משה לעמסטער
ליד אין פּראָזע
דאָס איז מײַן שיר־השירים, שיר־השירים פֿון אַ ייִדישן ייִנגל. אַ ייִנגל פֿון אַ מאָלדאַווישן דאָרף. אַ דאָרף, וואָס מיט זײַנע בליִענדיקע סעדער, ווײַנגערטנער אויף די בערגלעך, זיך פּאַשענדיקע אויף גרינע לאָנקעס שעפּסלעך, מיט דעם פּאַסטעך, וואָס שפּילט אין אָוונט אויף זײַן דודע אַן אומעטיקע דוינע, — האָט אויסגעזען אין מײַנע אויגן ווי אַ תּנכישער פּייזאַזש, וועלכן עס האָט געמאָלט שלמה המלך אין זײַן שיר־השירים — אין דעם געזאַנג פֿון געזאַנגען וועגן שלמהס ליבע צו דער שיינער שולמית…
געלעבט האָט דאָ, אין מאָלדאַווישן דאָרף, אויך מײַן שולמית. ס’איז דען וויכטיק, אַז זי איז אַ היגע יונגע, שיינע מאָלדאַוואַנקע? איך בין דאָך געווען אין איר פֿאַרליבט! פֿאַרליבט אין אירע שוואַרצע אויגן, אין איר גראָבן שוואַרצן צאָפּ אויף די פּלייצעס, אין אירע פּוכקע ליפּן, אין איר שלאַנקן קערפּער, ענלעך צו אַ ווײַנשטאָק, פֿאַרליבט אין יעדער טיילעכל פֿון איר ברוינעם, בריִיִקן לײַב…
זייער ווײַנגאָרטן איז געווען הינטערן דאָרף. אין די זוניקע זומערדיקע טעג איז דאָס מיידל געווען דאָ. איך פֿלעג אויך יעדן טאָג קומען אַהער, צו איר. גערעדט האָבן מיר צווישן זיך, פֿאַרשטייט זיך, מאָלדאַוויש. אין שטערנדיקע אויפֿדערנאַכטן זענען מיר געזעסן אונטער אַ הויכן נוסנבוים און איך פֿלעג איר דערציילן וועגן רויטע, געלע, בלויע שטערן, ווײַזן איר די געשטערנס, דערציילנדיק וועגן זייערע נעמען, וועגן ווײַטע פּלאַנעטעס, וועגן קאָסמישע רײַזעס אין ווײַטער צוקונפֿט. דערציילן פֿאַרשיידענע תּנכישע געשיכטעס. אין אַן אָוונט, ווען מיר האָבן זיך אַרומגענומען און זיך געקושט, האָב איך זי אָנגערופֿן „מײַן שולמית‟. זי האָט מיך געפֿרעגט „ווער איז דאָס שולמית?‟ האָב איך איר דערציילט וועגן שלמה המלכס שיר־השירים; און געשעפּטשעט איר די באַוווּסטע ווערטער, איבערזעצנדיק זיי אויף מאָלדאַוויש: „ביסט שיין, געליבטע מײַנע, און קיין פֿעלער איז אין דיר ניטאָ… מיט האָניקזאַפֿט טריפֿן דײַנע ליפּן… די בריסט דײַנע געגליכן צו הענגלעך טרויבן…‟ — איך האָב נאָר ניט גענוצט די צוויי ווערטער פֿון שיר־השירים: „כּלה מײַנע‟, ווײַל איך האָב געוווּסט, אַז איך וועל קיין מאָל ניט ווערן איר חתן. זי איז דאָך אַ געטרײַע טאָכטער פֿון דעם מאָלדאַווישן דאָרף, אַ טייל פֿון דעם מאָלדאַווישן פּייזאַזש, ווי די היגע בליִענדיקע סעדער, די ווײַנגערטנער מיט די שטראַלנדיקע הענגלעך טרויבן, ווי די שמעקנדיקע רויזן… און איך בין דאָ אַ פֿרעמדע, עקזאָטישע „פּרי‟, אַ וואַנדער־פֿויגל, וואָס רוט זיך אָפּ דאָ און פֿליט ווײַטער… מיר האָבן זיך געקושט וויסנדיק, אַז ס’איז אונדז ניט באַשערט צו זײַן אין איינעם. און דערפֿאַר זענען די קושן אונדזערע געווען נאָך מער פֿלאַמיק און לײַדנשאַפֿטלעך.
זי האָט מיר געזאָגט: „אויב איך בין דײַן שולמית, ביסטו דאָך מײַן שלמה המלך?‟ כ’האָב זיך צעלאַכט און געזאָגט איר, אַז בײַ די ייִדן גיט מען אַ ייִנגל צוויי נעמען און מײַן נאָמען איז משה־שלמה. אַזוי אַז זי קען מיט פֿולן רעכט רופֿן מיך שלמה. „נאָר איך בין אַ מלך אָן אַ מלכות. פֿון דעסטוועגן, בין איך אַ מלך! ווײַל איך בין פֿאַרליבט אין דיר. און אַלע פֿאַרליבטע זײַנען מלכים‟… און איך האָב זי ווײַטער געקושט און געשעפּטשעט: „געליבטע מײַנע, ביסט ווי אַ ליליע צווישן די דערנער… ביסט שיין, געליבטע מײַנע, ביסט שיין, דײַנע אויגן זײַנען טויבן… דײַנע האָר, ווי אַ סטאַדע ציגן וואָס לאָזן זיך פֿון באַרג אַראָפּ…‟ איך האָב נאָר ניט גענוצט די צוויי ווערטער פֿון שיר־השירים: „כּלה מײַנע‟…
זי האָט געזאָגט: „שלמה איז דאָך געווען, ווי דו דערציילסט, אַ גרויסער חכם. איז זאָג זשע מיר, חכם מײַנער, וואָס איז דאָס ליבע?‟ איך האָב איר געענטפֿערט: „דאָס ווייס איך נאָך ניט. נאָר איך הער, אַז אַלץ אַרום אונדז זינגט מיט די נאָטן פֿון מײַן ליבע־ליד. אַז אַלץ אַרום און אַרום שײַנט און פֿינקלט מיט די שטראַלן פֿון מײַן ליבע. אַז אַלע בלימלעך און בלומען אין פֿעלד בליִען מיט די קאָלירן פֿון מײַן ליבע…‟
מיר זענען געליגן צווישן בלימלעך און גראָזן אין פֿעלד. אַרום אונדז האָבן געטאַנצט פֿילקאָלירטע פֿלאַטערלעך, עס האָבן געשפּילט אויף זייערע פֿידעלעך גרילן, אין הימל האָבן געזונגען די לאַרכן. איך האָב איר געזאָגט, אַז שלמה המלך האָָט פֿאַרשטאַנען די שפּראַך פֿון פֿייגל, חיות און אויך פֿון די געוויקסן. און מיר דאַכט זיך, אַז איך פֿאַרשטיי אויך וואָס עס רעדן הײַנט אַרום אונדז די בלימלעך, די פֿלאַטערלעך, די לאַרכן…
איך האָב געקושט אירע פּוכקע ליפּן און נאָך יעדן קוש געשעפּטשעט, אַז אַלץ אַרום און אַרום רעדט נאָר וועגן איר שיינקייט. די בלימעלעך: „ווען דאָס מיידל וואָלט געווען אַ בלום, וואָלט זי געווען די שענסטע צווישן אונדז, די פּרינצעסין פֿון אַלע בלומען‟. די פֿילקאָלירטע פֿלאַטערלעך: „ווען דאָס מיידל וואָלט געווען אַ פֿלאַטערל, וואָלט זי געווען די שענסטע צווישן אונדז, די פּרינצעסין פֿון אַלע פֿלאַטערלעך‟. די לאַרכן זינגען אין הימל: „ווען דאָס מיידל וואָלט געווען אַ פֿויגל, וואָלט זי געווען דער שענסטער פֿויגל צווישן די פֿייגל, די פּרינצעסין פֿון אַלע פֿייגל…‟ זי האָט געלאַכט און געשעפּטשעט: „שלמה־המלך, מײַנער…‟
ניט ווײַט פֿונעם ווײַנגאָרטן, אויפֿן סאַמע שפּיץ, איז געשטאַנען אַ פֿאַרטריקנטער דעמב. אין דעם דאָרף האָט מען וועגן דעם בוים דערציילט אַ לעגענדע: „עס האָט געוואַקסן דער דעמב און געצויגן זיך אַרויף און אַרויף, ווילנדיק דערגרייכן צום סאַמע הימל. גאָט האָט דערזען, אַז די דעמבענע צווײַגן וועלן שוין באַלד דערגרייכן צו די וואָלקנס. האָט זיך אין אַ טאָג צעשפּילט אַ שטורעם און גאָט האָט מיט עטלעכע בליצן צעשפּאַלטן דעם שטאַם פֿונעם דעמב אויף צווייען. און ס’האָט אַזוי געבליצט און געדונערט אין הימל, אַז די דאָרפֿישע מענטשן האָבן זיך פֿאַר שרעק באַהאַלטן אין זייערע שטיבער, געציטערט פֿאַר מורא, געצלמט זיך…‟ דער דעמב, וועלכן מע האָט אים זינט דעמאָלט אָן גערופֿן „דונערבוים‟, האָט אויפֿגעהערט צו וואַקסן, כּמעט געוואָרן פֿאַרטריקנט. בלויז עטלעכע דינינקע צווײַגעלעך האָבן געגרינט אויף זײַן גראָבן שטאַם… איך מיטן מיידל, פֿלעגן אָפֿט מאָל דורכגיין לעבן דעם בוים און תּּמיד זיך אָפּשטעלן דאָ. איך האָב געקוקט אויף זײַן אַמאָליקן מעכטיקן שטאַם און געטראַכט וועגן אונדזער גאָט, וועלכער האָט מיט זײַנע בליצן, ווי מיט בײַטשן געשמיסן דעם העזהדיקן דעמב. און אויך וועגן דעם, אַז איך און דאָס מיידל זענען, ווי די צוויי צעשפּאַלטענע טיילן פֿונעם בוים, וועלכע קאָנען ניט זײַן אין איינעם. און דאָס מיידל פֿלעג זיך דאָ איבערצלמען, טראַכטנדיק, אַפּנים, וועגן איר גרויזאַמען גאָט…
…איך לויף צום ווײַנגאָרטן, צו מײַן שולמית. בעסער געזאָגט, פֿלי, קוים־קוים באַרירנדיק מיט די פֿיס דאָס שטענגל. דאָ דערזע איך, אַז בײַם דונערבוים וואַרטן אויף מיר דעם מיידלס דרײַ ברידער. קיין גוטס האָבן זייערע פּנימער ניט צוגעזאָגט. כ’האָב פֿאַרשטאַנען, אַז זיי ווילן מיך שלאָגן. פֿאַרשטייט זיך, זיי האָבן ניט געוואָלט, אַז זייער ליבע שוועסטער זאָל פֿירן אַ ליבשאַפֿט מיט אַ פֿרעמדע, עקזאָטישע „פּרי‟, אַ וואַנדער־פֿויגל. איז „מילא‟, האָב איך געטראַכט, זיי זענען דאָך אויך געטרײַע זין פֿון דעם מאָלדאַווישן דאָרף, אַ טייל פֿון דעם מאָלדאַווישן פּייזאַזש. נאָר זייער כּוונה איז געווען גאָר אַן אַנדערע. זיי האָבן מיך געכאַפּט, איינער פֿאַר דער לינקער האַנט, דער צווייטער פֿאַר דער רעכטער האַנט און דער דריטער פֿאַר די פֿיס. דערנאָך האָבן זיי צוגעשלעפּט מיך צום דונערבוים און צוגעבונדן מיט אַ שטריק מײַן לינקע האַנט צו איין טייל פֿונעם בוים, די רעכטע צום צווייטן טייל און די פֿיס — צום שטאַם. דער עלטערער ברודער האָט מיר מיט בייזקייט אין קול געפֿרעגט: „פֿאַר וואָס האָט איר געקרייצט אונדזער כריסטאָס?‟ — איך האָב אים געענטפֿערט, אַז איך געדענק שוין ניט פּינקטלעך, פֿאַר וואָס. נאָר ער האָט פֿאַרשטאַנען מײַן שפּאַס און גערעדט ווײַטער: „הענג דאָ געקרייצט און מוטשע זיך, ווי ס’האָט זיך געמוטשעט, געפּײַניקט אונדזער איסוס!‟ נאָר ניט לאַנג האָב איך זיך געמוטשעט. ס’איז געקומען צו לויפֿן זייער שוועסטער, מײַן שולמית, און האָט אויף זיי אויסגעשיט צענדליקער זידלווערטער. זיי, וועלכע האָבן זי ליב געהאַט, האָבן אונדז פֿאַרלאָזט און זענען אַוועק אין דאָרף אַרײַן. דאָס מיידל האָָט אויפֿגעבונדן די קניפּ אויפֿן שטריק, מיך אַראָפּגענומען פֿונעם בוים און געקושט מיט ווערטער: „מײַן איסוסיק, איסוסיק מײַנער‟. און אפֿשר האָט זי, קושנדיק מיך, טאַקע געמיינט, אַז זי קושט אויך יענעם ווײַטן ייִד, וואָס איז געוואָרן אַ מאָל זייער גאָט?.. איך האָב איר געזאָגט: „אַ שאָד, וואָס דו האָסט מיך געראַטעוועט! דײַן ליבע האָט מיך ניט געלאָזט ווערן גאָטס זון! איז אויב אַזוי, זאָל איך בלײַבן פֿאַר דיר — שלמה‟…
מיר זענען געגאַנגען צום ווײַנגאָרטן. מאָרגן פֿאָר איך אַוועק פֿונעם דאָרף אויף תּמיד. מיר וועלן זיך שוין מער, מסתּמא, ניט טרעפֿן. לאַנג און דויערנדיק זענען געווען אין יענעם אָוונט אונדזערע קושן. איך האָב איר געזאָגט אַזוי פֿיל שיינע ווערטער, אַז אַפֿילו אין שיר־השירים זענען אַזעלכע ווערטער ניט פֿאַראַן. שפּעטער האָב איך זיי שוין קיינעם ניט געזאָגט, ווײַל כ’האָב ניט געקאָנט זיך אין זיי דערמאָנען. זיי זענען געבליבן ערגעץ טיף אין מיידלשן זכּרון, אין די אַרומיקע הענגלעך ווײַנטרויבן, און אפֿשר אַפֿילו אינעם ווײַן פֿון די דאָזיקע טרויבן. דערנאָך האָב איך געטראַכט, אַז מסתּמא האָבן די שטראַלנדיקע הימלען, די שטילע זומערדיקע נאַכט, דער מאָלדאַווישער תּנכישער פּייזאַזש מיר דעמאָלט אונטערגעזאָגט די וווּנדערלעכע, שיינע ליבע־ווערטער?..
איך בין געגאַנגען אַהיים. לעבן דעם דונערבוים בין איך געבליבן שטיין. איך האָב אַרומגענומען זײַן קילן שטאַם און טרערן האָבן זיך געגאָסן אויף זײַן געקנייטשטער קאָרע. איך האָב געשעפּטשעט דעם בוים: „אַדיע דיר, מײַן פֿרײַנד, זאָל בלײַבן אין דיר, אין דײַן שטאַם און צווײַגן דײַנע מײַן ליבע צום מיידל, זאָל זי בלײַבן דאָ, ווי אַ טייל פֿונעם דאָרף, פֿונעם אָרטיקן מאָלדאַווישן פּייזאַזש, ווי אַ זונעלע, וואָס שײַנט מיט ייִדיש־מאָלדאַווישע שטראַלן…
אין דער פֿרי האָב איך געוואַרט דעם אויטאָבוס. דאָס מיידל איז אויך געקומען צו לויפֿן. איך האָב זי אַרומגענומען און געזאָגט: „געליבטע מײַנע, אָט וועל איך ענטפֿערן אויף דײַן פֿראַגע, ווײַזן דיר, וואָס עס הייסט ליבע‟. און איך האָב איר אָנגעוויזן אויפֿן דונערבוים און געזאָגט איר, אַז כ’האָב אין אים נעכטן בײַ נאַכט איבערגעלאָזט מײַן ליבע צו איר, צו מײַן שולמית. דער דעמב האָט אין משך פֿון דער נאַכט אויפֿגעלעבט, אַלע זײַנע צווײַגן האָבן זיך באַדעקט מיט גרינע בלעטער. ער האָָט זיך צעגרינט און צעבליט ביזן סאַמע שפּיץ זײַנעם, ווי אַ מאָל, ווען ער האָט געוואָלט דערגרייכן צום הימל.
אָט, וואָס עס הייסט ליבע…
יאַנואַר 12, 2020
Yiddish Branzhe 