בוקאַרעשטער שריפֿטן (5)

עמיל קאַלין

קאַפּיטל פֿינף

דער ווינטער איז געקומען פֿרי. ווינטעלעך, וואָס האָבן ביז אַהער שטיפֿעריש צעשויבערט די האָר, האָבן גענומען מיט אַ מאָל בלאָזן מיט אַ בייזן פֿײַף, מיט אויפֿרעגונג. זיי האָבן אַראָפּגעריסן נאַסע וועש פֿון די שטריקן, אַרויסגעכאַפּט שירעמס פֿון די הענט, אַרײַנגעשריגן אין די אויערן, געפּאַטשט די פּנימער. דער הימל האָט זיך ווי אַראָפּגענידערט צו דער ערד. ער איז געהאָנגען אַ קויטיק-גרויער איבער די הײַזער, וואָס האָבן מהיכא-תיתידיק געוואַרט אויף זײַנע שמיץ. די קאַלוזשעס זענען פֿאַרפֿרוירן געוואָרן איבער אַ נאַכט — סכּנת-נפֿשות. איין לײַכטזיניקער טריט דאָרט, וווּ עס איז פֿריִער געווען וואַסער און איצט אײַז, און דער מענטש ליגט שוין אויפֿן רוקן, מיט די פֿיס אין דער לופֿטן. די קליינע ברוינע פֿייגעלעך, וואָס האָבן נישט קיין נאָמען, האָפּקען אויף די עלעקרישע דראָטן פֿאַר זײַנע אויפֿגעריסענע אויגן. עס בלײַבט בלויז בענטשן „הגומל‟ פֿאַרן נישט ברעכן קיין ביין. נאָך אַ פּאָר טעג האָבן די ווינטן געטראָגן מיט זיך גרויסע, נאַסע שנייעלעך. די שנייעלעך האָבן זיך צונויפֿגעקליבן אויף וואַסערדיקע קופּעס, אַ געמיש פֿון שניי און בלאָטע, אין וועלכער די קינדער האָבן ליב זיך צו שפּילן…

איך האָב געהאָפֿט, אַז עס וועט זיך מיר אײַנגעבן צוצוגעבן אַ ליטעראַרישן תּוך צו די קאַלטע, איינזאַמע אָוונטן, אָבער פֿון מײַן פּלאַן איז נישט געוואָרן קיין יש. איך האָב נישט געקענט פּועלן בײַ זיך דורכשווימען מער ווי דרײַ לידער. די איידעלע גראַמען און קונציקע אײַנפֿאַלן, וואָס זענען פֿריִער געווען אַזוי ליב — סײַ מײַנע אייגענע, סײַ געשריבענע פֿון די סאַמע געשעצטע וואָרט-קינסטלער — האָבן אַצינד פֿאַרלוירן זייער האַפֿט אין מײַן הײַנט.

די ווערטער זענען נישט לעבעדיק געוואָרן. די אותיות — טויטע בלײַ-פֿלעקן, וואָס אַ כּמעט אַנאַלפֿאַבעטער בחור-הזעצער האָט געפּרעסט אויף אַ פֿאַרגעלטן, ביליקן פּאַפּיר. איך האָב אין גאַנצן אויפֿגעהערט שרײַבן, כאָטש דער לאַנגווײַל האָט מיך געטריבן עטלעכע מאָל איבערצולייענען די אייגענע, נישט-פֿאַרענדיקטע לידער. איך האָב זיך נאָך אַלץ געשפּילט מיטן קינדישן געדאַנק וועגן אַרויסגעבן אַ קליין ביכעלע נאָר יעדעס מאָל, נאָכן איבערלייענען מײַנע לידער, האָב איך געפֿילט, אַז צווישן מיר און דעם דיכטערישן „איך‟ ליגט אַ תּהום אָן אַ דנאָ.

איך האָב געוואָרפֿן אַן אומחן אויף מײַן ליטעראַרישן אויפֿטו, מישטיינס געזאָגט, אָבער אויך מײַן הײַנט האָט נישט פֿאַרמאָגט אַלע חנען, מילד גערעדט, נאָר זײַן מאוסקייט איז געווען לײַכטער צו דערלײַדן. איך האָב זי געמוזט דערלײַדן.

אפֿשר איז קאַרל מאַרקס גערעכט, ווען ער זאָגט, אַז רעליגיע איז אָפּיום פֿאַר די מאַסן; נאָר די טאָג-טעגלעכע דאַגות זענען, אין לעצטן סך-הכּל, אַ שטאַרקערער שטאָף. זיי פֿילן אָן דעם מענטשלעכן מוח מיט טשאַד אַזוי, אַז ער האָט ווייניק חשק זיך אָפּגעבן מיט דערהויבענע געדאַנקען. איך האָב זיך באַנוגנט, בלית-ברירה, מיט אַ שמאָלקעפּיק לעבן, אַ לעבן פֿון אַ קו אין דער טשערעדע. אין דער פֿרי לויף איך צו דער אַרבעט; נאָכמיטאָג — צוריק פֿון דער אַרבעט און אויפֿן וועג שמעק איך אַרײַן אין דער גרויסער „אַלימענטאַרע‟ [1] אויף קאַלאַראַש־גאַס, צי מע האָט צופֿעליק נישט אַרײַנגעבראַכט „עפּעס גוטס‟. אייגנטלעך, איז צו שטיין אין די רייען נאָך אַ שטיקל קעז אָדער אַ פֿעטן קאַרנאַצל [2] געווען מײַן איינציקער קאָנטאַקט מיט דער דרויסנדיקער וועלט.

טאַקע דאָרט, צווישן די פּאָליצעס מיט קאָנסערוון, האָט זיך מײַן בידנער הײַנט אָנגעטראָפֿן אויף מײַן ליטעראַרישן נעכטן; געטראָפֿן האָב איך זיך פּנים-אל־פּנים מיט מאָריסן, דעם וואַזשנעם טשערנאָוויצער, אָן שום שאַנס זיך אַרויסצודרייען פֿון זײַן געזעלשאַפֿט.

געשען איז דאָס אַזוי: איין נאָכמיטאָג איז מיר אַנטקעגנגעלאָפֿן אַ פֿײַן-געקליידטער מאָן. זײַן שניפּס האָט אַ פֿלאַטער געטאָן אין דער לופֿטן און דאָס היטל האָט זיך גענייגט אויף אַ זײַט, זיך שיִער נישט אַראָפּגעקײַקלט פֿונעם קאָפּ. זײַן פּנים האָט געפֿלאַמט און דאָס אָטעמען איז אים אָנגעקומען שווער.

ער האָט מודיע געווען די פֿאַרבײַגייערס בקולי-קולות, אַז ער האָט נאָר וואָס דערזען „דעם אויטאָ‟ זיך אָפּשטעלן הינטער דער „אַלימענטאַרע‟. קיינער האָט זיך נישט גענייטיקט אין איבעריקע דערקלערונגען — גלײַך איז געוואָרן אַ געלויף, אַ געפּילדער, אַ שטופּעניש און אַלע האָבן זיך געריסן צו דער טיר פֿון דער קראָם. מע האָט מיך כּמעט צעטראָטן מיט די פֿיס, אָבער איך האָב זיך נישט אונטערגעגעבן; איך האָב זיך דורכגעשניטן אַ וועג מיט די עלנבויגנס און לסוף האָט זיך מיר אײַנגעגעבן צו פֿאַרנעמען אַ נישט שלעכטע פּאָזיציע אין דער ריי נאָך מילכיקס.

די לײַביקע, קורץ-געשוירענע פֿאַרקויפֿערין, וואָס איז געזעסן בײַ דער קעז־סעקציע, האָט אויפֿגענומען די קונים מיט איר געוויינטלעכער, דאַכט זיך, שוין קריסטאַליזירטער מינע — אַ נישט פֿויגלדיק געמיש פֿון אומגעדולד, גרינגשעצונג און גלײַכגילטקייט. אירע קליינע מײַזלישע אויגן האָבן באַטראַכט די מענטשן מיט חשד, און די נאָזלעכער האָבן זיך נערוועז גערירט, ווי זי וואָלט געוואָלט דערשמעקן, ווער עס איז אַהער געקומען מאַכן סקאַנדאַלן, און ווער איז אַ „שטילער‟ מענטש.
אַזאַ באַציִונג האָט זי געהאַט צו די פּשוטע קונים, די קליינע פֿישעלעך, וואָס מע דאַרף זיך נישט צופֿיל רעכענען מיט זיי.

די קליינע פֿישעלעך האָבן נישט קיין געהעריקע באַקאַנטשאַפֿטן און קענען זיך נישט פֿאַרגינען צו פֿאַרשרײַבן זיך אין אַלערליי „ספּעציעלע ליסטעס‟. אויף די ליסטעס זענען פֿאַרשריבן די גרעסערע פֿיש, וואָס באַצאָלן עקסטרע אונטערן טיש אָדער קענען אַרויסהעלפֿן אין אַ נויט מיט פּראָטעקציע. נאָר יענע גליקלעכע לײַט זענען זוכה צו זען אַזעלכע פּראָדוקטן ווי סמעטענע, שמירקעז און פּוטער. זיי שענקט זי אַ זיסן שמייכל — מלא-ציין.

אַז עס איז געקומען מײַן ריי, האָב איך זי האַרציק באַגריסט און אַרויסבאַקומען פֿון איר אַ שווײַגעניש ווי אַן ענטפֿער — נישט מער. דער קליינער בזיון האָט זיך אַראָפּגעגליטשט אין גאָרגל אָן גרויסע שוועריקייטן.

„זײַט אַזוי גוט, — האָב איך געפּרוּווט אַרויסקוועטשן פֿון זיך דאָס סאַמע אונטערטעניקע קול, וואָס איך פֿאַרמאָג, — קענט איר, ביטע, מיר געבן אַ שטיקל זאַלציקן קעז?‟

זי האָט גאָרנישט געענטפֿערט, בלויז איר רעכטע האַנט האָט גענישטערט אַ סעקונדע אין דעם פֿאַס און איז צוריק אַרויסגעקומען אויפֿן אויבערפֿלאַך מיט עפּעס, וואָס איז געווען ענלעך אויף אַ ווײַסן שוואָם. גלײַך איז דאָס שטיקל שוין געלעגן אויף דער שאָל פֿון וואָג, און די פֿאַרקויפֿערין האָט מיר געגעבן אַ צעטעלע, אויף וועלכן עס איז געשטאַנען: „5 לעי און 50 באַני‟.

בײַ דער ריי נאָך פֿליישיקס איז די אַטמאָספֿער געווען עטוואָס רויִקער; ווי די מענטשן וואָלטן דאָרט אָנגענומען זייער צושטאַנד אָן איבעריקע טענות. איך האָב זיך מהיכא-תיתידיק צוגעקוקט ווי די לעצטע קאַרנאַצן ווערן אויספֿאַרקויפֿט און פֿאַר מיר בלײַבט נאָר „פּאַריזער‟ וווּרשט. קיינער האָט קיין געוואַלדן נישט געמאַכט. בלויז איין פֿרוי, אַ דרייסטע אַלטיטשקע, האָט אַרויסגעשפּאַנט פֿון דער ריי און גענומען שרײַען, אַז מע נעמט בײַ איר אַרויס דעם ביסן פֿונעם מויל.

די פֿלייש-פֿאַרקויפֿערין, אַ יונגע פֿרוי מיט אַ בייזלעכן בליק פֿון אַ רויב-פֿויגל איז איר נישט געבליבן שולדיק. זי איז באַפֿאַלן די אומצופֿרידענע קונהטע מיט רציחה, מיט שטעכיקע ווערטער און באַליידיקונגען. די אַלטיטשקע איז נעבעך געוואָרן ווײַס ווי די וואַנט און אַרויס פֿון קלייט מיט אַ ליידיקן זעקל און אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ.

איך בין שוין געווען גרייט זיך אומקערן אַהיים נאָך אַזאַ דערפֿאָלגרײַכן וויזיט, אָבער פּלוצעם האָט זיך מײַן בליק אָנגעשטויסן אויף מאָריסן און זײַן ווײַב. אין דער קורצער צײַט וואָס איז אַדורכגעלאָפֿן, האָט מאָריסעס זילבערנע קאַמע אויפֿן קאָפּ אָנגעוווירן איר גלאַנץ, געוואָרן טויבן־גרוי. דאָס פּנים איז עטוואָס אויסגעטריקנט געוואָרן, און די פֿיס, וואָס זענען פֿריִער פֿעסט געשטאַנען אויף דער ערד, האָבן איצט אויסגעזען שלאַבעריק, ווי צוויי פֿאַרפֿוילטע קלעצער.

דאָס פּאָרפֿאָלק איז געגאַנגען פֿאַרחלומט צווישן די פּאָליצעס מיט די קאָנסערוון, ווי אויף אַן ערשטן ראַנדעוווּ, וואָס ציט זיך שוין אַן אייביקייט. די ליפּן זייערע האָבן זיך בײַ זיי גערירט, נאָר מײַנע אויערן האָבן נישט געקענט אויפֿכאַפּן די ווערטער. עס איז געווען שווער צו באַשטעטיקן צי זיי שמועסן צווישן זיך, צי יעדער טענהט זיך אײַן מיט זיך אַליין אָדער מיט אַן פֿאַרהוילענעם וועזן. זיי האָבן זיך לײַכט געוואַקלט, קוים געשאַרט מיט די אויסגעדינטע פֿיס, זיך אָנשפּאַרנדיק איינער אינעם צווייטן, ווי צוויי אָלטע קאַמאַראַדן, באַזיגטע, מבֿולבלטע זעלנער, וואָס האָבן געבלאָנדזשעט און אומזיסט געזוכט זייער איינהיײַט, וואָס איז נאָך אַן אַכזריותדיקן שלאַכט פֿאַרניכטעט געוואָרן ביזן לעצטן סאָלדאַט.

איך האָב געהאַט אַ פֿאַרלאַנג צוצוגיין צו זיי, עפּעס זאָגן, מעגלעך, סתּם אַ טרייסט וואָרט, אָבער איך האָב זיך אײַנגעהאַלטן; איך בין געווען שולדיק מאָריסן אַ ליד, אויף וועלכן ער האָט אַרויסגעקוקט מער ווי אַ פּאָר מאָנאַטן. איך האָב נישט געהאַט קיין חשק צו רעדן מיט אים וועגן מײַנע לידער אָדער אים לאָזן וויסן, אַז איך האָב אין גאַנצן אויפֿגעהערט דיכטעווען.

איך האָב זיך אַראָפּגעבויגן, מאַכנדיק אַן אָנשטעל, אַז איך זוך עפּעס אויף דער ערד, אָבער איך האָב דאָס געטאָן צו שפּעט; מאָריס האָט מיך דערזען. איך האָב געהערט זײַן פֿאַרסאַפּעט קול הינטער זיך: „וואַרט אַ מינוטקעלע!‟ — ער האָט גערעדט ייִדיש הויך, ווי עמעצער וואָס לײַדט אויפֿן געהער. איך האָב געקענט שפּירן בחוש ווי אַלע קונים אין קלייט דרייען אויס די קעפּ צו אונדז.

„ברודערל, ביסט פֿאַרפֿאַלן געוואָרן, ווי אין וואַסער אַרײַן. פֿאַר וואָס קומסטו נישט אויף די אָוונטן? איך האָב געמיינט, חס-ושלום, עפּעס איז געשען‟, — ער האָט אָנגעכאַפּט מײַן אָרעם ווי צו פֿאַרזיכערן, אַז קיינער כאַפּט מיך נישט אַוועק.

אַנען האָט ער נישט דערמאָנט מיט קיין וואָרט. עס האָט אויסגעזען, אַז איינס פֿון די ברוינע פֿייגעלעך, וואָס זאָגן אָן, אַז דער ווינטער רוקט זיך אָן, האָט אים אַרײַנגעצוויטשעט אין אויער, אַז אַנאַ איז שוין אין די וואַרעמע לענדער.

„איך און איזי שרײַבן יעצט אַן אָפֿענעם בריוו, אַ ווענדונג צו אונדזערע ברידער אין אַמעריקע זיי זאָלן זיך למען-השם, אַרײַנלייגן און ראַטעווען די וועלט פֿון דער נוקלעאַרער קאַטאַסטראָפֿע‟.

זײַן פּנים איז ווידער געוואָרן רויט; די ווערטער זענען ווידער אַרויסגעפֿלויגן פֿון זײַן מויל, ווי זיי וואָלטן אַנטלויפֿן פֿון אַ שׂרפֿה. ער האָט אויפֿגעהויבן די רעכטע האַנט, טײַטלענדיק אויפֿן ליכטיקן מאָרגן, פּונקט ווי עס טײַטלט חבֿר סטאַלינס סטאַטוע בײַם אַרײַנגאַנג אין „הערעסטרעו‟־פּאַרק.

„ווערטער פֿאַרמאָגן אַן אומבאַגרענעצטע קראַפֿט, זיי זענען אַ קנאַל פֿון אַ דונער, אַ פֿיבערדיקער בליץ, וואָס דערוואַכט די פֿאַרשלאָפֿענע געמיטער. איך פֿרעג דיך, צו וואָס ברויכט דער מענטש אַן אַטאָם-באָמבע? מ׳איז דאָך נאָר וואָס קוים אַרויסגעקראָכן פֿון איין קריג און באַלד רוקט זיך שוין אָן אַ צווייטער און אַ דריטער? ווידער צינדט מען אונטער די שײַטערס, ווידער קלינגען די שווערדן. מע שלײַפֿט אויס מעסערס און עס הילכן אָפּ די גרויזאַמע, ווילדע ׳הוראַ׳־געשרייען. ליידער, גאַנצע פֿעלקער טאַנצן נאָך בלינדערהייט, פֿאָלגן בלוטדאָרשטיקע מנהיגים.
די ייִדן אין אַמעריקע מוזן זיך אַרײַנמישן און לערנען דעם אַמעריקאַנער פּרעזידענט שׂכל‟.

הערנדיק זיך צו צו מאָריסעס רייד, האָב איך זיך דערמאָנט, אַז דער ראַדיאָ גראַגערט טאַקע אַנומלטן נישט ווייניק וועגן די אַמעריקאַנער אַגרעסאָרן, וואָס שטעלן אין געפֿאַר די גאַנצע וועלט איבער זייערע פּוסטע אַמביציעס. זיי פֿירן אַרײַן נוקלעאַר־געווער אין אייראָפּע. זייערע האַרמאַטן זענען געצילט דירעקט אויף די פֿאָרגעשריטענע כּוחות. חבֿר כרושטשאָוו זיצט נישט מיט פֿאַרלייגטע הענט. ער האָט אָנגענומען די נייטיקע שוץ-שריט און געשיקט נוקלעאַרע וואָפֿנס קיין קובע. די וועלט שטייט, לויט דעם ראַדיאָ, איין טריט פֿון אַ נוקלעאַרער מלחמה, וואָס איז עלול אומצוברענגען דעם גאַנצן מענטשלעכן מין.

די נײַעס זענען מיר אַרײַן אין דעם לינקן אויער און גלײַך אַרויסגעפֿלויגן פֿון דעם רעכטן — איך האָב מער וויכטיקע ענינים ווי דער סוף פֿונעם מענטשלעכן מיין:

„די קי, וואָס מעלה-גירהן דאָ האַלטן, אַז די קי, וואָס מעלה-גירהן אויף יענער זײַט טײַך, זענען אויס קי, און די אויף יענער זײַט, מיינען פּונקט דאָס אייגענע וועגן אונדזערע קי. אין דער אמתן זענען זיי פֿון ביידע זײַטן טײַך — קי‟, — האָב איך זיך געהערט זאָגן און גלײַך חרטה געהאַט, וואָס איך האָב זיך נישט אָפּגעהיט מיט אַ וואָרט.

פֿרידע, מאָריסעס ווײַב, האָט נישט אַרויסגעלאָזט קיין פּיפּס, ווי מײַנע ווערטער זענען איר נישט נוגע. די צוויי אויגן אירע האָבן מאָדנע געבלישטשעט און דאָס פּנים האָט געשײַנט. איר אויסגעצויגענער שמייכל האָט אויסגעדריקט הוילע פֿרייד. אַזאַ שמייכל טרעפֿט מען אָדער בײַ אַ פּיצל קינד, אָדער בײַ מענטשן, וואָס זענען נישט בײַ די קלאָרע געדאַנקען.

מאָריס, האָט אָנגעשטעלט אויף מיר אַ פּאָר פֿאַרחידושטע אויגן. איך האָב געקענט באַשײַמפּערלעך הערן, ווי די רעדער אין זײַן מוח סקריפּען, אויף אַזאַ מענה-לשון האָבן מיר ביידע זיך נישט געריכט. לסוף, האָט ער זיך מישבֿ געווען, אַז עס איז נישט כּדאַי ווײַטער ציִען דעם שמועס און נאָר צוגעגעבן: „זײַ אַ מענטש, כאַפּ דיך אַ מאָל אַרײַן…‟ — און מיר האָב זיך גאָר פֿרײַנדלעך געזעגנט.

אויפֿן וועג אַהיים האָב איך זיך געפֿרעגט, וואָס איז דער מער מיט מאָריסן, וואָס פּלוצעם איז ער געוואָרן אַזאַ וועלט-באַזאָרגער? און וואָס איז געווען דער גורל פֿון אונדזער בן-יחידל, „הײַנטיקע קלאַנגען‟? מיר האָבן, לסוף, באַקומען די נייטיקע דערלויבענישן? די צוגעזאָגטע טשעקן פֿון אַמעריקע זענען אָנגעקומען בשלום? דער ענטפֿער אויף אַלע פֿראַגעס איז געווען, ווײַזט אויס, נעגאַטיוו. די הונגעריקע בויך־קראַמפּן האָבן אָבער אָפּגעווישט די איבעריקע פֿראַגע-צייכנס. ווײַטער האָב איך נישט געקענט קלערן וועגן קיין שום זאַך, נאָר מכּוח אַ שטיקל זאַלציקן קעז און דינע רעפֿטלעך פּאָמידאָר זאָל ליגן דערבײַ.