עמיל קאַלין
קאַפּיטל צוויי
מאָריס, מאָריץ אָדער ר’ משה — עס ווענדט זיך מיט וועמען ער האָט געהאַט די ערע צו רעדן, האָט געוווינט אין אַ שטוב, וואָס האָט נישט אויסגעזען מער פֿאַרנאַכלעסיקט פֿון די איבעריקע שטיבער אויף דער גאַס, אָבער אויך נישט אין אַ בעסערן צושטאַנד: די ווענט זענען געווען באַפֿלעקט מיט גרוי און ברוין, דער דאַך — אַ געמיש פֿון בלעכענע לאַטעס, די רינווע איז געווען אויסגעקרומט און געהאַלטן אין איין אויסשפּײַען ריטשקעלעך קאַלעמוטנע וואַסער אויף דעם זאַפֿטיקן גראָז אין הויף.
דאָך, האָבן געוויסע עלעמענטן עדות געזאָגט וועגן דעם נגידישן אַמאָל פֿון דער שטוב: אַ שווערע, הילצערנע אַרײַנגאַנג־טיר מיט אַ פֿײַן-געשניצטער קליאַמקע און ברייטע פֿענצטער מיט שווערע הילצערנע ראַנדן, וואָס שפּאַרן זיך אָן אויף קליינע, כּמו־גריכישע, סטאַטועלעך מיט אָפּגעהאַקטע נעז און הענט. אינעווייניק האָט געהערשט אַ יורדישע שטימונג, באַזונדערס אין סאַלאָן: די ספּרוזשינעס פֿון דער לאַנגער גרינער קאַנאַפּע האָבן זיך קוים אײַנגעבויגן אונטער די הינטנס און געצוווּנגען די זיצערס צו בײַטן יעדע ווײַלע די פּאָזיציע. די רויטע פּליושענע בענקלעך האָבן אַרויסגעלאָזט אַ סקריפּ, בשעת אַ גאַסט פֿלעג זיך אויף זיי אַוועקזעצן. די הילצערנע פֿיס זייערע זענען געווען שלאַבעריק, צוליב דעם פֿאַרפֿוילטן האָלץ.
עס פֿלעג זיך נישט איין מאָל טרעפֿן, אַז בשעת אַ הייסער דיסקוסיע האָט עמעצער געמאַכט צו ברייטע זשעסטן און דאָס בענקל האָט גענומען זיך וואַקלען אויף אַ זײַט. דעמאָלט האָט מאָריס זיך געוויצלט, אַז „אָט גייט ער אַ דריי טאָן אַ שרײַפֿעלע, דאָס בענקל זאָל שטיין פֿעסט אויף די פֿיס, ווי אַ העלעפֿאַנד‟. אַן אורח איז קיין מאָל נישט געפֿאַלן, און מאָריס האָט קיין מאָל נישט פֿאַרפֿעסטיקט די שרויפֿן.
אויף דער וואַנט אַנטקעגן דער קאַנאַפּע, מאָריסעס מיזרח-וואַנט, איז געשטאַנען אַ גרויסע ביבליאָטעק מיט שווערע פּאָליצעס, אויף וועלכע עס זענען געשטאַנען פּאָרצעלײַענע פֿיגורן פֿון פֿעטע גענדז מיט אויסגעשטרעקטע העלדזער, קליינע טענצערינס מיט בלאָנדע האָר און ראָזעווע געזונטע בעקעלעך, וואָס זענען אין מיטן טאַנצן געבליבן פֿאַרגליווערט אין אַ גראַציעזן פּירועט. הינטער די פּאָרצעלײַענע פֿיגורן האָבן זיך אויסגעשטעלט דיקע ביכער, וואָס זייערע רוקנס האָבן געטראָגן קלינגעוודיקע נעמען פֿון אַלערליי פּאָעטן; די דײַטשישע דיכטונג איז רעפּרעזענטירט געוואָרן פֿון געטע, הײַנע, רילקע און שילער. לעבן די דײַטשישע ביכער זענען געשטאַנען ביכער פֿון די רומענישע פּאָעטן: טודאָר אָרגעזי, מיכײַ עמינעסקו, קאַראַדזשאַלע, פּעונעסקו. אויך די ייִדישע פּאָעזיע האָט געהאַט חשובֿע פֿאָרשטייער. נאָר דאָרט איז מיר אויסגעקומען צו זען ביכער פֿון משה בראָדערזאָן, פּרץ מאַרקיש, איציק מאַנגער, מאָריס ראָזענפֿעלד און ה. לייוויק.
מיט דער צײַט, בין איך געוווירן געוואָרן, אַז ס׳רובֿ ביכער האָבן זיך גענייטיקט אין אַ ביכער-מעסערל. דאָס האָט לחלוטין פֿאַרמינערט מאָריסעס כּבֿוד, פֿאַרקערט — ער איז געוואַקסן אין מײַנע אויגן.
יענעם אָוונט זענען מיר, די פֿיר רעדאַקציע-מיטגלידער און די איינציקע אָנטיילנעמער אין דעם שפּאָגל־נײַעם פּאָעזיע־זשורנאַל „הײַנטיקע קלאַנגען‟, געזעסן אין דעם יורדישן סאַלאָן און אַרומגערעדט די לעצטע שטרויכלונגען, וואָס מיר דאַרפֿן נאָך איבערקומען פֿאַרן אַרויסגעבן אַ באַטײַטנדיקע אויסגאַבע אין רומעניע.
גענומען האָט דאָס וואָרט מאָריס, דער גרינדער און איניציאַטאָר פֿון דעם אַלמאַמאַך; גענומען, און עס נישט איבערגעגעבן די אַנדערע. ער איז געווען זייער אָפּטימיסטיש, ווי געוויינטלעך.
אַרויסצוקריגן די נייטיקע דערלויבענישן, איז ממש אַ קינדער-שפּיל. הײַנט-מאָרגן וועט ער אײַנגעבן די פּאַפּירן און ווי באַלד קיינער פֿון אונדז האָט נישט קיין „דיקן דאָסאַר‟, זעט ער נישט, פֿאַר וואָס זאָל מען אונדז אָפּזאָגן. דער אינהאַלט וועט זײַן אי פּראָלעטאַריש, אי פּאַטריאָטיש, אָבער אַלץ מיט אַ ייִדישן קנייטש, אַ ייִדישן חן.
ער האָט זיך געריכט, אַז עטלעכע אָרגאַניזאַציעס פֿון לאַנדסלײַט אין אַמעריקע וועלן אים באַוויליק שיקן פֿעטע טשעקן, כּדי צו דעקן די נישט קליינע הוצאָות פֿון דרוקן און אַרויסגעבן אַזאַ בכּבֿודיקן זשורנאַל, וואָס האָט זיך געשטעלט ווי אַ ציל אַרויסברענגען די פּרישע קולות פֿון ייִדישע דיכטער אין רומעניע.
ער האָט אַוועקגעשריבן צו זיי לאַנגע בריוו אויף זייער אַ פֿײַנעם, ציוויליזירטן ייִדיש, אָנגעפּיקעוועט מיט בנעימותדיקע ווערטער, און אַצינד וואַרט ער אויף די טשעקן. מאָריס האָט געשניטן די לופֿט מיטן אויסגעשטרעקטן ווײַזפֿינגער און געפּסקנט: „בײַ אונדזערע ייִדן אין אַמעריקע איז ייִדיש ס’שוואַרצאַפּל אין אויג!‟ מאָריס האָט זיך גערעכנט פֿאַר אַ בעל-לשון און אַ טשערנאָוויצער דערצו, כאָטש ער האָט נישט פֿאַרבראַכט דאָרט מער ווי פֿינף יאָר, אויפֿן וועג פֿון זײַן געבורט-שטעטל אין בעסאַראַביע קיין בוקאַרעשט.
ער האָט ליב געהאַט אַרײַנוואַרפֿן נישט ווינציק דײַטש אין זײַנע רייד און מדקדק געווען מיט די אַמאָליקע העפֿלעכקייטן, ווי „קושהאַנדע‟ און „כ’האָב-די-ערע‟, וואָס האָבן זיך אויסגעוועפּט אין איין אויגנבליק מיטן אָנקום פֿון דעם קאָמוניזם אין לאַנד אַרײַן, און איצט האָבן זיי אויסגעזען לעכערלעך. נישט האָבנדיק אַן אייגענע פֿעסטגעשטעלטע מיינונג, זענען מיר, די אַנדערע רעדאַקציע־מיטגלידער, איינשטימיק מסכּים געווען מיט זײַן פּלאַן.
מאָריס, אַ קליינוווּקסיקער מאַנספּאַרשוין, איז געווען אָנגעטאָן אין אַ ווײַסן אָנצוג מיט אַ טיף-רויטן העמד און אַ ווײַסן שניפּס, אויף וועלכן ס׳האָבן זיך געצויגן זילבערנע און גרויע פּאַסן אין דער לענג און אין דער ברייט. דאָס רויטע, קײַלעכדיקע פּנים זײַנס איז באַרעמלט געווען מיט אַ שיטערער קאַם פֿון פֿרי-באַזילבערטע האָר. ער האָט זיך געריבן די וואָנצעס, נאָך דעם געפֿירט די האַנט איבער די האָר, ווי ער וואָלט געוואָלט פֿאַרזיכערן, אַז יעדע הערעלע געפֿינט זיך נאָך אויפֿן אָרט, פּונקט ווי פֿריִער. זײַנע אויגן האָבן אויסגעזען מיד, די טאָרבעלעך זענען געווען אָנגעשוואָלן, אָבער די לעבעדיקע באַוועגונגען און דאָס אומאויפֿהערלעכע רעדן האָבן אים צוגעגעבן אַ פֿרישקייט, אין וועלכער מיר, די ייִנגערע, האָבן זיך שטאַרק גענייטיקט.
איך האָב נישט אָפּגעריסן דעם בליק פֿון אים. געוואָלט פֿאַרצייכענען אין זכּרון יעדע תּנועה, יעדע מינע. מאָריס און איזי האָבן נישט געמיינט, אַז יענער אָוונט איז דאָס לעצטע מאָל, וואָס די גאַנצע רעדאַקציע קומט צוזאַמען, ווײַל אַנאַ האָט אַ „דיקן דאָסאַר‟; זי פֿאָרט אַוועק קיין ישׂראל. מאָריס האָט געשוויגן אַ מינוט. ער איז געזעסן פֿאַרטראַכט, אויסגעשעפּט אין זײַן פֿאָטעל, אָבער נאָך אַ קורצער ווײַלע איז ער צוריק געקומען צו די כּוחות און זיך אָנגערופֿן הויך, אַ פֿריילעכער: „קינדערלעך, פֿאַרמאַכט די פּיסקלעך און שפּיצט אָן די אויערן! דאָס איז אַ ליד, וואָס איך וויל דרוקן אין אונדזער ערשטן נומער‟. ער האָט אנגעשטעלט אַ פּאָר ברילן אויף דער פֿליישיקער נאָז, אויפֿגעהויבן אַ בלאַט פּאַפּיר, עס צוגעטראָגן צו די דיקע שײַבלעך, און אַרויסגעלייענט אויף אַ קוויטשיק, קינדיש קול:
פֿרימאָרגנדיקע שוואַרצע מילך טרינקען מיר אויף דער נאַכט
מיר טרינקען זי אויך מיטאָג, אין דער פֿרי מיר טריקען זי אין די נעכט.
טרינקען און טרינקען
מיר גראָבן אַ גרוב אין דער לופֿטן, דאָ ליגט מען נישט אין ענגשאַפֿט
אַ מאַן וווינט אין הויז, ער שפּילט מיט שלאַנגען ער שרײַבט
ער שרײַבט קיין דײַטשלאַנד, ווען עס טונקלט דײַן האָר-גאָלד מאַרגאַרעטאַ
ער שרײַבט און גייט אַרויס פֿון הויז די שטערן בליצן ער פײַפֿט צו זײַנע הינט זיי זאָלן קומען
ער פֿײַפֿט צו זײַנע ייִדן זיי זאָלן גראָבן אַ גרוב אין ערד
ער גיט אונדז אַ באַפֿעל שפּילט אַ ניגון צום טאַנצן
די האַרבע ווערטער האָבן מיך געפּײַטשט אין פּנים. איזיס טרוקן, געלבלעך פּנים האָט פּלוצעם אָנגעהויבן אויסזען נאָך מער פֿאַרקאָרטשעט, ווי אַ באַלאָן, וואָס די לופֿט איז אַרויס פֿון אים מיט אַ גריצלדיק קוויטשעניש. אַנאַ איז געזעסן רויִק. אָנשטעלנדיק די קאַרע אויגן אויף מאָריסעס פֿאַרשוויצט פּנים, האָט זי אַ צי געטאָן פֿון דעם ציגאַרעט און אַרויסגעלאָזט דעם רויך צווישן די ליפּן, ווי אַ פּאַרע, וואָס גייט אַרויס פֿון אַ זודיקן סאַמאָוואַר.
„ווער פּאַטשקעט אַזוינע נאַרישקייטן?‟, — האָט זי געפֿרעגט מיט ביטול.
מאָריס, כאָטש ער איז געווען עלטער פֿון איר מיט אַ פּאָר צענדליק יאָר, האָט זיך פֿאַרלוירן און גענומען שטאַמלען:
„דער עולם זאָגט, ער איז אַ גרויסער פּאָעט. ער הייסט, פּאַול טשעלאַן, מײַנער אַ לאַנדסמאַן פֿון טשערנאָוויץ‟.
„עולם־גולם…‟, — האָט אַנאַ געפּסקנט.
מאָריסעס ווײַב, פֿרידע, אַ קליינטשיקע, פֿעטע פֿרוי מיט מגושימדיקע אבֿרים, איז פֿון ערגעץ אויסגעוואַקסן. זי האָט געהאַלטן אַ באַזילבערטע טאַץ, אויף וועלכער זענען געשטאַנען גלעזער מיט סאָדע־וואַסער, ווײַסע טעלערלעך און אַ סלוייִקל אײַגעמאַכטס. זעלטן פֿלעגט זי אַרויסלאָזן אַ קלאַנג, שוין אָפּגערעדט פֿון גאַנצע ווערטער אָדער זאָגן אַ דעה, אָבער דעמאָלט האָט זי גראָד געעפֿנט דאָס מויל; זי האָט זיך געווענדט צו איר מאַן מיט אַ ווייכער, עטוואָס הייזעריקער שטים:
„מאָריץ, פֿאַר וואָס?.. פֿאַר וואָס ברויכן זי לעזען אַזוינע זאַכן? עס וואַרפֿט אָן אַ שרעק אויף די קינדערלעך‟…
פֿרידע האָט אַוועקגעלייגט די טאַץ אויפֿן טישל און גענומען זיך דרייען צווישן אונדז, ווי אַ קוואָקעדיקע הון און צוטראָגן יעדן איינעם זײַן פּאָרציע — אַ לעפֿעלע „פּאָווידל‟ אויפֿן ווײַסן טעלערל.
מאָריס האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט:
„אַזוי איז דאָס אין ליטעראַטור, ס׳קען נישט זײַן נאָר כינקע-פּינקע‟.
פֿרידע האָט גאָרנישט געענטפֿערט אויף די שטעכיקע ווערטער און אפֿשר האָט זי גאָר נישט דערפֿילט דעם שטאָך. זי האָט איצט דערלאַנגט יעדן זײַן גלאָז מיט אַ שעמעוועדיקן שמייכל. יעדער האָט זי באַדאַנקט, צושאָקלענדיק מיטן קאָפּ, ווי מע דאַנקט אַ פֿרעמדן, וואָס פֿאַרשטייט נישט דאָס היגע לשון.
נאָכן אויסטרינקען און אָפּעסן האָט אַנאַ פֿאָרגעלייענט אירס אַ ליד, וואָס איך האָב איבערגעשריבן כּמעט אין גאַנצן ביז עס איז געוואָרן אוממעגלעך צו דערקענען אין אים אַנאַס „פּאָעטישן איך‟. בשעת-מעשׂה האָב איך געהאַלטן, אַז דאָס איבערשרײַבן האָט צוגעגעבן אַ סך, אָבער בשעתן זיך צוהערן צו אַנאַ, האָט מיר אויסגעזען, אַז מײַנע גרינטלעכע ענדערונגען האָבן נאָר קאַליע געמאַכט דאָס ליד.
נאָך אַנאַ איז געקומען איזיס ריי; ער האָט געלייענט הויך, מיט אַ מאָדנעם חסידישן התלהבֿות, אַ נײַעם אויסצוג פֿון זײַן צעצויגענער פּאָעמע „אַראַד מײַן היים‟, וואָס האָט געזאָלט זיך דרוקן מיט המשכים אין דעם זשורנאַל. דער אויסצוג איז געווען פּונקט אַזוי לאַנגווײַליק, ווי די פֿריִערדיקע „אויסצוגן‟. מאָריס איז אָבער געווען שטאַרק אַנטציקט פֿון איזיס דיכטונג; ער האָט געפּאַטשט מיט די הענט, ווי אַ קינד, און אויסגערופֿן, „בראַוואָ!‟.
אַן אַנדער אָוונט וואָלט איך געמוסרט מאָריסן, כאָטש אין מײַנע געדאַנקען, פֿאַר זײַן צווייפֿלהאַפֿטיקן געשמאַק אין פּאָעזיע, געדרייט מיט דער נאָז איבער איזיס קנאַפּע שרײַבערישע פֿיייִקייטן און זיך געבייזערט אויף פֿרידע, הלמאַי לויפֿט זי אַרום שטומערהייט ווי אַ דינסטמויד, פֿאַר וואָס איז זי נישט מסוגל אויף העכערע השׂגות ווי דאָס וועלן שטענדיקן צופֿרידנצושטעלן? יענעם אָוונט אָבער, האָב איך זיך געשפּירט ווײַט און נאָענט אין איין צײַט.
דער „ליטעראַרישער אָוונט‟ איז ווי פֿאָרגעקומען אויף די ברעטער פֿון אַ טעאַטער־בינע, וווּ יעדער האָט געשפּילט די ראָלע, וואָס ער האָט געמוזט שפּילן, פֿאָרשטעלן דעם טעקסט, וואָס איז געשריבן געוואָרן פֿאַר אים. קיינער איז נישט געווען בכול צו בײַטן אַ וואָרט אָדער אַן אות. לגבי איבערשרײַבן דעם לעצטן אַקט האָט נישט געקענט זײַן קיין רייד. איך אַליין האָב זיך געפֿילט ווי אַ צושויער, וואָס וויל פֿאַרצייכענען אין זכּרון יעדן מאָמענט, יעדע תּנועה, בליק און מינע, וויסנדיק, אַז ווען דער פֿאָרהאַנג וועט זיך אַראָפּלאָזן, וועל איך שוין קיינמאָל ווידער נישט ארויפֿגיין אויף דער בינע; איך וועל פֿאַרלאָזן די פּערסאָנאַזשן אויף אייביק.
פֿאַרן אַוועקגיין האָט מיך מאָריס גוט-ברודעריש געקלאַפּט איבער דער פּלייצע: „הײַנט האָסטו אָנגענומען אַ פֿול מויל וואַסער‟, האָט ער גוטמוטיק געשמייכלט.
איך האָב אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ. עס האָט זיך מיר אַפֿילו אײַנגעגעבן צעציִען די ליפּן אויף אַ שמייכל. אין הארצן האָב איך געזאָגט קדיש נאָך אונדזער אויסגעחלומטער ליטעראַרישער צײַטשריפֿט.
אין דרויסן איז געשטאַנען אַ געדיכטע פֿינצטערניש. די אָוונטדיקע קעלט האָט געצופּט די נאָז און די באַקן. איך און אַנאַ האָבן זיך געהאַלטן בײַ די הענט און געגאַנגען ווי צוויי שיכּורים אויף דעם שלעכט-ברוקירטן טראָטואַר. מיט דער פֿרײַער האַנט האָב איך אָנגעטאַפּט אין דער לופֿטן, מורא געהאַט פֿאַר אַ ווייטיקלעכער באַגעגעניש מיט אַ בוים, אַ פּלויט אָדער אַ סלופּ. נײַערט אַן איין-און-איינציק ביסל ליכט האָט זיך אַדורכגעריסן דורך דעם פֿינצטער; דאָס ליכט איז געקומען פֿון דעם לאָמפּ, וואָס שטייט לעבן דער ארײַנגאַנג פֿונעם ייִדישן טעאַטער. די טירן פֿון דעם טעאַטער האָבן זיך אַן עפֿן געטאָן און פֿונעם נישט גרויסן טעאַטער־זאַל האָט אויסגעשיט אויף דער גאַס אַ שיטערער עולם.
די מענטשן האָבן נישט אויסגעזען איבעריק פֿריילעך אָדער אַמוזירט. די באַקאַנטע האָבן זיך געזעגנט על-רגל-אחת, זיך געריבן די הענט, כּדי זיי צו דערוואַרעמען און געגאַנגען דעם אייגענעם וועג. אין גיכן איז דער גאַנצער עולם אײַנגעשולנגען געוואָרן אין דעם פֿינצטערניש.
אויפֿן אַפֿיש, וואָס האָט געלאָזט וויסן, אַז די פּיעסע, וואָס מ׳האָט נאָר וואָס געענדיקט צו שפּילן, האָט געהייסן „גאָלדפֿאַדעניאַדע‟, האָבן ברייט געשמייכלט אַ טוץ פֿולבלעכע, צופֿרידענע פּנימער. איך האָב געזאָגט צו אַנאַ, אַז אין לעצטן סך-הכּל, טאָפּטשען מיר זיך אַלע אין דער פֿינצטער, אָן אַ חילוק צי אין דרויסן איז פֿינצטער, צי ליכטיק. זי האָט גאָרנישט געענטפֿערט. מסתּמא נישט געהערט…
המשך קומט
Yiddish Branzhe 