‟. זיי וואָלט זיך געגעבן אַן עצה, ווי עס טוען אַנדערע. זיי וועלן נישט אויסגיין פֿאַר הונגער. עס איז דאָ אַ גאָט, נאָך אַלעמען. אפֿשר וואָלט דוד געמוזט זיך לערנען אויף אַ בוכהאַלטער אָדער קריגן אַ דיפּלאָם פֿון אַן אַדוואָקאַט. אַ קאָפּ האָט ער דאָך. דער געדאַנק האָט איר אויסגעזען אַזוי אַבסורד און לעכערלעך, אַ זי האָט זיך הויך צעלאַכט.

דאָס עופֿעלע האָט אויפֿגעציטערט, זיך אויפֿגעכאַפּט און אָנגעהויבן וויינען. „וואָס לאַכסטו דאָרט, איינע אַליין?‟, — איז דערגאַנגען צו איר דעם מאַנס הילצערן קול. זי אוי, האָט זי פֿײַנט זײַן קול…

[1] פּוּיקעלע (רומ׳) — הינדעלע
[2] „פּאַפּוטשן‟ (רומ׳) — שטעקשיך
[3] אַשאָזען (רומ׳) — אײַנאָרדענען

סוף