עמיל קאַלין
קאַפּיטל אַכט
אַזוי איז באַשערט, אַפּנים: ערשט איבערלאָזן דעם בן-מלך און זיך באַלד גענומען צו דער בת-מלכּה; זיך קוים געזעגנט מיט מירעלען, האָט שוין אַנאַ געלאָזט פֿון זיך וויסן. איר צווייט בריוועלע, צוויי בייגעלעך פּאַפּיר, אָנגעפּיקעוועט מיט די פֿירקאַנטיקע אותיות, וואָס איר האַנט האָט געמאַכט רונדיק, האָבן איך אין אַ פֿראָסטיקן פֿרימאָרגן געפֿונען אין מײַן פּאָסטקעסטל.
די „פּאָסט‟ האָט דעם בריוו שוין געהאַט שיין באַהאַנדלט, אַזוי ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ בריוו, וואָס ווערט געשיקט פֿון „יענער מדינה‟. דער קאָנווערט איז געווען זייער קונציק אויפֿגעריסן, קענטיק, מיט אַ פּאַפּיר-מעסערל, און עס איז גרײַלעך געמאָלן זײַן, אַז אַ פּאָר פֿרעמדע אויגן זאָל יעדעס וואָרט פֿון אַנאַס שיינעם האַנט-שריפֿט געווען געהאַט אָנגעטאַפּט. דאָ און דאָרט האָט אַן אָנזעעוודיקע האַנט געצויגן אַ שוואַרצן פּאַס איבער אַ וואָרט. פֿאַר וואָס, אייגנטלעך, איז געווען דער גורל פֿון אַ געוויסן וואָרט אויסגעקעמט ווערן און די שכנישע ווערטער האָט מען נישט אָנגערירט, איז פֿאַר מיר פֿאַרבליבן אַ רעטעניש.
אַנאַ האָט געשריבן די פֿאָלגענדיקע ווערטער:
טײַערער מײַנער,
איך וויל נישט זאָלסט האָבן אילוזיעס, די סיטואַציע אין חיפֿה איז נישט קיין פֿויגלדיקע. ווי דו קענסט דיר אַליין פֿאָרשטעלן, באָד איך זיך נישט אין לוקסוס;
די דירה איז שמאָל, אַלט און תּמיד פֿײַכט. די צימערן זענען קליין און ס׳איז אין זיי דושנע. אין דער אמתן, איז אַזאַ דירה צו ענג פֿאַר פֿיר מענטשן, און איך בין שוין די פֿינפֿטע. איז עס טאַקע נישט אויסצוהאַלטן, ווי אַ פֿינפֿטן ראָד צום וואָגן.
אויך מיט געלט האַלט עס שמאָל. מיר אַלע לעבן דאָ פֿון דער האַנט אין מויל אַרײַן. אַוודאי, נעמען מיר עס אָן באַהבֿה און זענען גרייט בײַצושטיין נסיונות, דאָך ווילט זיך אַ מאָל אַראָפּרעדן פֿון האַרצן. די צרה מיט פֿעטער מנשה איז, וואָס ער דרייט זיך שטענדיק אַרום אַן אָנגעבלאָזענער, אַן אומצופֿרידענער. אַזוי איז ער נישט קיין שלעכטער, אָבער אַ קאַרגער — איינער אַזאַ אויף דער וועלט. סטײַטש, ער ציילט מיר די ביסן, אַזוי זאָל מיר גוט זײַן. נאָכן באָדן זיך שאַרט ער זיך שאַ-שטיל אַרײַן אין באָדצימער און באַטראַכט דאָס שטיקל זייף פֿון אַלע זײַטן, טאָמער האָט מען זיך, חלילה, געזייפֿט צו פֿיל. אַז מע דאַרף צאָלן חשבונות, איז בײַ אונדז נאָך ערגער, אַ צווייטער תּשעה־באָבֿ: ער כליפּעט און שלאָגט זיך מיטן פֿויסט. אין די נעכט זיצט ער איבער די ביכער און קרעכצט, ווי עמעצער, וואָס איז מסוכּן קראַנק. אַ מאָל ווייס איך אַליין נישט, אויב מ׳דאַרף אַרויסרופֿן אַ דאָקטאָר אָדער גלאַט זיך מאַכן ניטוויסנדיק. אַגבֿ, דער פֿערטער האָט געשיקט [אויסגעמעקט] צו [אויסגעמעקט] און אויך געבעטן [אויסגעמעקט]. פֿאַרבינד דיך, ביטע, מיט זיי און לאָז זיי וויסן.
בקיצור, מומע אסתּר קען נישט דערלײַדן זײַנע קרעכצן. זי זשיפּעט צו אים: „גזלן!‟, טוט אַ שפּרונג איבער מיר און פֿאָרט אים מיט די נעגל אין פּנים אַרײַן. אַוודאי, בלײַבט ער אויך נישט שולדיק, און אין קיך שפּילט זיך אָפּ אַ גאַנצע חתונה.
ס׳אַ חתונה אָן קלעזמאָרים; אַלעס טוען זיי זייער שטיל. מע מאַכט יענעם מיט דער בלאַטע גלײַך שעפּטשענדיקערהייט, כּדי נישט אויפֿצוּוועקן די קינדערלעך.
ס׳דערגאַן דערצו, אַז איך קען זיך נישט פֿאַרגינען צו קויפֿן אַ נײַעם מלבוש.
איצט איז ווינטער דאָ און ס׳גיסט, ווי מיט די עמערס. די אַנדערע פֿרויען טראָגט זיך אַרום מיט אַלערליי מאַנטלען און מענטעלעך, נאָר איך גיי אַרום אויף די חיפּהער גאַסן אָנגעטאָן ווי אַ ציגײַנערטע אָדער אַ יתומהלע אַרויסגענומען פֿון אַ ביליקן טעאַטער־שטיק — אַ קלייד איבער אַ קלייד. איך טראָג למעשׁה מומע אסתּרס אָפּגעטראָגענע מלבושים, ווי דאָס געפֿעלט דיר?
אַז די נויט קומט צו גאַסט, זענען אַלע ווי אויף שפּילקעס, די נערוון — אָנגעצויגן.
די קונים זענען קיינמאָל נישט צופֿרידן, תּמיד האָבן זיי נאָר טענות: „דאָך, אַ ייִדישע מדינה. ווי קומען אַהער אַזעלכע געפֿעפֿערטע פּרײַז?‟ איך זאָג זיי, אַז די מעשׂה איז זייער פּשוט: אַ ייִדישער שאָפֿער, וואָס פֿירט די סחורה, דאַרף עסן ברויט? און דער ייִדישער סוחר פֿון תּל-אָבֿיבֿ, וואָס שיקט אַהער סחורה, דאַרף אויך האָבן אַ פֿאַרדינסטל? און מיר, מיר באַקומען אַלעס אויף קרעדיט און דאַרפֿן צוריקצאָלן די וועקסלען — יאָ צי נישט?
אַז די קונים באַקלאָגן זיך פֿאַרן פֿעטער מנשה, שווערט ער זיך בײַ גאָט, אַז ער פֿאַרקויפֿט ביליקער ווי ער קויפֿט און נעמט אַראָפּ פֿון דעם מקח. אמת, ער פֿאַרדינט ווייניקער, אַבי אָנטאַפּן פּאַרעס. פֿאַראַן מענטשן, וואָס קענען מנשה נאָך פֿון דער „רויטער בריק‟, קומען זיי גלײַך צו אונדז אַהיים. מיר באַהאַלטן פֿאַר זיי אַ ביסל סחורה אויפֿן בוידעם. פֿאַרשטייט זיך, אַז זיי קריגן אַלעס פֿאַר בעסערע פּרײַזן.
נישט ווייניק באַקאַנטע גייען אַרום אויף די חיפֿהער גאַסן. אָט למשל, מיט אַ וואָך צוריק האָב איך גאַנץ צופֿעליק געזען [אויסגעמעקט]. ער שיקט דיר אַ וואַרעמען גרוס און בעט זאָלסט למען-השם [אויסגעמעקט].
מע זאָגט „גם זו לטובֿה‟, אַלעס איז צום גוטן, אָבער ס׳ווערט מיר וואָס אַ מאָל שווערער צו גלייבן אין אַזוינע ווערטער. די טעג פֿליִען און מע זעט נישט קיין ליכטיקן שטראַל. אין דער פֿרי גיב איך מיך אָפּ מיט די קינדערלעך, נאָך דעם לויף איך אין שטאָט אײַנקויפֿן, נאָך מיטיק באַדין איך די אומצופֿרידענע קונים, אַ האָרעוואַניע, וואָס האָט נישט קיין סוף. איידער וואָס, איידער ווען, איז שוין אַוועק אַ וואָך, אַ חודש און בײַ מיר דאָס רעדל רירט זיך ניט פֿון אָרט. די נעכט זענען אויך שווערע. איך ליג מיט אָפֿענע אויגן און די אויערן הערן יעדן שאָרך. הערן מער ווי מע דאַרף: די קינדער וויינען פֿון שלאָף און, אַז פֿעטער מנשה האָט אַן עסקים מיט דער מומען, שלאָגט עס מיר אָפּ דעם אַפּעטיט אויף אַ גאַנצער וואָך.
שוין צײַט איך זאָל אַ טראַכט טאָן וועגן תּכלית: גיין זיך לערנען אין אַ לערערינס־סעמינאַר, דערציִען די יונגע סאַברעס אָדער סוף-כּל-סוף, גיין אין אַ קיבוץ, ווי איך האָב געוואָלט פֿון אָנהייב אָן. ערשטע זאַך, מוז איך זיך אַרויסציִען פֿון מומע אסתּרס דירה, און נישט זײַן, ווי יעצט, אַ פֿינפֿטן ראָד צום וואָגן.
אויב דאָס איז דיר ווייניק, יענע וואָך האָב איך זיך צופֿעליק געטראָפֿן מיט אַ באַקאַנטער פֿון יאַס, וואָס האָט מיר געשיט זאַלץ אויף די וווּנדן. געטון האָט זי דאָס מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן. איך בין געשטאַנען אויף הרצל־גאַס, וואָס איז די הויפּט־גאַס דאָ, און געוואַרט אויפֿן אויטאָבוס, וואָס פֿאָרט אַרויף אויפֿן כּרמל־באַרג. פּלוצעם הער איך, ווי עמעצער רופֿט אָן מײַן אַלטן נאָמען: „אַנאַ!‟. איך האָב געמיינט, מע מיינט עמעצן אַן אַנדערע, ווײַל יעצט בין איך שוין „חנה‟, אָבער דאָס קול הערט נישט אויף צו רופֿן: „אַנאַ! אַנאַ!‟ איך דריי דעם קאָפּ צוריק און פֿאַר מײַנע אויגן שטייט אַ פֿרוי אַ פֿאַרזעעניש. אַז ציגײַנער וואָלט זי אַרומגעפֿירט אין אַ שטײַג, ווי זיי פֿירן אַרום בערן, וואָלטן זיך מענטשן צונויפֿגעלאָפֿן און געצאָלט דערצו אַ שיינע מטבע זי אָנצוקוקן.
דאָס קײַלעכדיקע, אָנגעשוואָלענע פּנים, וואָס שפּאַרט זיך אָן אויף אַ ברייטן גוידער, געדיכט באַשמירט מיט שמינקעס, זעט אויס ווי אַ שטיקל אַרבעט פֿון אַ קאַפּריזנעם מאָלער. די העל-בלויע מאַסקערע רינט אַראָפּ פֿון די אויגן-לעפּלעך און מישט זיך צונויף מיט די רעשטלעך ראָזעווער פּודרע, וואָס איז צעשיט געוואָרן אויף די פֿליישיקע באַקן מיט אַ ברייטער האַנט. די צעלאָזענע האָר זענען שלעכט אָפּגעפֿאַרבט אויף אַ שרײַענדיק־בלאָנד. די פּאַרשוינטע איז באַהאָנגען מיט שווערער און טײַערער צירונג, וואָס פֿאַרמאָגן נישט קיין איין טראָפּן חן. אַזאַ צירונג איז אויף דער וועלט געקומען מיט איין צוועק: לאָזן דעם עולם-גולם וויסן, וועמענס מאַן פֿאַרדינט שענער. דאָס קליידל, אַ געמיש פֿון פֿײַערדיק-רויט און בליטשיק־שוואַרץ פּאַסט זיך גיכער פֿאַר אַ קאַבאַרעט־טענצערין ווי פֿאַר אַ בעל-ביתישער פֿרוי.
איך האָב בנאמנות נישט אָנגעהויבן וויסן, ווער עס שטייט מיר פֿאַר די אויגן. טוט זי אַ זײַטיקן קוק אויף מיר, פֿאַרקרימט זיך, לייגט די הענט אויף דער טאַליע און רופֿט זיך אָן הויך, די גאַנצע גאַס זאָל הערן: „קוקט זי אָן, אַ יחסנטע. שטייט איר נישט אָן צו בײַטן אַ וואָרט מיט איר אַמאָליקער שכנטע!‟. דאָס קוויטשנדיקע קול, די אומפֿאַרשמטע דיבורים, די חוצפּה און גראָבקייט האָבן מיך אין אַן אויגנבליק צוריקגעשלײַערט אויף צען יאָר צוריק.
גיטל איז דעמאָלט געווען אַ דינסט-מויד מיט „גאָלדענע הענט‟, געווען אַ גרויסע מבֿינטע אויף אַרויסשלעפּן זאַכן פֿון די בעלי-הביתטעס, כאָטש אַזוי פֿלעג זי זיך באַרימען. אַ חצופֿה! זי האָט געוווינט אין איינעם מיט איר אַלטן טאַטן אין אַ האַלב־חרובֿ שטיבל, וואָס איז געשטאַנען וויזאַווי פֿון אונדז. איך קען נאָך הײַנט זען איר אַלטן טאַטן, ווי ער זיצט איינער אַליין אין זײַן הויף און זאָג תּהילים. איך קען נאָך הערן זײַן אומאויפֿהערלעך הוסטעניש. ער האָט געהאַט אַ טיפֿן הוסט, ווי פֿון אַ סוכאָטער.
גיטלען פֿלעגט מען תּמיד זען אויף דער גאַס. מיידלווײַז איז זי אַרומגעלאָפֿן אַ באָרוועסע און, אַז זי האָט אָנגעהויבן אויסקראַצן אַ ביסל פּאַרעס, האָט זי שוין געטראָגן פֿײַנע שיך. זי האָט געהאַט אַ מויל אויף שרויפֿן. פֿון איר אַ טרוקענער איז מען שוין נישט אַרויס. די מאַמע האָט אונדז בשום-אופֿן נישט געלאָזט צו רעדן מיט איר און אַפֿילו פֿאַרווערט צו קוקן אין איר זײַט.
איצט האָט זי מיך געפּאַקט. איבערצושלאָגן אירע רייד איז געווען סכּנת-נפֿשות: „אַנאַ, געדענקסט לייזער בעל-עגלה? און זײַן זון יאָסל, געדענקסטו? יאָסל, וואָס האָט געהאַט אַ טאַקסי און געפֿירט מענטשן צו דער גאַרע? אין יאַס האָבן אַלע אים געהאַט אין ד׳רערד, אָבער דאָ, אין ישׂראל? דאָ איז ער געוואָרן אַ גאַנצער קנאַקער‟.
זי האָט געשוויגן אַ סעקונדע צו זען, וואָסער רושם מאַכן אויף מיר אירע רייד.
„מיר האָבן חתונה געהאַט שוין דאָ, אין חיפֿה. דאָ האָט ער אַ שפּײַ געטאָן אויפֿן טאַקסי. וואָס דאַרף ער האָבן דעם טאַקסי, אַז ער איז געוואָרן אַ קצבֿ, דאָס הייסט, אַ גרויסער פֿלייש־סוחר. ער האַקט, ברעכט ביינער, ציט אויס פֿון זיי דעם מאַרך און מענטשן צאָלן אים דערפֿאַר שווערע געלטער. וויפֿל פּרנסה האָבן מיר, פֿרעגסטו? אַ פֿולן מויל און ס’רינט איבער די ליפּן, מאַמע-קרוין. זאָלן אונדזערע שׂונאים פּלאַצן. אַ מכּה זיי! די אויגן זאָלן זיי אַרויסקריכן פֿון די לעכער, טאַטע-פֿאָטער‟.
זי האָט זיך אָפּגעשטעלט אַ מינוט אָפּדעכען דעם אָטעם און גלײַך האָט איר מויל גענומען שיטן ווערטער:
„איך האָב אים געבוירן צוויי שיינע געזונטע קינדער. בריליאַנטן, אַז זיי וועלן אויסוואַקסן וועלן זיי מירצעשעם ווערן דאָקטוירים‟.
גיטל האָט אָפּגעשפּיגן דרײַ מאָל, — “און די דירה אונדזערע? סאַמע לוקסוס אויבן אָן, אויפֿן כּרמל, סאַמע שפּיץ. די צימערן — ליכטיק און פֿול מיט לופֿט — אַ מחיה! ס׳גיט צו אַ שטיק געזונט…‟.
גאָט האָט צוגעזען מײַנע לײַדן און זיך דערבאַרעמט אויף מיר. זי האָט נאָר געשטעלט אַ פּונקט און דער אויטאָבוס איז צוגעפֿאָרן צו דער סטאַנציע. גיטל האָט זיך געאײַלט אַרויפֿקריכן מיט אַלע אירע זעקעלעך, אָבער נישט פֿאַרגעסן צו וואַרפֿן אַ לעצטן בליק אויף דער געוועזענער שכנה און צוגעבן, ממש פֿאַר דעם וואָס די טירן האָבן זיך פֿאַרמאַכט:
„כאַפּ דיך אַ מאָל אַרײַן צו יאָסלען. זאָג, אַז דו קענסט מיך נאָך פֿון יאַס, וועט ער דיר מאַכן אַ שיינעם פּרײַז פֿאַרן עוף‟.
דער אויטאָבוס איז אַוועקגעפֿאָרן און איך בין געבליבן שטיין אַ פּריטשמעליעטע, אַן אויסגעפֿליקטע. סאַראַ חוצפּה! מיר גיסט שווייס אויפֿצובויען אונדזער יונגע מדינה און זי, די כּשרה בהמה, האָט אין זינען נאָר זיך, די דיאַמאַנטן, קינדערלעך, דאָקטוירים, יאָסל, באַקוועמלעכקייטן. עס טוט מיר באַנג, אַז אַזוינע פּראָסטע שטיק עקזיסטירן אויך אין דער ייִדישער מדינה. איך האָב געמיינט, מיר האָבן זיי איבערגעלאָזט אין גלות.
פֿאַרשטייט זיך, אַז איך האָב אויפֿגעגעבן אויף מײַן אויטאָבוס און פֿאַרקערעוועט דעם דישל. אַהיים בין איך געגאַנגען מיט ציטערנדיקע פֿיס. איך האָב אָנגעזאָגט דער מומע אסתּר, אַז איך בין קראַנק, זיך געלייגט אויפֿן מאַטראָץ און די וועלט מעג ברענען.
די מומע אסתּר האָט זיך גוט געשראָקן: „וואָס קראָנק, ווער קראָנק?‟ זי האָט זיך גלײַך גענומען דאָקטאָרעווען: מיר אָפּגעגעבן דעם צימער פֿון די קינדער, אַרײַגעטראָגן טיי און קיכעלעך, באַשמירט מיך מיט ספּירט, געלייגט נאַסע קאָמפּרעסן אויפֿן שטערן און זיך געשטעלט צו קאָכן אַ יאַכעלע — אַ געזונט אויף איר קאָפּ!
מיין נישט, אַז איך האָב געזאָגט אַ ליגן, חס-ושלום. די באַגעגעניש מיט גיטלען האָט מיך טאַקע געוואָרפֿן פֿון די פֿיס. איך דאַרף אַ ביסל צײַט צוריקקומען צו די כּוחות.
מאָל דיר, איך ליג אין בעט שוין דרײַ טעג אונטער אַ דיקער קאָלדרע און אַ פּלעד און שטעק נישט אַרויס די נאָז פֿון צימער. די מומע אסתּר, אַ געזונט אויף איר, שטעקט אַרײַן איר קאָפּ אין צימער אַיעדע מינוט און טוט אַ פֿרעג: „ס׳דיר קאַלט? ס׳דיר הייס?‟ — אַזאַ לעבן אויף מיר. די ענגלישע מלכּה לעבט ערגער ווי איך.
איך רעד מיר נישט אײַן אַ קינד אין בויך, באַלד וועל איך מוזן זיך שטעלן ווידער אויף די פֿיס און ווײַטער טראָגן דעם יאָך. נאָר אַ שאָד צו טראַכטן איבער דעם אַצינד. לאָז גאָט זיך זאָרגן איבער וואָס ס׳וועט זײַן מאָרגן. איצט, אַז איך שרײַב צו דיר, ווערט מײַן שטימונג בעסער.
זײַ מיר געזונט און שטאַרק.
איך [דער רעשט פֿון דער שורה אויסגעמעקט].
Yiddish Branzhe 