דער פּראָזע־שרײַבער איז געבוירן געוואָרן אינעם שטעטל וואָסקאָוויטש, אוקראַיִנע. באַקומען אַ טראַדיציאָנעלע דערציִונג. אין 1928 האָט צוויי זײַנע לידער אָפּגעדרוקט דער זשורנאַל „די רויטע וועלט‟. ער איז גיך אַריבער צו שרײַבן פּראָזע. פֿאַרענדיקט דעם ייִדישן ליטעראַרישן פֿאַקולטעט בײַם אָדעסער פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט. געלעבט אין כאַרקאָוו, דערנאָך אין קיִעוו ביז ס׳האָט זיך אָנגעהויבן די מלחמה. געוועט אויפֿן פֿראָנט פֿון 1942 ביז 1947 און נאָך דער מלחמה זיך אומגעקערט קיין קיִעוו. אין דער צײַט פֿון סטאַלינס־רעפּרעסיעס געווען אַרעסטירט, אָבער נאָך עטלעכע חדשים אַרויסגעלאָזט געוואָרן.
אין 1972 איז עלי שעכטמאַן אַרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל. דאָרט איז דערשינען זײַן הויפּט־־ווערק „ערבֿ‟, וואָס ער האָט אָנגעהויבן און אַ טייל אַרויסגעלאָזט נאָך אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. אין גאַנצן 7 בענד. זײַן צווייטער עפּישער ראָמאַן „רינגען אויף דער נשמה‟ איז אַרויס אין ניו־יאָרק און אין תּל־אָבֿיבֿ; דער היסטאָרישער ראָמאַן „בײַם שקיעה־אַקער‟ איז דערשינען אין ניו־יאָרק אין 1994.
אין ישׂראל איז עלי שעכטמאַן באַלוינט געוואָרן מיטן „פּרס ראָש־הממשלה‟ און מיט אַנדערע ליטעראַרישע פּרעמיעס פֿאַר זײַנע מאָנומענטאַלע ווערק.
מיר דרוקן איבער אַ קאַפּיטל פֿון עלי שעכטמאַנס ראָמאַן „רינגען אויף דער נשמה‟, פֿאַרלאַג „עלי שעכטמאַן בוך־קאָמיטעט‟, ניו־יאָרק, 1988.
עלי שעכטמאַן
קאַפּיטל ב
און שוין אין אַ וואָך אַרום, אין דעם קאַיאָר מיט דער אויסגעבלייכט־קײַלעכדיקער, מיט דער ערבֿ־רעגנדיקער ירושלימער לבֿנה איבער די ברייט־צעוואָרפֿענע, איבער די רחבֿות־מוראדיקע טיפֿע טאָלן בײַ דער „הדסה‟ — פֿון יענע קדמון־יאָרן שלאָגט אויף אים תּמיד, אויפֿן אַלטן ייִדישן שרײַבער, מיט גרויליקייט און הייסן טרויער — איבער יענע קאַיאָריקע טאָלן דערזעט ער ווידער גיין אַ באָרוועסע זײַן עלטערע טאָכטער, און הערט ווי זי שרײַט צו אים פֿון יענע בלוילעך־טונקעלע פֿײַכטע נעפּלען אַרויס: וואָס זאָל איך טאָן? איך בין אַזוי פֿאַרוואָרפֿן און ווײַט פֿון אײַך, איר דאָרטן, בײַ די אָנגעגליטע מידבר־זאַמדן און איך דאָ, בײַ די קאַלטע און געדיכט־באַוואַלדיקטע, בײַ די פֿרעמדע קאַרפּאַטן־בערג… איך קאָן פֿון דאַנען ניט אַרויס, איך קאָן פֿון דאַנען ניט געפֿינען דעם וועג צו אײַך. פֿון אונטער די שוואַרצע שאָטנס, פֿון אונטער די ווילד־צעוואַקסענע נאַכט־ברעמען, פֿון אָט דעם אייביקן פֿינצטערן פֿאַרטאָג קאָנען מיר זיך ביידע ניט אַרויספּלאָנטערן! — וויל ער זי, די טאָכטער זײַנע, מיט דעם שווער־יסורימדיקן גורל, טרייסטן דאָס האַרץ איר מיט בטחון אָנפֿילן איר פּײַן, וואָס נאָר פֿאַר די ווינט־וועלדער קאָן זי אים אויסשרײַען. יענעם פּײַן וויל ער איר, דער טאַטע, שטילן און לינדערן, נאָר דאָ נעמט מען אים די הענט און פֿיס צום שמאָלן בעטל בינדן, דעם קאָפּ צווישן צוויי ווענטלעך אַרײַנלייגן, מ׳וויקל אים אויף ניט קאָנען זיך אַ ריר טאָן, מ׳גיט אים אַ שטאַרק־ווייטיקדיקע נאָדל אונטערן רעכטן אויג, און ס׳צינדן זיך מיט אַ מאָל איבער אים אָן גרויסע ליכט־לאָמפּן, — די אָפּעראַציע הייבט זיך אָן… וועט דאָס רעכטע אויג דאָ ניצול און מיט בלינדקייט ניט געשלאָגן ווערן, צי ס׳וועט אויך, ווי דאָס לינקע, נאָך דער צווייטער אָפּעראַציע, בײַ אַ ברעקל ליכט בײַ דער פֿינצטערניש פֿאַרבלײַבן און ער, אלישע בן־מאיר, וועט שוין נאָר צווישן שוואַרצע אַזכּרה־ליכט זיצן און ניט זען וווּהין דעם אות צו שטעלן… אויף אויסווייניק, פֿאָרזאָגן, קאָן ער דאָך ניט, ער מוז בײַ זײַן טיש, מיט דער פּען אין דער האַנט, ווי מיט אַ גראָב־אײַזן, די וויי־און־צאָרן־ברינימער אויף ס׳נײַ פֿון זיך, פֿון זײַנע טיפֿסטע טיפֿענישן אויסגראָבן, אויפֿן פֿײַער פֿון דער נשמה אויסגליִען און דערנאָך שוין קאָן דאָס אויסגעלײַטערט וואָרט, אין זײַן ריטעם און ניגון אויפֿן פּאַפּיר אויסגעשפּינט ווערן, און זײַן תּיקון געפֿינען.
און דערצו נאָך, און דאָס סאַמע וויכטיקסטע: ער קאָן שוין ניט, אלישע בן־מאיר, גראָד בײַם אַראָפּנידערן אַהין, אין דעם שקיעה־טאָל, גראָד דאָרטן, אויפֿן דנאָ פֿון זײַן לעבן, קאָן ער שוין נאָר מיט זיי, מיט יענע וויי־און צאָרן־ברינימער, זײַן יצירה־דאָרשט, זײַן צעגליטע נשמה, ניט שטילן; ער קאָן שוין מער אין יענער צײַט־ערדישקייט ניט פֿאַרבלײַבן, ווײַל אַ גאָר נײַע ליבשאַפֿט, נאָר ביז אַהער־צו פֿון אַזאַ ניט געוווּסט, עפּעס אַ גאָר נײַער טרויער, גאָר ניט קיין ערדישער, איז אים, דעם אַלטן ייִדישן שרײַבער, די לעצטע יאָרן אין די בלוטן אַרײַן און שלאָגט אין האַרצן, אין די אויגן… ער מוז שוין קיין אַנדער וועג דאָ, אויף דער ערד, פֿאַר אים ניטאָ מער; ער מוז פֿון די צײַט־ערדישע וויי־און צאָרן־ברינימער אַרויס און אין דעם אייביק־צעכוואַליעטן ים אַרײַן. אָבער ווי אַזוי וועט ער אויף יענע שטורמישע וואַסער־בערג אַ בלינדער זיך קאָנען לאָזן שווימען.
און אַז די נאָדלען אַרום אויג ווערן שטיל־און שטילער, — די שוועסטער, די עולה פֿון רוסלאַנד, גלעט אים אויס מיט אירע צאַרטע פֿינגער דעם ווייטיק, בענטשט ער, דער אַלטער כּהן, אירע הענט, ווי ער האָט געבענטשט די טרייסט־און היילנדיקע הענט פֿון דער מומע ליבע, פֿון דעם „שטילן זומער‟, פֿון איווען און סטיסיען, פֿון יענע באָיאָר־טעכטער, וואָס האָבן געטראָגן אין זייערע נשמות אַזוי פֿיל גוטקייט, רחמים, ליבשאַפֿט, מסירת־נפֿש פֿאַרן מענטשן… — וויל ער זיך לאָזן לויפֿן אַהין, צום טיפֿן טאָל, וווּ אויפֿן ראַנד, אויף די פֿײַכט ווילד־גראָזן אונטער דער אויסגעבלייכט־קײַלעכדיקער, אונטער דער ערבֿ־רעגנדיקער לבֿנה, וווּ אין יענע בלוילעך־טונקעלע נעפּלען זיצן אויך דער נבֿיא מיט קאָפּ אין ביידע הענט אַרײַנגענומען, וויל בײַ אים, בײַ דעם גרויסן גלות־נבֿיא, בײַ יחזקאל בן־בוזי הכּהן, איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אַ קלאָרע תּשובֿה האָבן: צי איז טאַקע די האַנט פֿון גאָט געווען אויף דעם טאָל פֿון די פֿאַרטרוקנטע ביינער? — נאָר דאָ טוט ער, אלישע בן־מאיר, פֿון אַ שאַרפֿן ווייטיק אין אויג אַ צאַפּל מיטן גאַנצן גוף, — ס׳איז געקומען די נאָדל אין סאַמע אויג אַרײַן, געקומען די סאַמע גורלדיקסטע רגע… אָט די נאָדל דאָרף דאָס אויג באַפֿרײַען פֿון דער אָנגעלאָפֿן און אָנגעזאַמלטער פֿליסיקייט, וואָס האָט קיין אויסגאַנג ניט געהאַט.
אָבער וואָס מ׳טוט מיט אים, און וואָס ס׳קומט דאָ פֿאָר מיט זײַן אויג ווײַטער, פֿילט ער שוין מער ניט, ווײַל ער איז שוין ווײַט פֿון דאַנען, אויפֿן כוטער, מיט יענעם גילגול זײַנעם, אויף די טאָליקעס, בײַם וואַלד, וווּ די שאָף און רינדער פּאַשען זיך. יענער גילגול ליגט בײַם סטאַוו אין די גראָזן און זײַנע אויגן פֿילן אָן די נשמה מיט פֿאַרבן פֿונעם סוף פּאַליענדיקן תּמוז־טאָג, פֿאַרן זון־זעצן־זיך, און הערן ווי די שקיעה־קאָלירן הייבן אָן צו זינגען אין אים מיט ווערטער, וואָס קומען אָן פֿון ערגעץ־וווּ, פֿון די פֿאַרפֿלאַמטע הייכן… שרעקן זיי אים, אָט די זינגענדיקע קאָליר־ווערטער, פֿאַרשטייט זיי ניט — אין אַזאַ מיט־זומערדיקן פֿאַרנאַכט, אַן איבערגעפֿולטער מיט ריחות פֿון בליִענדיקע ווייצן־ און קאָרן־פֿעלדער, פֿון לײַן און קאָנאָפּליעס, מיטן פֿאַרשיכּורטן פֿײַף פֿון די איוואָלגעס אין וואַלד, פֿאַר אַזעלכע פֿאַרפּאַליעטע שקיעה־הימלען, פֿון וואַנען נעמען זיי זיך, פֿון וואַנען קומען זיי מיט אַ מאָל אָן צו אים, אָט די ווערטער:
כמאַרעס, מאַמע, כמאַרעס,
הימלען שוואַרצע,
און די ערד גייט אונטער מיר צום האַרצן.
און דער וואַלד באַהאַלט פֿון מיר זײַן לשון…
רינט מײַן בלוט אין הייסן זאַמד דאָ
און ווערט אין פֿײַער אויסגעלאָשן.
דעמאָלט, אַ פֿאַרטראָגענער פֿון אומדערוואַרטע קאָליר־ווערטער, ליגנדיק אין דער הייסער שקיעה בײַם סטאַוו, וווּ אין די שפּיגל־וואַסערן, אין די פּערלדיקע ווינדערשײַנען, האָבן די צוויי פּאַסטעכער, באַזיל זאַליעסקיס ייִנגעלעך, זיך געבאָדן און געשטיפֿט… פֿון דאָרטן, פֿון די שקיעהדיקע שײַן־שפּילן אין סטאַוו, דערהערט ער פּלוצעם ווי דער עלטערער ייִנגל, אין זײַנע יאָרן, סטעפֿאַן, וואָס לערנט אים ווערבע אַ סופּילקע אויסשנײַדן און דערנאָך אויף דעם דודעלע ניגונים אויסשפּילן, קעמט אים אין פֿעלד מיטן האַרטן בערשטל פֿון חזיר־האָר דעם קאָפּ אויס, זאָגט אים ווי יעדער קווייט און גראָז הייסט, ווי אַזוי די פֿייגלען לויט די פֿעדערן און לויטן פֿײַף פֿון דער ווײַט פֿון וואַלד אַרויס צו דערקענען… דאָ דערהערט ער פּלוצעם ווי סטעפֿאַן רופֿט און שרײַט צו אים ניט מיט זײַן, נאָר מיט אַ ווילד־דערשראָקן קול:
— אַנטעק טרינקט זיך! — און וויל דעם קלענערן ברודערל, אַנטעקן, פֿון דער וואַסערגרוב, וווּהין דער אַכט־יאָריקער איז אַרײַנגעפֿאַלן, אַרויסשלעפּן. דערזעט ער אָבער ווי אויך סטעפֿאַן הייבט דאָרט אָן מיטן קאָפּ אונטערן וואַסער אַוועקגיין. דעמאָלט ניט געטראַכט און ניט געקלערט, געוואָרפֿן זיך מיט אָנטאָן אין סטאַוו אַרײַן, צוגעשווימען — ביז הײַנטיקן טאָג וווּנדערט אים ווי אַזוי די צוויי ייִנגלעך האָבן זײַן יענעם גילגול אין וואַסערגרוב ניט אַרײַנגעשלעפּט — און זיי ביידע פֿון דאָרטן, פֿון אומקום געראַטעוועט… און שפּעטער, שוין אין מיטן האַרבסט, האָט זייער פֿאָטער, באַזיל זאַליעסקי, דער געהויקערטער פּויער, אלישעס יענעם גילגול, דעם פֿערצן־יאָריקן, פֿון תּליה אַרויסגענומען.
און דערנאָך, שוין נאָך דעם ווי דער פּאָלעסיער פּויער האָט אים, יענעם גילגול, פֿון דעם תּליה־שלייף אַרויסגענומען — באַזיל זאַליעסקי, זײַן ווײַב יאַדוויגאַ, די צוויי זין, סטעפֿאַן און אַנטעק, די צוויי שיינע טעכטער, וויקטאָריאַ און אַנטאָנינאַ, זיי אַלע זײַנען שפּעטער, בעת דער קאָלעקטיוויזאַציע, פֿון זייער אויסגעהאָרעוועטן הויף, פֿון זייערע אויסגעוואַרעמטע ווענט, מיט אַכזריות אַרויסגעריסן און קיין סיביר אויף קנעכטשאַפֿט און אויף אומקום פֿאַרשיקט געוואָרן — ווייסט ער שוין ווידער ניט, אלישע בן־מאיר, אַוווּ ער געפֿינט זיך, פֿאַרלירט דעם כוטער מיט די ריחות פֿון בליִענדיקן לײַן און קאָנאָפּליעס, דעם וואַלד מיטן פֿײַף פֿון דער איוואָלגע, דעם סטאַוו מיט די שפּיגלוואַסערן, מיט די פּערל־פֿינקלענישן בײַם זונפֿאַרגיין און פֿאַלט מיט אַ מאָל אין אַ פֿינצטערניש אַרײַן, אין יענער טרויער בענקשאַפֿט, אין דער ניט־ערדישער, וואָס איז אים די לעצטע יאָרן אין די בלוטן אַרײַן און שלאָגט אים אין האַרצן, אין די אויגן… און דערצו אויך ערגעץ דאָרטן, אין מוח, אין ווײַטן ווינקל, פּלאָנטערן זיך צוויי שורות:
דער נבֿיא האָט געשלאָגן זיך מיט לייבן
און דו מיט זיך — אין פֿינצטערניש — אַליין…
אַפּנים, אַז ס׳איז שוין נאָך דער אָפּעראַציע, ווײַל זיי, שיינדל מיט לאַרען, וואָס האָבן פּריִער, בײַם פֿירן אים אויפֿן שמאָלן בעטל, ווי אויף אַ מיטה, צו דעם אָפּעראַציע־צימער באַגלייט, זיי גייען ווידער פֿון ביידע זײַטן פֿון דעם זעלביקן בעטל, וווּ ער ליגט שוין מיט פֿאַרבונדענע אויגן… ער ווייסט ניט וווּהין מ׳פֿירט אים, און ווער קאָן עס וויסן? אַלע וועגן פֿירן דאָך אין ערגעץ ניט, די ערד איז דאָך קײַלעכדיק: אַלע וועגן פֿירן דאָך נאָר צו אַכסניות, צו אַ צוקאָפּנס, וווּ דאָס לעבן זאָל קאָנען איבערנעכטיקן… ער פֿילט זייערע, שיינדל און לאַרעס, הענט אויף זײַנע… און באַלד הערט ער ווי מ׳לייגט אים איבער אויף אַ געלעגער מיט אַ הויכן צוקאָפּנס… שוין אין דער לעצטער אַכסניה? ס’איז אים קאַלט. ער בעט מ׳זאָל אים שטאַרקער און וואַרעמער אײַנדעקן. אין דער אַכסניה יאָגן אויף אים ווינטן… כמאַרעס, מאַמע, כמאַרעס, פֿאַלן פֿון די הייכן, כמאַרעס, מאַמע, כמאַרעס, יאָגן פֿון דער ערד… — און אויך בעט ער, אלישע בן־מאיר, מע זאָל אים מיט עפּעס וואָס דעם ווייטיק אין רעכטן אויג שטילן, און אויך פֿרעגט ער:
— וווּ בין איך?
— ביסט שוין נאָך דער אָפּעראַציע, — זאָגט אים שיינדל.
— האָט זי לאַנג געדויערט?
— ניין, אַ שעה מיט אַ פֿערטל.
— איז שוין טאָג, צי ס׳איז נאָך נאַכט?
— שוין גרויסער טאָג… אין אַ פּאָר טעג אַרום וועט מען אַראָפּנעמען דעם באָנדאַזש פֿון אויג..
— און איך וועל דעמאָלט אײַך זען?
— אַוודאי, ווי נאָר מ׳וועט דיר געבן נײַע ברילן.
— און דערנאָך? — טראַכט שוין אלישע נאָר פֿאַר זיך אַליין, ניט צו מצער זײַן, און ניט צו פֿאַרשאַפֿן זיי, שיינדלען און לאַרען, איבעריקע עגמת־נפֿש — און דערנאָך, אַז מ׳וועט אים די נײַע ברילן געבן, דערנאָכדעם וועט זיך די ליכט אין אויגן אָנצינדן? — און דאָ דערהערט ער יענעמס קול:
— גורל, אלישע, גורל!.. דעם גורל און דעם שׂטן קאָן אַ מענטש ניט גובֿר זײַן. ניין, אלישע, ניין! אָדער דו דאַרפֿסט זיך אונטערגעבן, אָדער דו דאַרפֿסט אַ קלאַפּ טאָן מיט דער טיר און אַוועקגיין פֿון דער וועלט…
— ר׳ שמואל־יאָסל, — פֿרעגט שוין בײַ אים אלישע, — איז גורל און שׂטן אַלציינס?
— דער שׂטן, אלישע באַגלייט דעם גורל, ווי אַ שאָטן… בײַ טאָג איז דער שאָטן קלענער, בײַ נאַכט גרעסער, אין לבֿנה־נעכט, אלישע, איז דער שאָטן גאָר, גאָר גרויס! דו דאַרפֿסט שוין אין דײַנע יאָרן פֿאַרמוחן זיך, תּופֿס זײַן… — אָבער וואָס זײַן גמרא־מלמד רעדט צו אים ווײַטער, הערט שוין ניט. יענעמס ווערטער פֿאַלן שוין אין זײַן פֿײַער־וויכערדיקער באָרד אַרײַן און אלישע, אַן אָפּגעשוואַכטער און מידער, נאָכן אײַננעמען דעם אַפֿטאַלגין צו שטילן דעם ווייטיק אין אויג, ווערט בײַ זײַן רבינס שײַטער־באָרד כּמעט אויף אַ גאַנצן מעת־לעת אַנטשלאָפֿן.
Yiddish Branzhe 